ԵՐԵՎԱՆ-ՄՈՆՐԵԱԼ – Փորձարարական կինոբեմադրիչ եւ արխիվագետ Շանտալ Փարթամյանը ծնվել է Բեյրութում՝ հայ հոր եւ լիբանանցի արաբ մոր ընտանիքում: Մասնագիտացել է «Սուպեր 8 մմ» կինոժապավեններին առնչվող աշխատանքի մեջ: Նրա ֆիլմերը ներկայացվել եւ պարգեւատրվել են բազմաթիվ փառատոներում, դրանք տարածում են «Վիդեոգրաֆ», «Գրուպ ինթերվենշըն վիդեո» կազմակերպությունները եւ կանադացի կինոգործիչների գործերը տարածող կենտրոնը: Փարթամյանը հիմնել է «Քացախ միջերկրածովյան արխիվներ» նախագիծը, որը զբաղվում է արեւելյան Միջերկրածովի կինոժապավենների պահպանմամբ ու վերականգնմամբ: Նաեւ հետազոտում է արխիվային աշխատանքի ձեւերը հակամարտության գոտիներում: Նկարահանել է տեսահոլովակներ, աշխատել որպես բեմադրիչի օգնական, օպերատոր եւ մոնտաժող մի շարք վավերագրական եւ կարճամետրաժ ֆիլմերում: Շանտալը նաեւ գրում է անգլերեն եւ ֆրանսերեն հոդվածներ՝ նվիրված կինոյին, գենդերային հարցերին ու նման այլ թեմաների, մասնավորապես՝ «Կադրից դուրս» կանադական ֆրանսալեզու առցանց հանդեսում:
–Շանտա՛լ, դուք ձեր նախագծին տվել եք մի անսովոր անուն՝ «Քացախ»՝ թերեւս ակնարկելով դրա պահպանող հատկությունը: Ինչպիսի՞ն է արխիվային կինոժապավենների ձեռքբերման եւ վերականգնման ընթացքը:
-«Քացախ միջերկրածովյան արխիվներն» անկախ կինոարխիվային եւ հետազոտական ծրագիր է, որը նպատակ ունի հավաքել, պահպանել եւ «վերակենդանացնել» Արեւելյան Միջերկրածովյա շրջանում 1900-1980 թթ. ստեղծված սիրողական եւ սեփական նախաձեռնությամբ իրականացված կինոժապավենները, հիմնականում՝ փոքր ձեւաչափով (8մմ, 9.5մմ կամ 16մմ) նկարահանված ֆիլմեր: Ես ընտրեցի «քացախ» անունը ոչ միայն այն պատճառով, որ ցանկանում էի նախագիծը կապել հայերեն բառի հետ, այլ նաեւ այն իմաստով, թե ինչպես եմ վերաբերվում պատկերներին: Այն նաեւ ակնարկում է «քացախի սինդրոմը», քիմիական քայքայման մի տեսակ, որը ժամանակի ընթացքում ազդում է ացետատային կինոժապավենների վրա: Երբ ժապավենն սկսում է փչանալ, այն արձակում է ուժեղ քացախային հոտ՝ որպես հնարավոր կորստի նշան: Այդ փոխաբերությունն ինձ համար հնչեղ է մի քանի մակարդակով. այն ոչ միայն բառացի զգուշացում է արխիվների փխրունության մասին, այլեւ խոսում է մշակութային հիշողության, տրավմայի եւ պահպանման հրատապության վերաբերյալ:
Արխիվային ժապավենների վերականգնման ընթացքը հաճախ սկսվում է նյութի որոնմամբ՝ կապ հաստատելով ընտանիքների, անհատների կամ համայնքների հետ: Սրանք հիմնականում սիրողական ֆիլմեր են՝ ընտանեկան արձակուրդներ, հանրային հավաքներ կամ պահեր, որոնք արժանի են եղել հիշատակման, բայց երբեք չեն ստեղծվել հանրային ցուցադրման համար: Երբ նյութը հասնում է իմ ձեռքը, նախ ֆիզիկապես ստուգվում ու վերանորոգվում է: Ես իրականացնում եմ մաքուր մեխանիկական վերականգնում՝ փոշու մաքրում, կտրված հատվածների միացում, ծռված ժապավենների շտկում եւ սքանավորման նախապատրաստում: Խուսափում եմ ծանր թվայնացված վերամշակումից, քանի որ իմ նպատակը տեսապատկերի բուն ամբողջականությունը պահպանելն է: Իմ դերը նյութը «գեղեցկացնելու» մեջ չէ, այլ պահպանելու նրա նյութական ճշմարտությունն ու նորից տեսանելի դարձնելու հնարավորությունը:
–Այսինքն՝ նոր կյանք եք պարգեւում սիրողական հին կինոժապավեններին: Չեմ կարող չհիշել մոնտաժային ֆիլմեր ստեղծած իայ կինոռեժիսորների, որոնք նույնպես օգտագործել են հին կինոնյութեր իրենց աշխատանքներում՝ Արտավազդ Փելեշյանը Հայաստանում, Երվանդ Ջանիկյանը Իտալիայում, Սիլվինա Տեր-Մկրտիչյանը Գերմանիայում:
-Դուք հիշատակեցիք իմ սիրելի կինոբեմադրիչներից մի քանիսին: Ես մեծապես հիացած եմ Արտավազդ Փելեշյանի ստեղծագործությամբ: Նրա մասին ֆրանսերեն հոդված եմ գրել: Նույն կերպ ինձ խորապես հուզում է Երվանդ Ջանիկյանի եւ Անջելա Ռիչի Լուկիի ստեղծագործությունը, որոնց գտած կադրերի մանրակրկիտ վերամշակումն իրական տարածք է բացում զգալու, վկայագրելու եւ դիմադրության համար: Նրանց «Գեռնիկային դեմ հանդիման» ֆիլմի մասին ես գրել եմ Քվեբեքի ֆիլմադարանի համար: Վերջերս ծանոթացել եմ նաեւ Սիլվինայի աշխատանքներին, նա շատ մոտ է իմ իսկ «մտասեւեռումներին»:
-Ի՞նչ ազդեցություն ունեն արհեստական բանականության եւ վերականգնման տեխնոլոգիաների վերջին զարգացումները ձեր արխիվային աշխատանքների վրա:
-Թեեւ արհեստական բանականության (Ա.Բ.) եւ թվային վերականգնման գործիքները փոխում են արխիվային միջավայրը, իմ մոտեցումը շարունակում է մնալ շոշափելի եւ անալոգային: Իմ նախագիծն անձնական է, ինքնաֆինանսավորվող եւ հիմնված է դանդաղ, ձեռքով կատարվող մեթոդաբանության վրա: Սա մի տեսակ հակաարխիվային մոտեցում է, որը հիմնված է ֆիզիկական ներկայության, համբերության եւ փխրուն նյութի նկատմամբ ուշադիր վերաբերմունքի վրա: Հետեւաբար՝ ես դեռ չեմ ներառել ԱԲ-ն իմ աշխատանքում: Այնուամենայնիվ, գիտեմ, որ ԱԲ-ն հաստատապես հեղափոխել է ինստիտուցիոնալ հարթակները՝ մեծ բազաների կարգավորման, մետատվյալների ստեղծման, պատկերների տեքստի վերածման, ինչպես նաեւ դեմքերի կամ աշխարհագրական վայրերի ճանաչման ոլորտներում: Այս գործիքները պահանջում են տեխնոլոգիական ենթակառուցվածք, որը հաճախ հասանելի չէ իմ նման անկախ նախագծերի համար: Ավելին, դրանք բերում են նաեւ նոր էթիկական հարցեր՝ կապված հեղինակության, ջնջման եւ հիշողության մեքենայական տրամաբանության միջոցով ձեւավորման կերպերի հետ:
–Կներկայացնե՞ք մանրամասներ հայոց պատմությանն առնչվող ձեր հետազոտության մասին եւ թե ի՞նչպես է այն ձեւավորում ձեր աշխատանքը արխիվային կինոժապավենների հետ:
–Հայոց պատմությանն առնչվող իմ ներկա հետազոտությունը խորը կապ ունի իմ արխիվային աշխատանքի հետ եւ ձեւավորում է թե՛ մեթոդաբանությունը, թե՛ էթիկան: Վերջերս մի քանի պատմաբաններ ինձ տրամադրեցին մի քանի համր ժապավեններ, որոնք, հավանաբար, նկարահանվել են 1900-ականների սկզբին: Դրանք անանուն են եւ չունեն հստակ համատեքստ, բայց ըստ տեղանքի, հագուստների ու մթնոլորտի՝ կարծես պատկերում են Օսմանյան կայսրությունում ապրող հայերին: Սակայն առանց վավերական փաստաթղթերի այդ պատկերները մնում են անորոշության մեջ:
Այս տեղեկության բացակայությունը ընդգծում է արխիվային աշխատանքի կարեւորությունը. ոչ միայն որպես նյութի պահպանում եւ վերականգնում, այլև որպես դրանց պատշաճ պատմականացման պարտավորություն: Ես ինձ համարում եմ այդ պատառիկները զգուշությամբ ուսումնասիրելու, հնարավորինս ճշգրիտ թվագրելու եւ մատենանշելու, ինչպես նաեւ ավելի լայն պատմական ու մշակութային համատեքստում տեղադրելու պատասխանատու: Դա դանդաղ եւ խիստ գործընթաց է, որը հաճախ պահանջում է համագործակցություն պատմաբանների, ազգագրագետների եւ տեղական համայնքների հետ: Նպատակն ինչ-որ իմաստ «հնարելը» չէ, այլ թույլ տալը, որ այդ կադրերը հասկացվեն իրենց բարդ ժամանակագրական հյուսվածքում՝ խուսափելով թյուրըմբռնումից կամ շահագործումից: Այդ պատկերներին մոտենում եմ պատասխանատվությամբ, ոչ միայն դրանք հանրայնացնելու, այլեւ այդ գործողությունը պատվով կատարելու մտայնությամբ՝ հարգելով այնտեղ պատկերված մարդկանց եւ նրանց պատմությունները: Հավատում եմ, որ նման հետազոտական եւ արխիվային մոտեցմամբ կարող ենք ընդլայնել արդեն իսկ բազմաշերտ եւ հարուստ հայկական տեսողական բառապաշար՝ դուրս գալով միայն տրավմայի ու գոյատեւման պատկերներից եւ վերականգնելով կյանքի ավելի լայն ու նրբագեղ հորիզոններ: Այդ ժապավենները կարող են էական շերտեր ավելացնել մեր անցյալի բազմազանությանը եւ բացել ինքնաճանաչման նոր ուղիներ՝ որպես բարդ ու հարատեւ ներկայություն պատմության մեջ:
–Հիշում եմ Փարթամյան ազգանվամբ երկու ուշագրավ անհատների՝ հայաստանցի գրականագետ Վարդան Փարթամյանին ու ամերիկահայ օպերային երգչուհի Մարո Փարթամյանին: Պատմե՛ք, խնդրեմ, ձեր գերդաստանի մասին:
-Սա շատ գեղեցիկ հարց է, որովհետեւ շոշափում է սփյուռքայն կապերին եւ «ցրված ազգակցության» հնարավորությանը: Ուղղակի ազգակցական կապ չունեմ ձեր նշած անձանց հետ, թեեւ Մարոյի հետ կապ հաստատեցի առցանց՝ հիացմունքս հայտնելով նրա ձայնի եւ ստեղծագործության հանդեպ: Իսկ իմ ընտանիքը սերում է Այնթապից: Իմ մեծ պապերն այնտեղ ուսուցիչներ են եղել տեղական քոլեջում: Վերահաս աղետի մասին նրանց զգուշացրել է իրենց աշակերտը՝ Այնթապի փաշայի զավակներից մեկը: Նրանք փախել են Հալեպ, իսկ մնացածները սպանվել են: Հալեպում ծնվել է իմ պապը: Ընտանիքը հետո տեղափոխվել է Քեսաբ, նորից Հալեպ, ապա Ռայաք՝ Զահլեի մոտ: Ռայաքում՝ ֆրանսիական բանակի ներկայության պայմաններում, իմ պապը սովորել է լուսանկարել: Ավելի ուշ տեղափոխվել է Բեյրութ եւ դարձել կինոյի ու շարժապատկերի մշակույթի ռահվիրաներից Լիբանանում: Այդ ժառանգությունը շարունակել է հայրս, ապա ես, քույրս եւ եղբայրս:
–Փաստորեն, ձեր մեծ հայրը լիբանանյան կինոյի օպերատոր Անտոն Փարթամյանն էր… Շանտա՛լ, ձեր «Սանջաք» ֆիլմում անդրադառնում եք ձեր հայկական ծագմանը՝ ձեր տատիկի հիշողությունների միջոցով: Որքանո՞վ է ներկա հայ ինքնությունը ձեր ստեղծագործություններում:
-Իմ հայ ինքնությունը խորապես ներկա է իմ ստեղծած ամեն ինչում: Դա միշտ չէ, որ արտահայտվում է ուղիղ կամ խորհրդանշական կերպով: Երբեմն դա երեւում է ռիթմի, հիշողության, բացակայության կամ անգամ կադրավորման միջոցով: Մեծանալով սփյուռքյան միջավայրում, մի լեզվի շրջապատում, որը միշտ չէր հրապարակավ խոսվում, պատմության մեջ, որն ընտանիքում դժվար էր բացահայտ կերպով արտահայտել, եւ մշակույթի մեջ, որը մշտապես իր գոյության իրավունքն էր ապացուցում՝ այդ պայմանները ձեւավորեցին իմ տեսնելու ու ստեղծագործելու իմ կերպը:
«Սանջաքը» զուտ անձնական ֆիլմ է՝ հիմնված տատիկիս հիշողությունների վրա, բայց նաեւ՝ նրա կրած լռությունների, պատմությունների բացթողումների, առօրյա կյանքի ծիսակարգերի, տրավմայի սերնդային արձագանքների վրա: Իմ աշխատանքը փորձում է վերագծել այդ արձագանքները, հասկանալ չասվածը եւ գտնել նոր ձեւեր, որոնցով կարելի է խոսել այդ մասին: Նույնիսկ երբ աշխատանքս թվում է վերացական կամ կենտրոնացած է այլ թեմաների վրա, նրա հիմքում հաճախ այդ նույն կետն է: Ես հայկական ինքնությունը դիտարկում եմ ոչ թե որպես ամրագրված կետ, այլ որպես շարժուն ներկայություն՝ զարգացող, անսպասելի ձեւերով դրսևորվող:
–Դուք բազմիցս եղել եք Հայաստանում…
-…եւ յուրաքանչյուր այց թողել է իր առանձնահատուկ հետքը: Իմ առաջին այցելությունները 2000-ականների սկզբին, բարդ էին: Շատ սփյուռքահայերի պես, ես նույնպես մեծացել էի մի հզոր պատկանելիության զգացումով՝ կապված երբեւէ չտեսած մի հայրենիքի հետ: Հայաստանի գաղափարը լցված էր հուզական լիցքերով, գրեթե առասպելական: Բայց հասնելով այնտեղ՝ բախվեցի մի իրականության, որտեղ այդ հայրենիքը չէր «ճանաչում» ինձ: Լեզվական, մշակութային ու քաղաքական տարբերությունները ցնցող էին: Ամենուր ռուսերեն էր, ինչպես նաեւ՝ հետխորհրդային մտածողություն: Հասկացա, որ հայ լինելը միատարր փորձառություն չէ, այլ աշխարհագրությամբ եւ պատմությամբ ձեւավորված սպեկտր:
Սակայն ժամանակի ընթացքում այդ զգացողությունը փոխվեց: Ամեն այցի հետ ավելի մեծ բացություն էի զգում՝ թե՛ իմ, թե՛ մյուսների կողմից: Սիրիայից, Լիբանանից ու այլ վայրերից եկող հայերի ներկայությունը եւս նպաստել է Երեւանի եւ այլ քաղաքների մեջ Սփյուռքի տարբեր շերտերի հանդեպ ըմբռնման աճին: Կարծում եմ, որ այժմ ավելի շատ երկխոսություն կա տեղացիների եւ սփյուռքահայերի միջեւ, ավելի շատ գիտակցություն՝ մեր տարբեր պատմությունների հանդեպ, ավելի շատ հետաքրքրություն՝ դատելու փոխարեն: Մոտ մեկ տարի առաջ կատարած վերջին այցս հաստատեց դա: Ես այլեւս միաձեւություն չեմ փնտրում. հետաքրքրված եմ հայ լինելու բազմաձեւություններով…
ԱՐԾՎԻ ԲԱԽՉԻՆՅԱՆ
