Կենսագազի օգտագործման հեռանկարները Հայաստանում

Կենսագազը ստացվում է կենսազանգվածի ջրածնային կամ մեթանային խմորումից: Կենսազանգվածի մեթանային տարալուծումը տեղի է ունենում երեք տեսակ բակտերիաների ներգործությամբ: Սննդի շղթայում հաջորդող բակտերիաները սնվում են նախորդների կենսագործունեության արգասիքներով: Առաջին տեսակը՝ ջրալուծական բակտերիաներ, երկրորդը՝ թթու առաջացնող բակտերիաներ, երրորդը՝ մեթան առաջացնող:

XVII դարում գիտնականները նկատեցին, որ քայքայվող կենսազագնվածը անջատում է դյուրավառ գազեր: Առաջին կենսագազի կայանը կառուցվել է Բոմբեյում (Հնդկաստան) 1859 թվականին: 1895 թվականին կենսագազը օգտագործվում էր Մեծ Բրիտանիայում փողոցների լուսավորման համար: 1930 թվականին, մանրէաբանության զարգացմամբ, հայտնաբերվեցին կենսագազի արտադրության գործընթացին մասնակցող բակտերիաներ:

ԽՍՀՄ-ում ուսումնասիրություններ իրականացվել են նախորդ դարի 40-ական թվականներին: 1948-1954 թթ կառուցվեց եւ շահագործման պատրաստվեց առաջին լաբորատոր կայանը:

Կենսագազը CO2-ից մաքրելուց հետո ստացվում է կենսամեթան: Կենսամեթանը ամբողջապես համանման է բնական գազի, միայն առաջացման տարբերությամբ: Գազի ծավալը կախված է ջերմաստիճանից եւ ճնշումից: Բարձր ջերմաստիճանը հանգեցնում են գազի ընդլայնման եւ ծավալի հետ կալորիականության նվազեցմանը եւ հակառակը:Խոնավության մեծացմամբ կալորիականությունը նույնպես նվազում է:

Բացի թափոններից, կենսագազ կարելի է արտադրել հատուկ աճեցված էներգետիկ մշակաբույսերից, օրինակ՝ սիլոսային եգիպտացորենից եւ սիլֆիից, ինչպես նաեւ ջրի-մուռներից: Գազի ելքը կարող է հասնել մինչեւ 300 մա-ից 1 տոննա:

Գազի ելքը կախված է չոր նյութի պարունակությունից եւ օգտագործվող հումքի տեսակից: Խոշոր եղջերավոր անասունների գոմաղբից ստացվում է 60% մեթան պարունակող, 50-65 մա կենսագազ, 150-500 մա կենսագազ տարբեր տեսակի բույսերից եւ 70% մեթան պարունակողներից:

Տարբերում են տեսական (ֆիզիկապես հնարավոր) եւ տեխնիկապես իրագործելի գազի ելքեր: 1950-70-ական թվականներին գազի հնարավոր ելքը տեսականորեն կազմում էր ընդամենը 20-30%: Այսօր հումքի արհեստական վատթարացման համար ֆերմենտների, խթանիչների կիրառությունը (օրինակ՝ ուլտրաձայնային կամ հեղուկային կաբիտատորներ) եւ այլ հարմարանքներ, թույլ են տալիս 60%-ից 95%-ով մեծացնել կենսագազի ելքը ամենատարածված կայանքի վրա:

Կոնկրետ հումքից կենսագազի ելքը հաշվելու համար անհրաժեշտ է անցկացնել լաբորատոր փորձարկում կամ դիտել տեղեկատու տվյալները եւ որոշել հեղուկների, սպիտակուցների եւ ածխաջրերի պարունակությունը: Վերջինները որոշելիս կարեւոր է իմանալ արագ (ֆրուկտոզ, շաքար, սախարոզ, օսլա) եւ դժվար քայքայվող նյութերի (օրինակ՝ բջջանյութ, հեմիբջջանյութ, լիգնին) տոկոսային պարունակումը: Նյութերի պարունակությունը որոշելով կարելի է յուրաքանչյուր նյութի համար հաշվարկել գազի ելքը եւ հետո ավելացնել: Աղբակույտային գազը կենսագազի տարատեսակ է: Ստացվում է քաղաքային աղբանոցների կենցաղային թափոններից:

Կենսագազի արտադրությունը թույլ է տալիս կանխել մեթանի արտանետումը դեպի մթնոլորտ: Մեթանը ջերմոցային էֆեկտի ազդեցություն է թողնում 21 անգամ ավելի ուժեղ, քան 2 գազը, եւ մթնոլորտում է գտնվում 12 տարի: Մեթանի ստացումը լավագույն կարճաժամկետ միջոցն է գլոբալ տաքացումը կանխելու համար:

Վերամշակված գոմաղբը եւ այլ թափոններ գյուղատնտեսությունում փոխարինվում են որպես պարարտանյութ: Սա թույլատրում է նվազեցնել քիմիական պարարտանյութերի կիրառությունը, կրճատվում է ստորգետնյա ջրերի ծանրաբեռնվածությունը:

1981 թվականից մինչեւ 2006 թվականը Հնդկաստանում տեղակայված էին 3,8 մլն փոքր կենսագազային կայաններ:Նեպալում գոյություն ունի կենսագազային էներգետիկայի զարգացման աջակցության ծրագիր, որի շնորհիվ գյուղական վայրերում 2009 թվականի վերջին ստեղծվել էին 200 հազար փոքր կենսագազային կայաններ:

1. Հայաստանում կենսագազի արդյունավետ օգտագործման համար անհրաժեշտ է ստեղծել իրավական դաշտ:

2. Կենսագազի օգտագործումը կխնայի վառելիքի եւ էներգիայի պաշարները, կնվազեցնի թունավոր նյութերի արտանետումները մթնոլորտ, ինչը կբերի ոչ միայն տնտեսական, այլեւ բնապահպանական օգուտներ:

3. Հայաստանում, նույնիսկ կենսագազի զարգացման օպտիմալ խթանիչ քաղաքականության դեպքում, երկար տարիներ այն չի կարող դառնալ էներգիայի կարիքների հիմնական աղբյուրը: Այն ի վիճակի է բավարարել որոշ մասի, եւ դրա զարգացումը կստեղծի արդյունաբերության եւ ծառայությունների նոր ոլորտներ, կխթանի երկրում գիտական նոր ուղղությունների զարգացումը:

4. Հայաստանում կենսագազի տեխնոլոգիայի զարգացումը նպաստում է գյուղացիական տնտեսություններում, թռչնաֆաբրիկաներում, ֆերմերային տնտեսություններում առանց թափոնների արտադրության: Դա կնվազեցնի վնասակար նյութերի արտանետումը մթնոլորտ:

 Ստեփան  ՊԱՊԻԿՅԱՆ

Հայկական էներգետիկական ակադեմիայի հիմնադիր նախագահ