Բաքվից հնչած հայտարարությունն այն մասին, թե Հայաստանն ու Ադրբեջանը համաձայնել են խաղաղության պայմանագրի տեքստի առնչությամբ, ռումբի պայթյունի ազդեցությունն ունեցավ հայկական մամուլում եւ քաղաքական շրջանակներում: Թեեւ նման ելքը կանխատեսելի էր, հայ հասարակության վրդովմունքի բուն պատճառն այն էր, որ հայտարարությունը սփռվում էր ոչ թե հայրենի իշխանությունների, այլ Ադրբեջանի ղեկավարության կողմից: Հերթական անգամ Հայաստանը կարեւորագույն մի հարցի զարգացման մասին տեղեկանում էր ոչ թե իր կառավարության անդամներից, այլ օտար պետության ներկայացուցչից: Միաժամանակ դա նշանակում էր, որ Հայաստանն, ըստ էության, ընդունել էր Ադրբեջանի բոլոր պահանջներն ու նախապայմանները: Հարց է ծագում. եթե Հայաստանն ի վերջո կատարելու էր Ադրբեջանի բոլոր պահանջները, որոնցից շատերը վերջին տարիներին քննարկման առարկա էին դարձել, ապա ի՞նչ էր քննարկվում բանակցություններում վերջին չորս տարիների ընթացքում: Թվում է, թե Հայաստանը չի կարողացել բանակցությունների ամենավճռորոշ հարցերում պաշտպանել իր ազգային շահերը եւ ամրապնդել իր դիրքերը: Սա անշուշտ նշանակում է երկրորդ կապիտուլյացիա կամ դիվանագիտական կապիտուլյացիա, որն այս անգամ ոչ թե ռազմադաշտում է տեղի ունենում, այլ դիվանագիտական ոլորտում:
Մյուս հարցը վերաբերում է ոչ թե դրան, թե ի՞նչ են ստորագրելու կողմերը, այլ թե ե՞րբ են նրանք ստորագրելու այդ փաստաթուղթը, եւ ի՞նչ երաշխիքներ է ձեռք բերել Երեւանը ընդհանրապես: Պարզվում է, ոչ մի երաշխիք էլ ձեռք չի բերվել, եւ սա խոստովանում են Հայաստանի պաշտոնական անձինք: Եթե Երեւանը Վաշինգտոնից է ակնկալում անվտանգության երաշխիքներ, ապա դա միամտություն է, որովհետեւ Վաշինգտոնը չի ցանկանում, որ Թրամփը նման երաշխիքներ ապահովի նույնիսկ իր անմիջական մարտավարական դաշնակիցներին: Այնպես որ դժվար է պատկերացնել, որ Հայաստանը, որը ոչ մի կենսական նշանակություն չունի Վաշինգտոնի համար, կստանա նման հավաստիացումներ: Եվրոմիությունը նույնպես անկարող է այդ երաշխիքները խոստանալ, քանի որ ինքն է ներկայիս գտնվում անվտանգության լուրջ ճգնաժամի առաջ: Թրամփը փոխել է իր քաղաքականությունը ՆԱՏՕ-ի եւ ԵՄ-ի նկատմամբ: Եվրոպայում ներկայիս քննարկումներ են տեղի ունենում անկախ ՆԱՏՕ հիմնելու հնարավորության եւ ինքնաբավ պաշտպանության համակարգ ստեղծելու անհրաժեշտության վերաբերյալ: Իսկ Վաշինգտոնը նվազեցնում է իր ներգրավվածությունը ՆԱՏՕ-ում եւ չի ցանկանում հավելյալ ֆինանսական կամ այլ պարտավորություններ ստանձնել իր դաշնակիցների հանդեպ:
Հատկանշական է, որ պայմանագրի մասին հայտարարությունից անմիջապես հետո Հայաստանի վարչապետը հեռախոսազրույց է ունեցել Ռուսաստանի նախագահի հետ` տեղեկացնելու նրան բանակցությունների ավարտի մասին եւ քննարկելու տարածաշրջանային որոշ հարցեր: Շրջանառվում են լուրեր, որ Փաշինյանը հավանական է Մոսկվա մեկնի` մասնակցելու Մեծ Հայրենականի (Համաշխարհային երկրորդ պատերազմի) հաղթական ավարտի 80-ամյակի տոնակատարություններին: Ալիեւի մասնակցությունը եւս չի բացառվում, հնարավոր դարձնելով Մոսկվայում կազմակերպել եռակողմ մի հանդիպում:
Հաշվի առնելով, որ ի հակադրություն Բայդենի, Թրամփի վարչակազմը քիչ ուշադրություն է դարձնում հայ-ադրբեջանական բանակցություններին, մեծ է հավանականությունը, որ Մոսկվան դարձյալ իր ձեռքը վերցնի միջնորդական առաքելության նախաձեռնությունը եւ այդպիսով մեծացնի իր ազդեցության ոլորտը Հարավային Կովկասում եւ մասնավորապես հակամարտող կողմերի վրա:

Հարցն այժմ այն է, թե արդյո՞ք Հայաստանի իշխանությունները կփորձեն անվտանգության երաշխիքներ ակնկալել Մոսկվայից: Դժվար է պատկերացնել նման բան, նկատի առնելով անցյալի փորձառությունը: Հայաստանն այդ դեպքում բոլորովին առանձին է մնում թուրք-ադրբեջանական տանդեմի առաջ` կորցնելով նաեւ Վաշինգտոնի արդյունավետ պաշտպանությունը: Մինչ Բայդենի վարչակազմը որոշակի լծակներ եւ ճնշման մեխանիզմներ էր բանցենում Բաքվի դեմ, Թրամփի վարչակազմը մեծապես անտարբեր է Հայաստան-Ադրբեջան բանակցություններին միջնորդություն ցուցաբերելու նկատմամբ: Մինչ օրս ոչ մի ազդանշան չկա, որ Վաշինգտոնը ցանկանում է ներգրավվածություն ունենալ այդ բարդ խնդրի կարգավորման մեջ: Այստեղ էլ հաջորդ հարցն է գլուխ բարձրացնում. ի՞նչ է պատահելու Հայաստան-ԱՄՆ ռազմավարական գործընկերության փաստաթղթի հետ: Թրամփի վարչակազմը կարծես այդ փաստաթղթին առանձնապես մեծ նշանակություն չի տալիս եւ ներկայիս ո՛չ շահագրգռվածություն, ո՛չ էլ ժամանակ է ցանկանում հատկացնել Հայաստանի խնդիրների վրա:
Գալով պայմանագրին, Ադրբեջանի նորանոր նախապայմանները լուրջ մտահոգություն են պատճառում: Դրանցից առաջինը Հայաստանի սահմանադրության փոփոխությունն է, որը երկար գործընթաց է պահանջում: Վճռորոշ հարցը հետեւյալն է. ի՞նչ է տեղի ունենալու, եթե հանկարծ սահմանադրության այդ հանրաքվեն ձախողվի: Երկրորդ, Ալիեւը վերջերս պահանջել է, որ Հայաստանը արտահանձնի նախկին նախագահներ Քոչարյանին, Սարգսյանին եւ բոլոր քաղաքական առաջնորդներին, որոնք Ադրբեջանի դեմ են պայքարել: Ադրբեջանը նաեւ հավանաբար շարունակի իր պահանջը «Զանգեզուրի միջանցքի» (Հայաստանը նախընտրում է օգտագործել «ճանապարհ» բառը) վերաբերյալ, որն իր մեջ հստակ անվտանգության բաղադրիչներ է պարունակում: Հայտնի է, որ Հայաստանն ու Ադրբեջանը անվտանգության այդ մեխանիզմների վերաբերյալ ունեն բոլորովին տարբեր մոտեցումներ:
Մի բան պարզ է. բանակցությունների ավարտով ոչ մի բան էլ չի ավարտվում: Ընդհակառակը, ամեն ինչ նոր է սկսվում: Միջազգային բոլոր այն մեխանիզմները, որոնց վրա հույս էր դրել Հայաստանը (օրինակ` միջազգային դատարանում Ադրբեջանի դեմ հարուցված գործերը, Հայաստանում եվրոպական դիտորդների ներկայությունը, Մ. Նահանգների պաշտպանությունը, եւ այլ գործոններ) այլեւս չեն կարողանալու այս կամ այն պատճառով առնչություն ունենալ եւ այդ հանգամանքը ստիպելու է արդեն իսկ խոցելի Հայաստանին դժվարագույն ընտրություն եւ որոշում կատարել մոտիկ ապագայում:
ՍՈՒՐԵՆ Ա. ՍԱՐԳՍՅԱՆ
Միջազգանագետ, ԱՄՆ արտաքին քաղաքականության փորձագետ
Անգլ բնագրից թարգմանեց` ՀԱԿՈԲ ԾՈՒԼԻԿՅԱՆԸ
(The Armenian Mirror-Spectator)