«Հայաստանում, բացի երկկողմանի հարգանքից եւ սիրուց, ուրիշ բան չի եղել»

Սկիզբը` նախորդ համարում

Այսօր ասում են՝ չգիտեին, որ պատմական Հայաստանում հրեաներ կային: Կարող է ոչ կիրթ խավը եւ ոչ էլ ոչ հրեաները չգիտեին, բայց հրեաները դրա մասին գիտեին պատմությունից, քանի որ մեր հիմնական կրոնական գրքերում է գրված եղել, որ հրեաները բերվել էին Հայաստան: Տիգրան Մեծի ժամանակ հրեաների՝ Հայաստան գալու երրորդից չորրորդ փուլն է եղել, առաջինը պաշտոնապես գրավոր հիշատակությամբ եղել է Սողոմոն թագավորի տաճարը փլուզելուց հետո, երբ հիմնականում բոլոր հրեաները գերեվարվել են Բաբելոն եւ շատերին Նաբուգոդոնոսորը ուղարկել է Հայաստան: Հազարից մեկը կարող է իմանալ Հայաստանում, որ Աբրահամը 7 տարի անցկացրել է այստեղ: Այս գիտելիքը մատից ծծած չէ, գրված է, ոչ ոք չգիտի, որ անտիկ շրջանի հրեա պատմիչ, մատենագիր Հովսեպոս Փլավիոսը (մ.թ. 37-38-100 թ.թ.) երբ Հայաստան էր եկել, ապա Հռոմ վերադարձել, հարցին՝ ինչպե՞ս էր Հայաստանում, ասել էր՝ դա հրեաների համար շատ լավ երկիր է: Միջին դարերում Հայաստանը կոչում էին ազատ հրեաների երկիր: Ինչու՞ ազատ հրեաների, քանի որ Հայաստանից դուրս շատ տեղերում հրեաներին աքսորում էին փոքր վայրեր՝ շտեդտներ էին կոչվում: Ռուսաստանում, Ուկրաինայում արգելվում էր հրեաներին մեծ քաղաքներում բնակվել, քանի որ մեծ փողատեր չէին: Իսկ Հայաստանում հակառակը, թագավորների որոշումներով հրեաները պիտի ապրեին մեծ քաղաքներում, որ զարգացնեին առեւտուրը: Եղեգիսը (այդ վայրում պահպանված է հրեական գերեզմանոցը- Ան. Հ.) ժամանակին եղել է Մետաքսի ճանապարհին, մեծ առեւտուր էր կատարվում: 1993 -ին Հայաստանում 1,5 տարվա շրջափակման պատճառով մոտ 15  000 ընտանիք ուղարկեցինք Իսրայել, ( բոլորն էլ եղել են խառնամուսնական ընտանիքներ), այսօր բացի Երուսաղեմից, որտեղ հին հայկական համայնք կա, արդեն կան 4-5 վայրեր, որտեղ Հայաստանից գնացածների համայնքներ կան: 

Այսօր Հայաստանում փորձում են սերմանել, որ Իսրայելը՝ Հայաստանի, հրեաները քրիստոնեության թշնամին են, բայց ամենամեծ թշնամին ասողներն են: Հայաստանն էլ է հրապարկել, որ Իսրայելը նույնիսկ առաջին պատերազմի ժամանակ փորձել է Հայաստանին ձեռք մեկնել, օգնել զինամթերքով, ուժով եւ խելքով, որը Հայաստանը մերժել է: Հայերն ասում են՝ ամենախելոքը մենք ենք: Դա հայ ժողովրդի ամենամեծ դժբախտությունն է, իսկ մենք ասում ենք՝ փորձում ենք լինել ամենախելոք: Մեր Հանուկա տոնը խորթ մտածելակերպից ազատեց երկիրը: Հելենիստական մտածելակերպը կտրում էր տիրոջից, աստծուց: Հիմքն այն էր, որ մարդն է կարեւոր, եւ մարդուց է կախված ամեն ինչ: Որոշ արմատներ վերցրին կոմունիստները՝ Աստված չկա, մարդն է կարեւորը: Եւ հոգեւոր անձինք, գլխավոր քահանան, նրա որդիները, հասարակ մարդիկ, որ ապրում էին այդ շրջակայքում, կանգնեցին եւ կացիններով  դիմակայեցին Հռոմի լավագույն բանակին, եւ հրաշքն այն է, որ հասկանալով, որ այլ քայլ չկա, գլխավոր քահանան ասում է՝ ավելի լավ է մահը ոտքի վրա, քան կյանքը ծնկաչոք: Դա եղել է շարժման գաղափարախոսությունը: Ճիշտ է, զոհեր են եղել, երկարատեւ ընթացք է ունեցել, բայց ընտրել են ազատության մեջ զոհվելը: Իսկ մենք ուզում ենք, որ հրաշքը վերեւից ընկնի ուղղակի:

-Արցախն էլ պայքարում էր՝ ավելի լավ է կանգնած մեռնել, քան ծնկաչոք ապրել սկզբունքին հավատարիմ:

– Ինձ համար էլ շատ ցավալի թեմա է, քանի որ իմ շատ ընկերներ զոհվեցին առաջին պատերազմի ժամանակ, երկրորդին 5 հոգի մեկնեցին, որոնցից մեկը՝ 20 տարեկանը զոհվեց:

– Ձեր հա՞յ ընկերները:

-Հրեա: Որոնք փորձառու են եղել, իսրայելցիներ են եղել, Իսրայելում ծառայել են, գիտեն պատերազմն ինչ է, իսկ 20 տարեկանն անփորձ էր:

-Կասե՞ք նրանց անունները, հիշատակենք, զոհվածին՝ խնկարկենք: Բաքուն Շուշիի համար 1994-ին զոհված մի հրեայի անունն է, տեսանյութը շրջանառում անընդհատ:

-Կա թատրոն եւ կա կյանք: Մենք ապրում ենք, նրանք թատրոն են ցույց տալիս: Նրա ազգանունը հրեական չէ, չգիտեմ՝ ծնողները կցանկանա՞ն, որ հրապարակվի: Տեղյակ եմ, որ ասում են, թե իրենց որդին ոչ ավել, ոչ էլ պակաս է արել, արել է այն, ինչ պիտի աներ:

-Հենց այդ, նա՛եւ այդ մարդկանց  արածի համար պիտի խոնարհվենք:

-Չպիտի խոնարհվենք, պիտի պարտավորություն վերցնենք, որ եթե նրանք զոհվել են,  պիտի փոխենք այս կյանքն այնպես, որ նրանց մահը չդառնա անիմաստ: Ամենակարեւորը դա է: Ազգը պիտի սովորի համախմբվել: Իսրայելում կան շատ տարբեր գաղափարախոսական խմբեր: Կնեսեթում իրար վրա կոշիկ են շպրտում, կռվում են, ինչպես մեզ մոտ: Բայց երբ Իսրայելի համար խնդիր է լինում կամ՝ պատերազմական վիճակ, համախմբվում են միանշանակ: Չեն ասում՝ ինչու՞ ինքը պիտի լինի վարչապետ, մյուսը՝ նախագահ: Օգնում են:

-Ճիշտ եք՝ Նեթանյահուի դեմ շատ մեծ բողոքի ալիք կար, հիմա էլ կա…

-Ինքն է, որ համախմբել է ազգը, նույնիսկ այսօր մահմեդական շատ պետություններ ուզում են Իսրայելի հետ առնչվել, գործարքներ կնքել: Դա քիչ աշխատանք չէ, երբ թշնամուդ կարողանում ես դարձնել քեզ ծառայող:

-Մենք ինչպե՞ս անենք, որ մեր թշնամին մեզ ծառայի: Մեր մեջ սեպ է խրում:

-Հայերը եւ հրեաները այսօր էլ բարեկամ ժողովուրդներ են: Եթե կան որոշ մարդիկ, որ ուզում են պղծել դա, պիտի թույլ չտալ: Այստեղ ուզում եմ հիշատակել Իսրայելի նախագահ Շիմոն Պերեսի ոսկի խոսքերը՝ երբ Իսրայելը կառուցվում էր, շատ շուտ հասկացանք, որ այս աշխարհում ընկեր չունենք: Իսկ եթե չունենք, պիտի լինենք այնքան ուժեղ, որ կողքինները մեզ հարգեն:  

-Հունիսի 23-ին Բեռլինի սինագոգում հրեական երգչախումբը կատարում էր «Իմ գեղեցիկ Շուշի» ադրբեջանցի կոմպոզիտորի նոր երգը, որին ներկա էին Բեռլինում պաշտոնավարող Իսրայելի, Ադրբեջանի դեսպանները, վերջինիս հրավերով իրենց երկրից ժամանած լեռնային հրեաներ: Պատկերացնո՞ւմ եք, որ Երեւանի սինագոգում արցախցիները Շուշիի մասին երգ կատարեն:

-Ինչու ոչ:

– Հարցս այսպես ձեւակերպեմ՝ արտոնվա՞ծ է, որ «Իմ գեղեցիկ Շուշի» երգեն Ադրբեջանի դեսպանության կազմակերպմամբ Բեռլինի սինագոգում, հրավիրյալները լինեն Ադրբեջանի դեսպանը, կառավարության որոշ անդամներ: Դա կրակի հետ խաղ անե՞լ է:

-Ցավոք սրտի, դա այն ապտակն է, որ շատերն ասում էին՝ երբ թողնեք, ինչպե՞ս եք նայելու ադրբեջանցու երեսին, նրա գոռոզ հայացքին, որն ասում է՝ տեսաք, ինչպես ետ բերեցի: Այսօր պետք չէր թողնել, որ այդ երգը նրանք երգեին, ընդհակառակը պիտի այնքան աշխատել, որ դա նորից ետ բերվի: Ինչպես ասում ենք՝ Իսրայելը կա, բայց  պայքարը չենք ավարտել: Երբ մենք այսօր Լացի պատին ենք մոտենում, շատ ռաբբիներ ասում են, որ դա մեր ամոթն է, քանի որ մինչեւ հիմա տաճարը չենք կառուցել:

-Իսկ ինչպե՞ս պիտի կառուցել տաճարը: Դուք շատ լավ նախադասություն եք ասում՝ «չկա լավ պատերազմ», այն միջոց չէ:

-Աստծո օգնությամբ: Բայց երբ խոսում ենք Հանուկայի մասին(ռաբբի հետ մեր հարցազրույցը այդ տոնի ժամանակ էր-Ան. Հ.), դա տոն է դարձել պատերազմական ճանապարհով: Չենք ասել, հարգելի հռոմեացիներ, ամոթ ձեզ կամ էլ՝ հե-ռա-ցիր, հե-ռա-ցիր: Դրանով չի լինում: Ուժով պիտի անես: Նույնիսկ աստված, երբ հրեաներին տվեց այն հողը, որ խոստացել էր Աբրահամին, ասաց՝ այս հողն է, գնա՛ եւ վաստակի՛ր: Ոչ թե  դուդուկ- սազով, շախ-շուխով, գնացինք, մտանք: Դա էլ է պատերազմ եղել: Ամեն ինչն է պատերազմ: Երբ երեխան պիտի ծնվի, դա էլ է պատերազմ, թե որ բջիջը պիտի հաղթահարի: Կա երկու ձեւի պատերազմ՝ ազատագրական եւ հարձակողական: Պիտի համոզված լինենք, որ եթե ազատագրական պատերազմն ենք ընտրում, ապա դա հանուն տիրոջ, հանուն ճշմարտության ենք անում:

-Արցախյան առաջին պատերազմի ժամանա՞կ էր այդ գիտակցությունն ավելի խորը, որին, ասացիք, Ձեր ընկերներն էլ էին մասնակցում, թե՞ երկրորդի:

– Ինձ թվում է, որ առաջինից մինչեւ երկրորդ պատերազմ չի արվել այն ամենը, որ երկրորդը չլիներ:

-Գիտակցության մե՞ջ, թե՞ փաստաթղթերով:

-Թե՛ գիտակցության մեջ, թե՛ զարգացնելով ուժը: Իսրայելում գիտեին, որ ընկեր չկա, պիտի ունենանք ուժը: Իսրայելին շրջապատում են իր հանդեպ բացասական տրամադրված 300 միլիոնանոց ժողովուրդներ: Բավական ժամանակ էր անցել, եւ Հայաստանը կարող էր եւ պարտավոր էր բարձրացնել իր զինուժի մակարդակը:

Այսօր, երբ սկսել ենք մաքրել «Համասից», չենք նայում, որ կարող են Լիբանանի կողմից հարձակվեն, ուրիշ մի պետություն մատ թափ տա մեզ վրա… պիտի համոզված լինես, որ եթե հանուն ճշմարտության ես անում, ուրեմն պիտի չվախենալով անես, չմտածես՝ ի՞նչ կասեն: 60-ականներին մեծ պատերազմի ժամանակ մեր ռաբբին ասել էր՝ անկախ նրանից ինչպես ենք մեզ դրսեւորելու, մեզ չեն սիրելու, դրա համար քեզ այնպես պիտի դրսեւորես, որ քեզ աստված սիրի, հասկանաս, որ կարող ես ուրիշի աչքերին հպարտ նայել:

-Ադրբեջանը եւ Իսրայելը չեն կարող լինել բարեկամ պետություններ, կարծես շահերն են  ընդհանուր:

-Քաղաքականության մեջ չկա բարեկամություն, կան շահեր: Տարիներ առաջ Շահի ժամանակ, Իրաքի դեմ պատերազմում Իսրայելը եւ Իրանը շատ լավ էին իրար հետ: Ամեն ինչ կարող է փոխվել: Էրդողանը այսօր Իսրայելի ընկերը չէ, հակառակորդ է:

–Բայց տնտեսական ուղիները չեն փակվում:

-Այո, բայց ասաց, որ եթե Իսրայելը չավարտի իր հարձակումը ազգային ազատագրական  պայքարի ելած «Համասի» վրա, կկտրենք մեր ջուրը, որ դեպի Իսրայել է հոսում: Նրան հիշեցրին, որ ջուրը Հայաստանինն է: Թուրքիան մի ժամանակ, երբ հրեաներին Իսպանիայում կոտորում էին, տեղ տվեց, բայց չի նշանակում, որ բոլոր հարցերում պիտի լինի դրական: Շատ ցավալի էր, որ 1913 թվականին որեւէ մեկը չլսեց ԱՄՆ դեսպան հրեա Հենրի Մորգենթաուին, որն ասում էր, թե Թուրքիան ցեղասպանություն է նախապատրաստում: Շատ բան, երբ մեզ ասում են, եւ ականջի հետեւ ենք գցում, մեր դեմ է դուրս գալիս: Լեմկինը՝ երկրորդ հրեան գտավ ցեղասպանություն հասկացությունը, իսկ Ֆրանց Վերֆելի «Մուսա լեռան 40 օրերը» երեւի լավագույն գրքերից մեկն է, որ աշխարհին ծանոթացնում է դրա մասին, Իսրայելում Յարոնը գիրք գրեց «Անտարբերությունը եւ դրա արժեքը», փորձեցինք այստեղ թարգմանել տալ:

-Լեմկինը ստեղծեց իրավական բառեզրը՝ նկատի ունենալով հայոց հետ կատարված ոճիրը, այն ցեղասպանություն որակեց, իսկ այսօր շատ, նաեւ հրեա գիտնականներ, քաղաքական շրջանակներ համոզում են, որ ցեղասպանության կոնվենցիան չի վերաբերում Հայոց ոճրին: Աբսուրդ չէ՞: Ի՞նչ պիտի անենք, որ Կնեսեթը ճանաչի:

–Աբսուրդ է: Իսկ ինչու՞ եք միայն Կնեսեթը նկատի առնում: 2005 թվականին, երբ Հայաստան այցելեց Իսրայելի գլխավոր րաբունապետը, գնաց Ծիծեռնակաբերդ եւ հավատացյալ հրեաների կողմից ասաց, որ դա ցեղասպանություն է:

-Բայց Կնեսեթը պիտի առաջինը ճանաչեր: Քանի որ իր ժողովրդի հետ (երեւի) չէր կատարվի Ողջակիզումը, եթե Հայոց ցեղասպանության ոճիրը դատապարտվեր:

-Դուք ե՞րբ եք տեսել, որ քաղաքական գործիչները բարոյական լինեն:

-Չեմ տեսել, հիմա ավելի համոզվում եմ, որ այդպես է:

-Իսկ ո՞վ է ասել, որ Ֆրանսիայում կամ այլ պետություններում երբ ճանաչել են, հրեաները չէին այդ հարցում նախանձախնդիր: Իսրայելում մեր ազգի փոքր մասն է ապրում: Նյու Յորքում շատ ջերմ են հայկական եւ հրեական համայնքները: Լոս Անջելեսում ՝ այդքան չէ: Կան խմբեր, որ այդքան էլ չեն ուզում, որ այդ մտերմությունը լինի: 2005-ին Լոս Անջելեսում, երբ ուզեցի կլոր սեղան կազմակերպել ճանաչված հրեաների եւ հայերի հետ, կարողացա համախմբել հրեական կողմին, բայց դա չկայացավ, քանի որ հայկական կողմը չկարողացավ ընտրել, թե ով կլինի մասնակիցը:

-Վերջերս ՌԴ-ից Հայաստան եկած հրեաների թվի մասին հստակ տվյալ կա՞:

-Նման վիճակագրություն չունենք, կարող ենք ասել՝ որքա՞ն են դիմել մեզ: Մոտ 700 հոգի:

-Կարո՞ղ ենք արձանագրել, որ սա էլ հավաստում է, թե ՀՀ-ում սիրում են հրեաներին:

–Անշուշտ: Եթե այստեղ ենք ապրում, չի՞ նշանակում, որ Հայաստանում սիրում են մեզ:

–Բաքվի գլխավոր ռաբբին, հրեական դպրոցի ղեկավարը, ինչպես վերջինիս ներկայացրել էր Գերմանիայում Ադրբեջանի դեսպանը, հրավիրում էր ՀՀ-ի բոլոր հրեաներին թողնել իրենց համար վտանգներով լի երկիրը, տեղափոխվել Ադրբեջան:

–Նախ նա գլխավոր ռաբբին չէ: Իրենք շատ բան են գրում, անեկդոտ կա էշի մասին, որ ասում է՝ ինչ հրաշալի է կապույտ խոտը: Վագրն էլ փորձում էր ապացուցել, որ խոտը կապույտ չէ, կանաչ է: Երկար են վիճում: Որոշում են հարցնել հզորի՝ արքայի կարծիքը: Էշը հեռվից դիմում է՝ առյուծ ախպեր, տեսնո՞ւմ ես ինչ լավ կապույտ խոտ է: Արքան ասում է՝ տեսնում եմ: Էշը շարունակում է՝ իսկ վագրն ասում է կանաչ է: Բա ի՞նչ անենք, վագրին չպատժե՞նք: «Պատժենք՝ մեկ ամիս չի խոսելու» ասում է առյուծը: Էշը գոհ հեռանում է: Վագրը հարցնում է առյուծին՝ մեծ ախպեր, դու իրո՞ք տեսնում ես, որ խոտը կապույտ է: «Ոչ, պատասխանում է առյուծը, իհարկե կանաչ է»: Բա ինչո՞ւ էշին ասացիր կապույտ է, եւ դեռ ինձ էլ զրկեցիր խոսելու իրավունքից: Առյուծը պատասխանում է՝ նախ դու ընկել ես էշերի խելքին՝ փորձելով համոզել այն, ինչ տեսանելի է՝ խոտը կանաչ է, եւ երկրորդ, որ իմ ժամանակն ես խլում՝ ապուշ հարցերով: Նա ընդամենը վրացահրեաների համայնքի ռաբբին է, Ադրբեջանի գլխավոր ռաբբին չէ, ինչպես այն 50 եվրոպաբնակ ռաբբիները, որոնց երեւի այդպես թարգմանել են: Ես նրանց ֆեյսբուքով դիմեցի՝ ասելով, որ եթե ուզում եք քաղաքական հարցերի մեջ մտնել, պիտի պատրաստված լինեք: Նիկոլ Փաշինյանը չէր օգտագործել Հոլոքոսթ բառը, որ միայն հրեաների ոճիրի անունն է, իսկ ցեղասպանություն կամ գետտո բառերը համաշխարհային, միջազգային են, որի դեմ իրավունք չունեին բողոքելու: Ամոթ էր, որ քաղաքական հարցերում նման ոչ կիրթ պահվածք ցույց տվեցին:

-Ինձ համար բացահայտում էր, որ Բաքվի գլխավոր ռաբբին չի եղել: Իսկ Ձեր խոսքը լսեցի՞ն, արձագանքեցի՞ն:

-Երեւի: Ես մեկնաբանություններ չեմ կարդում, ժամանակ չեմ վատնում, չեմ ընկնում էշերի հետեւից, ինչպես վերոհիշյալ պատմությունն է հուշում: Ես խոսեցի, ասողին լսող է պետք: Իմ տեսաուղերձի վերջում ասում եմ՝ ռաբբին չի կարող ռաբբի կոչվել, եթե այս աշխարհին չի բերում խաղաղություն, եթե մեկը մորուք է պահում, գլխարկ դնում, մի քանի գիրք կարդում, ռաբբի չի դառնում: Ռաբբին ուսուցիչ է, ոչ թե հանրագիտարան: Երեւի այն, ինչ կարդում է, մեջը չի մնում: Քանի որ մեր գրքերում գրված է՝ ձգտիր դեպի խաղաղություն եւ պայքարիր խաղաղության համար: Այսինքն՝ գործ արա, որ խաղաղություն լինի:

-Ադրբեջանը մեկ ուրիշ բան էլ է տարածում, թե հայերը պաշտպանում են «Համասին», որը շատ հարազատ է նրանց՝ իր գործելաոճով: «Անադոլու» գործակալությունը 2020-ի  նոյեմբերի 10-ին տարածել էր «Համասի» շնորհավորանքը Ալիեւի հաղթանակի առիթով:

-Դուք ընկել եք էշերի հետեւից:

– Լրագրության պահանջն է՝ փաստը միշտ պիտի ստուգել:

–Այդ հարցի մասին մի անգամ խոսել եմ հեռուստացույցով, որտեղ հայկական կրոնական ներկայացուցիչների հետ էինք: Ասում էին՝ մեզ մոտ շատ աղանդավորներ են եկել, մարդկանց են որսում, պետք է արգելել: Ես ասացի՝ ինչու՞ եք ուժ վատնում նրանց արգելելու համար, քան ուժ ներդնելու, որ ձեզ մոտ գան: Դա է ճիշտ, սկզբունքային ճանապարհը: Նույն բանն է՝ Ադրբեջանի դեսպանը Ֆրանսիայում, Գերմանիայում, այլուր, բոլորին պատասխանելո՞վ զբաղվենք, հետո՞:

-Երեւանի սինագոգի վրա հարձակման մասին առաջինը Բեռլինում Ադրբեջանի դեսպանի գրառումից տեղեկացա: Ինչպե՞ս են իրենք առաջինն իմացել:

– Այո, իրենք են առաջին լուրերը տարածել: Պիտի հարցնել ՀՀ Ազգային անվտանգությանը:

-Չպարզեցի՞ն՝ ո՞վ է կատարողը:

-Ոչ: Դեռ չեն ասել, բայց ընդհանրապես պիտի հասկանալ՝ ինչպե՞ս է հնարավոր նման գործողություն անել. պարզ է, որ Հայաստանի բնիկ ժողովուրդը չի անում, իմ համոզմունքն է: Իմ կյանքի փորձը, 25 տարվա այստեղի շրջապատի փորձը համոզում է, որ նման բան չի կարող լինել: Երկրորդը՝ եթե վերցնում ենք պայքարի ձեւ, ապա ավելի շատ պիտի լուսաբանել այստեղի կյանքը: Օրինակ՝ Հանուկայի տոնն է, Առաջին ալիքը կարող է լուսաբանել:

-Ինձ Բաբաջանյան համերգասրահում անցկացված ազգային փոքրամասնությունների  տոնական երեկոյին հրավիրեց հրեական համայնքը: Շատ շնորհակալ եմ: Ափսոսում եմ,  դրա մասին լավ չեն իրազեկում, այլապես շատերը կմասնակցեն:

-Երեւանում ապրած հրեաների մասին էլ չի հիշատակվում: Իսկ Ադրբեջանում նշվում է: Տարբերությունը մեծ է: Մահմեդականների արեւելյան դիվանագիտությունը միշտ մի շեշտ ունի՝ ճիշտ է, թե սխալ, կարեւոր չէ, այլ՝ իրենց օգտին լինի: Իսկ հայկականը միշտ հետ է ընկնում: Ինչպես տարիներ առաջ՝ 2005-ին Վաշինգտոնում Սպիտակ տանը, անցկացված միջոցառուման ժամանակ: Մասնակցում էին ԱՄՆ-ի ճանաչված ոչ հրեաներ, որ օգնում են հրեական համայնքներին: Այդ ժամանակ Վաշինգտոնում էր Ղարաբաղի ներկայացուցիչը, որին փորձում էի հրավիրել, բայց պարզվեց, նա այլ կարեւոր հարցեր ուներ: Երբ այստեղ առաջարկում էինք օգնություն, բոլորը շատ կարեւոր հարցեր էին ունենում եւ չէին հանդիպում:

-Դուք ճիշտ նկատեցիք, միշտ հապաղում ենք՝ մեր պատմության մասին ժամանակին հրատարակություններ էլ չենք լույսընծայում: Արցախի, Նախիջեւանի, այսօր Ադրբեջանի սահմաններ համարվող հայկական պատմական տարածքներում դարեր ի վեր իրար հետ ապրող հայերի ու հրեաների մասին կա՞ որեւէ հրատարակություն:

-Չկա: Այսօր չեն արձագանքում Երեւանի տարածքում ապրած հրեական համայնքի մասին տեղեկություններ ստանալու մեր խնդրանքին:

-Ու՞մ եք դիմել:

-Կառավարությանը կից ազգային փոքրամասնությունների հարցերով պաշտոնյային: Ասաց՝ բարդ է, մեծ ծավալների դրամ է պահանջում: Հասկանո՞ւմ եք, մենք չպիտի շահագրգիռ լինենք պատմությունը զարգացնելու, այլ՝ պետությունը: Այս կենտրոնն էլ կառավարության օգնությամբ չի եղել: Փառք աստծո, եղել է մի հոգի, որ Մոսկվայում լավ հարաբերությոսններ ուներ, գնել ենք որպես հրեական կիրակնօրյա դպրոց, ոչ թե մշտական հրեական կենտրոն:

-Իսրայելում սփյուռքի նախարարությունը գաղտնի շրջաբերական է տարածել, ըստ որի Հայաստանում հրեաների հանդեպ  հնարավոր են բռնություններ: Ինչի՞ վրա են հիմնված նման տեղեկությունները, եթե Դուք բողոք չեք ներկայացրել:

-Ես չեմ ընկնում էշերի հետեւից: Ինձ համար կարեւոր է, որ այստեղ եկած հրեաները մտածեն, որ խորթ վայր չեն եկել: Մյուս հարցերն ինձ չեն հետաքրքրում:

-Հայաստանում հրեաներն ապրել են վաղնջական ժամանակներից, հայերը Հին քաղաքում հայտնվել են քրիստոնեության դավանանքն ընդունելուց հետո:

-Ի տարբերություն այդ համայնքի, մենք այստեղ սեփականություն չունենք, չնայած որ ապրել ենք ավելի երկար ժամանակ: Ուզում եմ ասել, որ ըմբռնում եմ Ձեր հաջորդ հարցը, որ կապված է այլ պետության ներքին հարցերին: Կան խնդիրներ, որ կապված չեն տարածքային հարցերի հետ, եղել են մի քանի անշնորհքներ, որ իրենց  լկտի ձեւով էին պահել հայ հոգեւորականների հանդեպ: Եղել է իմ պատասխանն այնտեղ, որտեղ պետք է լիներ: Անպայման չէ, որ հիմա այստեղ հրապարակենք:

-Դուք Իսրայելում եք հրապարակել Ձեր վրդովվմունքը: Դրանից հետո փոխվե՞լ է այդ մարդկանց վերաբերմունքը:

-Առաջինը՝ առանց իմ խոսքի, կառավարության համապատասխան մարմինները մարդկանց տույժի ենթարկեցին: Ուլտրաօրթոդոքսների փոքր մարգինալ խմբեր են, որոնք այսօր չեն ճանաչում Իսրայելը՝ որպես պետություն: Ես չպետք է նրանց հետ ճակատ զարկեմ, տարբեր է մեր մոտեցումը, չենք առչնվում այդպիսի խմբակների հետ:

-Չեմ կարծում, թե երբեւէ կվտանգվի Սուրբ հողում հայերի ներկայությունը, իսկ Դուք նման վտանգ զգու՞մ եք:

-Ոչ: Իսկ իրենք զգու՞մ են:

-Այո:

-Ումի՞ց եք դա լսել:

-Հոգեւորականներից, որոնք ամեն օր նստած եկեղեցապատկան տարածքում պաշտպանում են իրենց ունեցածը:

-Նախ՝ եղել է առուվաճառքի պայմանագիր: Լավն է, վատն է, ազգի դավաճան է, թե ոչ, երկրորդական է: Եթե մի բան գնել եմ, իրավունք ունեմ վերցնելու: Ուրիշ բան, որ երեւի այդպիսի գործարքներում չպիտի լինեն մարդիկ, որոնք այդքան էլ պարկեշտ չեն: Բայց եթե պարկեշտ չէին մինչեւ այդ օրը, եւ դա ձեռնտու էր մնացածներին, ի՞նչ ասեմ: Օրինակ, եթե վաճառեմ այս շենքը, որեւէ մեկը, ասենք Ռիման (նկատի ունի Հայաստանի հրեական համայնքի ղեկավար Վարժապետյան–Ֆելլերին- Ան. Հ.) ինչ կարող է անել: Մի քիչ անկյունը ծռվում է: Հայելու մեջ աջն ու ձախը փոխվում են տեղերով, այդպես էլ երբեմն կյանքում է լինում: Տեսնելով եղած տեսանյութերը, ինձ չի թվում, թե այնտեղ եղել են ուլտրաօրթոդոքս խմբակների ներկայացուցիչներ, այլ՝ անթրաշ գյադեք, որոնք հնարավոր է Ադրբեջանի ծագմամբ հրեաներ են: Հայկական թաղամասը բուֆեր է: Այսօր կան հրեաներ, որ ասում են՝ պաղեստինցիներին պետք է տալ իրենցը:

-Իսկ Դուք ի՞նչ կարծիք ունեք:

-Ոչ, դրանք մեր հողերն են, որ պիտի մեզ վերադառնան:

-Պաղեստինցիներն էլ նույնքան հին բնակիչներ են: Տարածք չպիտի՞ ունենան:

-Ոչ, նրանք թափթփուկներ են, որ փորձում են իրենց ազգ կոչել: Թող ունենան մեր տարածքներից դուրս: Եթե իմ տունը բանալիով փակում, գնում եմ, անկախ նրանից բացակայում եմ 5, թե 10, 50 տարի, իրավունք ունեմ իմ տուն վերադառնալ: Այսօր, երբ Իսրայելի բանակը մտել է այդ տարածքներ, որտեղ հայտնաբերվում են 6-րդ դարի սինագոգներ, ապացուցում են, որ այդ տարածքները մերն են:

-Նույն տարածքի պաղեստինցիները որտե՞ղ պիտի բնակեցվեն:

-Նրանք նույն տարածքից չեն: Դավիթ թագավորի ժամանակ նրանց թագավորությունն ավարտվել է: Այսօր Ալիեւն էլ է ասում, որ Երեւանում շատ ադրբեջանցիներ են եղել, դա մեր քաղաքն է: Դուք համաձա՞յն եք դրան: Իսկ ես ինչու՞ պիտի համաձայն լինեմ այն բանի հետ, որ երբ տանը չենք եղել, իրենցն է դարձել:

–Հրեա առաջնորդների մի մասն ասում էր, որ խաղաղություն չի լինի, եթե Երուսաղեմը երկուսի մայրաքաղաքը չլինի:

-Բեն Գուրիոնը շատ մեծ սխալ է արել: Երբ հիմնվեց Իսրայելը, եւ պաղեստինցիները դուրս էին գալիս, կանգնեցրեց զորքը, թույլ չտվեց, որ նրանք հետ գնան: Նա պիտի թողներ, որ դուրս գնային, ապրեին ուր ուզում էին:Երբ զավթում են տունդ, եւ երբ դու վերադառնում ես, պիտի մաքրես քո տունը եւ ապրես քո տանը՝ անկախ այն բանից, թե քանի երեխա ունի ինքը: Նրան ոչ ոք չէր ասում գալ իմ տան մեջ ապրել: Կամ էլ երբ իրեն ժամանակ են տալիս, որ ապրի այդտեղ, գոնե պիտի խաղաղ ապրի, առանց ինքնավարության պահանջի: Արցախը պատմական հայկական հող է:

-Ինչպես նաեւ Նախիջեւանը:

-Իսկ իրենք թագավորությունների ժամանակ այնտեղ չեն եղել: Դրա համար չեն կարող իրենք որեւէ թագավորի անուն տալ, ինչպես ադրբեջանցիները չեն կարող: Նրանք այս պարագայում շատ նման են:

-Դուք ՀՀ քաղաքացի եք: Հայաստանը ռեզիդենտ դեսպան չուներ Իսրայելում, հիմա ունի:  Դա ամրապնդու՞մ է երկու երկրների բարեկամությունը, ինչպե՞ս:

-Շնորհակալ եմ հարցի համար: Սա Նիկոլ Փաշինյանի ջանքերով է եղել:

Ո՛չ Լեւոն ՏերՊետրոսյանի, ո՛չ Քոչարյանի, ո՛չ Սարգսյանի ժամանակ չի եղել: Հիմարություններ են տարածում, որ Սորոսի եւ Փաշինյանի լավ հարաբերություններով են բացատրում: Ասում եք Տեր -Պետրոսյանի կինը հրեա էր, կարող էին այդ ժամանակ հարաբերություններն ակտիվացնել, բայց այդ ժամանակ մեր եւ պետության միջեւ եղել են ամենասառը հարաբերությունները:

–Լյուդմիլա Տեր-Պետրոսյանը համայնք չէ՞ր գալիս, չի՞ գալիս:

–Ոչ առաջ, ոչ էլ հիմա: Իրեն ընդունել է որպես հայ կին, նույնիսկ հայուհիներից առավել հայուհի: Երբ եկավ Քոչարյանը, ստեղծվեց նախագահին կից ազգային փոքրամասնությունների հարցերով զբաղվող կառույցը, շարժ սկսվեց: Բայց կարող էր ավելին լինել:

-Բայց 2008 -ին Ազատության հրապարակում կանգնած Տեր -Պետրոսյանի գլխավորած հանրահավաքի ժամանակ Իսրայելի դրոշն էր երեւում:

–Նա շատ «դիշյովի» (էժան) քայլ արեց, որ իբր իսրայելական կողմն իրեն պաշտպանում էր: Նույնիսկ գիտեմ դրոշը որտեղից էր վերցվել: Շատ ծիծաղելի էր նայվում մեր կողմից: Պետք չէ աստծո մասին հիշել այն ժամանակ, երբ դու դժվար կացության մեջ ես կամ փոսում: Լավ օրերին պիտի հիշես: Եւ ոչ միայն տիրոջը, այլ նրանց, որ քեզ ձեռք էին մեկնում: Ես դրականորեն զարմացած եմ, որ Փաշինյանի ժամանակ բացվեց դեսպանություն, երբ Իրանում հայ համայնքը բացասական տրամադրված մեծ հանրահավաք էր անում, այրում Իսրայելի դրոշը: Բայց, կրկնեմ, էշերի արձագանքին չենք հետեւում: Հասկանում եմ իր զգացումները, երբ հետ կանչեց առաջին դեսպանին: Մենք էլ էինք դիմել Նեթանյաուհին՝ երբ պատերազմ է, չի կարելի հարձակողական զինատեսակներ վաճառել, այդ ժամանակ Իսրայելում այդ քաղաքականության դեմ, ի պաշտպանություն Հայաստանի բողոքի բազմաթիվ միտինգներ անցկացվեցին: Իսկ այսօր ուրախ եմ, որ ներկայիս դեսպան Հակոբյանը շատ կիրթ է, Մերձավոր Արեւելքի հարցերում գիտակ, Հայաստանում արեւելագիտականում եբրայերենի բաժնի հիմնադիրն է, եբրայերեն սովորելու երկհատոր ձեռնարկի հեղինակ է, եւ իր առաջին ուսանողներից մեկը եղել է Տեր-Պետրոսյանի ոչ թե որդին, այլ՝  հարսը: Ցավոք սրտի, Իսրայելը դեռ դեսպանություն չի բացում Երեւանում, փորձում ենք աշխատել, թեեւ լուռ ենք, չենք սկսում դրոշներ թափահարել, մինչեւ չենք հասնում որոշակի լուրջ որակի:

-Իսրայելը չի՞ ուզում բացել:

-Մենք աշխարհաքաղաքական շատ բարդ կետում ենք գտնվում: Այսօր Իրանը Հայաստանի հետ բարեկամական հարթակում է, Իրանը այն պետությունն է, որ ֆինանսավորում է ահաբեկչական գործողություններն Իսրայելում, ժողովրդի մասին չեմ ասում, խոսքը կառավարության մասին է, այսօրվա այաթոլա Խոմեյնին այն մարդն է, որ ասում է, թե Իսրայելը չպիտի գոյություն ունենա: Ինչպե՞ս պիտի վերաբերվել այսպիսի հայացք ունեցող պետության ղեկավարներին, որոնք կենտրոնացած են ատոմային ռումբ  զարգացնելու վրա: Նույն ձեւով պիտի վերաբերվել այսօր Էրդողանի ասածներին, երբ խոսում է Պաղեստինի մասին:

-Նախորդ դեսպանի՝ Արմեն Սմբատյանի կինն էլ հրեուհի է, համայնք չի՞ գալիս:

-Ոչ եւ չի եկել: Նախկին քաղաքապետ Համբարձում Գալստյանի կինն էլ հրեա էր եւ չէր գալիս, շատ էր ուզում լինել Իսրայելի դեսպան, բայց երբ Իսրայելը ձեռք էր մեկնում Հայաստանին, եւ ինքը որպես քաղաքապետ կարող էր գոնե հանդիպել…նախագահը, լավ, չի հանդիպում, շատ խոշոր գործիչ է, եւ իրեն չի համապատասխանում ոչ նախագահների հետ հանդիպումը, բայց քաղաքապետը կարող էր, նա էլ չհանդիպեց:

-Բաքվում կար Իսրայելի դեսպանատունը, իսկ վերջերս Ադրբեջանինը բացվեց Իսրայելում: Ըստ որոշ աղբյուրների, ասում են, Բաքվում Իսրայելի դեսպանը հայ է:

–Հա՞յ: Չգիտեմ: Ազգային պատկանելիությունը այդքան կարեւոր չէ: Արգենտինայում ազգությամբ ոչ հրեան սկսեց դավանել մեր կրոնը, ի՞նչ անենք, ծափ տա՞նք, դա իր անձնական ընտրությունն է: Այսօր աշխարհում կան շատ ադրբեջանցիներ, որ պաշտպանում են հայերին:

-Ճի՞շտ լսեցի՝ ադրբեջանցիներ, որ հայերի՞ են պաշտպանում:

–Այո, եթե հաճախ մտնեք ցանցեր, կտեսնեք: Այսօր քննադատում են Ալիեւի քաղաքականությունը:

-Ասու՞մ են, որ Արցախը հայկական է:

-Ինչպե՞ս կասեն, եթե հայն ասում է, որ հայկական չէ:

-Հայը չի ասում, որ հայկական չէ: Պետական պաշտոնյան ձեւակերպում է, որ Ադրբեջանի տարածք է: Իսկ Դուք ի՞նչ կարծիք ունեք:

-Բոլոր նախագահները՝ թե՛ Տեր -Պետրոսյանը, թե՛ Քոչարյանը, թե՛Սարգսյանը հնչեցրել են, որ դա Ադրբեջանի տարածք է: Քոչարյանն ասել է, որ այս տարածքները կմնան մեր վերահսկողության տակ, մինչեւ ռազմական հակամարտության վերջը, որից հետո դրանք բնականաբար կտրվեն Ադրբեջանին:

-Դա անվտանգության գոտու մասին է: Արցախն ազատագրողներից մեկն ինչպե՞ս նման բան կասեր: Խոսքը 5+2-ի մասին է:

-Դուք չեք ընդունում այն, ինչ հնչել է, ազատ դրված է  Youtube-ում:

-Չեմ կարող դա չիմանալ, քանի որ երկար ժամանակ եմ լրագրությամբ զբաղվում:

Դուք ակնարկեցիք ազատագրական պայքարի մասին, ասացիք՝ եթե հողը պատկանում է այդ ժողովրդին, նրան պիտի վերադարձնել, ես դրա կողմնակիցն եմ, ուրեմն մենք համախոհներ ենք:

-Գուցե:

-Հրեաների համար Հանուկան լույսի եւ հրաշքի տոն է: Ի՞նչ հրաշքի եք սպասում:

-Առաջին հերթին հաղթանակի տոնն է: Եղել է հասարակ մարդկանց պայքար, որի շնորհիվ ամբողջ Իսրայելի տարածքը մաքրվել է ճնշումից, եղել է երկրորդ տաճարի մաքրումը պղծումից, եւ եթե խոսում ենք հրաշքի մասին, դա հետեւյալն է՝ ժողովուրդը չի սպասել՝ երբ կլինի հրաշք: Ունենալով շատ քիչ քանակի ձիթայուղ, արեցին այն, ինչ պիտի անեին՝ լուսավորեցին Մենորան: Երբ ասում ենք՝ ավելի լավ է ոտքի վրա մահը, քան ծնկաչեք կյանքը, այդ ժամանակ սկսվում է հրաշքը: Բայց դա պիտի անել աստծո օգնությամբ: Մեծ հավատքով: Պատերազմական գործողությունների իմաստը եղել է այն, որ տիրոջ լույսը, հոգեւոր սկզբունքը այս աշխարհում մնա, հոգեւորը բարձր մնա, առաջնային տեղում եւ նյութականը չփակի:

-Ձեր կարծիքով հայ ժողովուրդը կորցրե՞լ է իր հոգեւոր արժեքները, նյու՞թն է գերակա: Դրա՞ համար պարտվեցինք:

-Չգիտեմ, բայց երբ ինձ հարցնում են՝ ի՞նչ կցանկանաք հայ ժողովրդին, միշտ ասում եմ՝ Հայաստանը դառնա այնքան հզոր, որքան Իսրայելն է: Տա աստված ես դա տեսնեմ, իմ հնարավորության չափով նպաստեմ:

Անահիտ Հովսեփյան