Ընդունված է համարել, որ 1961 թվականին մարդկության պատմության մեջ առաջին անգամ Յուրի Գագարինի դեպի տիեզերք բարեհաջող թռիչքը ցույց տվեց ԽՍՀՄ-ի գիտատեխնիկական գերազանցությունն աշխարհում: ԱՄՆ-ի 35-րդ եւ միակ կաթոլիկ նախագահ Ջոն Քենեդին (29.05.1917-22.11.1963, պաշտոնավարել է 20.01.1961-22.11.1963: Սպանվել է Դալլասում) այդ առիթով նշել է, որ այդ առավելության աղբյուրը խորհրդային փայլուն կրթական համակարգն էր. «Խորհրդային կրթական համակարգը լավագույնն է աշխարհում,-շեշտում էր Քենեդին,-մենք պետք է շատ բան վերցնենք դրանից: ԽՍՀՄ-ը տիեզերական մրցավազքը հաղթեց դպրոցական նստարանից սկսած: Ոչ թե ֆինանսների, այլ խորհրդային դպրոցի շնորհիվ Խորհրդային Միությունը առաջ անցավ ԱՄՆ-ից»: Ցավով պիտի արձանագրեմ, որ անկախության վերականգնումից հետո, ինչպես մյուս բոլոր ասպարեզներում, կրթության ու գիտության ոլորտները եւս մենք մղեցինք լուսանցք, փոշիացնելով բոլոր ձեռքբերումները: Սա էլ իր հերթին նպաստեց, որ հասնենք այն տխուր հանգրվանին, ինչ ունենք այսօր:
Չեմ կարող ասել լավ է, թե՞ վատ, բայց խորհրդային ու անկախության սերունդները կամրջողների ներկայացուցիչ եմ: Երկու համակարգերում էլ ապրելով՝ մաշկիս վրա եմ զգացել ու պատկերացում կազմել դրանց լավ ու վատ կողմերի մասին: Իսկ պատմաբանիս գիտելիքներն ավելի են նպաստել այդ երկու համակարգերը հիմնովին ճանաչելու ու դրանց մասին սեփական հայեցակարգ ունենալու գործում: Կարող եմ վստահաբար ասել, որ հիմնարար պատկերացում ունեմ Խորհրդային համակարգի բոլոր թերի ու արատավոր կողմերի մասին: Եվ այդ ամենով հանդերձ վստահաբար կարող եմ արձանագրել, որ Հայոց հազարամյակների պատմության ընթացքում ուղղակի չկա մեկ այլ այնպիսի կարճ ժամանակահատված (պատմության համար 70 տարին մի ակնթարթ է), որի ընթացքում հայ ժողովուրդը քանակական ու որակական այդպիսի թռիչք գործեր: Միաժամանակ ուզում եմ նշել, որ ասվածը կարոտախտի դրսեւորում չէ, այլ իրատեսական գնահատման փորձ: Իսկ այդ յոթանասունամյա թռիչքը հնարավոր եղավ, քանի որ՝
ա) ԽՍՀՄ-ում գործում էր անվճար կրթական համակարգ,
բ) անվճար էր բժշկությունը,
գ) բոլորին տրվում էին անվճար բնակարաններ,
դ) գործազրկություն բացարձակապես չկար,
ե) զարգանում էր հզորագույն գիտություն,
զ) վաղվա օրվա նկատմամբ աներեր վստահություն կար:
Բայց մեր երազած ու ամեն ինչ դրա հասնելուն ներդրած անկախության տարիներին էս ո՜ւր հասանք: Փոխվել է ամեն ինչ. նախ՝ նյութականը գերիշխող է դարձել ամեն ինչում ու բոլոր բնագավառներում, ամենուրեք գերակա է դարձել սպառողի հոգեբանությունը, հիմա նույնիսկ առանց պատճառի իրար չեն զանգում: Հարազատի հետ քեզ մտահոգող հարցերի ու խնդիրների մասին կիսվելը կոչվում է նվնվալ: Ոչ մեկը չունի քո ժամանակը, անգամ եթե դու վատառողջ ես: Մարդիկ շփվում են՝ եթե շահ ունեն: Կարեւոր խոսքերն ու գնահատանքը չեն արտահայտում մարդու կենդանության ժամանակ, իսկ հեռանալուց հետո՝ սգում են անկենդան հարթակում, շքեղ ապարանք-գերեզմաններ կառուցում: Այնինչ հիմա, քան երբեւէ, այն ժամանակն է, երբ միմյանց պիտի ասենք, որ կարեւոր ենք իրար համար, որ մարդու գոյությունը մեր կյանքում որեւէ պատճառով պայմանավորված չէ, այլ, որովհետեւ մենք կոչվում ենք մտերիմ, բարեկամ, հարազատ կամ, պարզապես՝ ընկեր: Որ առօրյա ու կենցաղ պիտի դառնա այն, որ եթե անկեղծ ենք եւ կարեկից, ապա՝ առանց շահի ու որեւէ պատճառի, այլ ուղղակի, որ կանք, որ ապրում ենք:
Էլ չեմ խոսում քաղաքական, պետական ու ազգային ներկա ծանրագույն վիճակի մասին, որ հասել ենք անկախության երեսուն տարիների ընթացքում (մեծ ցավով եմ դա ասում): Իհարկե, խոսքը վերաբերում է հատկապես վերջին հինգ տարիների «փայլուն ձեռքբերումներին». կործանարար պատերազմ, հազարավոր զոհեր ու խեղվածներ, հյուծող արտագաղթ, ամեն ինչում սուտ ու կեղծիք, համատարած ատելություն ու անվստահություն, նախկինների ու ներակաների, սեւերի ու սպիտակների միմյանց հոշոտելու պատրաստ համատարած հակադրություն, ամբողջ Արցախի ու ՀՀ որոշ տարածքների կորուստ, 100 հազարից ավելի գաղթականներ, բոլորին պատած անորոշություն ու բացարձակ անվստահություն վաղվա օրվա նկատմամբ… Երբեմն նույնիսկ թվում է, թե հասել ենք Օմար Խայամի՝ «եթե ազգը սիրահարված է իր դահիճին, նախիրի պես կմորթվի», կարգավիճակին…
Ու էսքանից հետո անտուն ու կիսաքաղց, կիսամերկ ու անորոշության ծիրում լողացող արցախցի մեր հայրենակիցների կողքին կան նաեւ հղփացած արցախցիներ Երեւանում, Գառնի Գեղարդներում են շրջագայում, քեֆեր անում: Դեռ չեմ խոսում գիշերային ակումբների մասին: Երբեմն խոսվում է, թե մեղք են, խեղճերը սթրեսից ակումբներում են դուրս գալիս, մեկ էլ գրում են՝ բա ի՞նչ անեն, չապրե՞ն: Իհարկե, թող ապրեն, բայց ամեն ինչ ձեւ ունի, չափ ունի: Երեք տարի Պուտինի գովքն արեցին, իսկ երբ Աղավնո, Բերձոր ու Փառուխ էին հանձնում, իրենք ռուսի սապոգ լպստելով օգնեցին Արցախի հանձնմանը ու հիմա էլ պետք է ջիպերով շրջեն, բայց թող չմոռանան, որ Եռաբլուրից տղերքը իրենց են նայում:
Սովորաբար ասում են, թե հիասթափությունն էլ գրիպի նման վարակիչ է, պիտի կարողանաս հաղթահարել, որ հետո կայուն իմունիտետ ձեռք բերես: Բայց անկեղծ ասած, ինքս դժվարանում եմ: Հետո էլ ասում են նաեւ, որ հայերիս մոտ իմաստությունը գալիս է մի հիմարություն գործելուց անմիջապես հետո եւ հեռանում հաջորդը գործելու նախօրյակին: Իսկապես, հարկավոր է զգուշանալ «մեր վերջին խելքից»…: Այս առումով ուզում եմ նշել, որ թեեւ հիմնականում չեմ կիսում գործընկերոջս՝ Արա Պապյանի քաղաքական հայացքները, սակայն վերջերս նա մի խելացի եւ բավականին իրատեսական գրառում էր արել, որում ասված էր, թե նրանք, ովքեր Թուրքիայի քաղաքականությունը Հայաստանի նկատմամբ պայմանավորում են Հայաստանի քայլերով կամ Թուրքիայի նկատմամբ Հայաստանի քաղաքականությամբ՝ նշանակում է ոչինչ չեն հասկանում ո՛չ քաղաքականությունից, ո՛չ էթնոհոգեբանությունից, ո՛չ պատմությունից եւ ո՛չ էլ տնտեսությունից: Թուրքիան առաջնորդվում է միայն մի բանով՝ իր ազգային եւ պետական շահով: Իսկ այդ շահը պահանջում է ոչ միայն հայոց պետականության ոչնչացում, այլեւ մեր տարածաշրջանում հայոց հավաքական գոյության վերացում: Ուստի Հայաստանը կա՛մ կլինի մեծ ու հզոր, կա՛մ չի լինի ընդհանրապես:
Լավ կլինի, որ յուրաքանչյուր հայ կատարի իր իրատեսական եզրահանգումը…
ՍՈՒՐԵՆ Թ. ՍԱՐԳՍՅԱՆ
պգդ, պրոֆեսոր
13.11.2023
