Իրանի երբեմնի վարչապետ Մոհամմադալի Ֆորուղին եւ Հայոց ցեղասպանությունը

20-րդ դարի սկզբին Արեւմտյան Հայաստանում տեղի ունեցած ողբերգական  իրադարձությունների մասին Իրանում բավարար չափով տեղեկացված են:  Իրանցիները  կարեկցանքով են խոսում հայ ժողովրդի եղերական   դեպքերից ու ամենատարբեր առիթներով դատապարտում օսմանցիների արարքները: Հայոց ցեղասպանության մասին իրանցիների տեղեկացված լինելու պատճառը ողբերգության նկատմամբ   իրանահայության խիստ զգացական վերաբերմունքն է նաեւ, որն իր արտահայտությունն է գտնում    ազգային կառույցների  կազմակերպած  բողոքի եւ պահանջատիրական ամենամյա ձեռնարկների  ընթացքում: Իսկ այդ միջոցառումները, բնականաբար, արտոնվում են ԻԻՀ իշխանությունների կողմից:

 Իրանը նաեւ հյուրընկալել է Մեծ Եղեռնից մազապուրծ հայերին, որոնք հանգրվանել են Իրանի առավելապես հյուսիսային շրջաններում: Նվազ կարեւոր չէ նաեւ երկրում  իրանահայերի հարգված լինելու հանգամանքը, որի մասին կարելի է լսել ամենուրեք: Դժվար է գտնել մի իրանցու, որն ակնածանքով չխոսի իր հայ գործընկերոջ կամ  հարեւանի  ազնվության ու  վեհանձնության մասին: Այդ պատճառով էլ,  երբ  իրանահայը խոսում է իր ազգին պատուհասած  ողբերգության  մասին, անմիջապես այն արձագանք է գտնում նրա միջավայրում: Իրանի հայաշատ քաղաքների համար սովորական տեսարաններ են ապրիլքսանչորսյան հավաքները, բողոքի ցույցերը եւ այդ առիթով պատերին փակցվող  հակաթուրքական պաստառները:   

Բացի այդ, Իրանում բնակվող քրիստոնյա հայերի ու շիա մահմեդականների միջեւ գոյություն ունեցող փոխադարձ հարգանքի պատճառով իրանցիները իրանահայությանը վերաբերող սգո եւ ուրախության արարողությունների ակամա մասնակիցներն են: Իրանում ոգեկոչվող իսլամական սգո հանդեսներին էլ հայերի մասնակցությունը աննկատ չի անցնում: 

Իրանում քիչ  չեն այն մտավորականները,  որոնք այս կամ այն կերպ անդրադարձել են Հայոց Մեծ Եղեռնին: Հատկանշական է, որ այդ մարդկանց թիվն Իրանում գնալով ավելանում է:

Իրանում Հայոց ցեղասպանության թեմային է անդրադարձել նաեւ Փեհլեվիների շրջանի վարչապետ Մոհամմադալի Ֆորուղին, որի Հայոց Ցեղասպանությանը նվիրված  գրառումները ձեռագրի տեսքով պահպանվում են Իրանի մեջլիսի արխիվում: Նա մանրամասն ուսումնասիրելով 1803 թվականից Մեծ Բրիտանիայում լույս տեսնող «ԳԼՈԲ» պարբերականի տարբեր համարներում զետեղված հայկական հարցին վերաբերող  նյութերը, այդպես էլ չի կարողացել  գտնել իր գլխավոր հարցի՝  «հայոց ապստամբության ինքնաբուխ լինելու» մասին  պատասխանը՝ շարունակելով մտքում պահել Ցեղասպանության  «տարերայնության»  վարկածը:

Օսմանյան թուրքերի կողմից իրականացված Հայոց ցեղասպանության նպատակների ու դրդապատճառների մասին Ֆորուղիի ներկայացրած գնահատականներում նկատվող  կանխակալ մոտեցումները կարելի է բացատրել հետեւյալ հանգամանքներով.  Հեղինակի հայացքների ձեւավորման հարցում չէր կարող ազդեցություն չունենալ  Թուրքիայի Հանրապետության հիմնադիր Աթաթուրքի հետ վերջինիս մտերմությունը:

Հայտնի է, որ Ֆորուղին 1927 թվականից  որպես Իրանի արտակարգ եւ լիազոր դեսպան պաշտոնավարել է Թուրքիայում եւ մտերմիկ հարաբերություններ հաստատել  նախագահ Աթաթուրքի, վարչապետ Իսմեթ Ինենյուի եւ այլ պաշտոնատար անձանց հետ, որոնք ներշնչել  էին Ֆորուղիին, որ  «Թուրքիայի ամեն մի պատառ հողը բնակեցված է եղել միայն թուրքերով»: Այդ պատճառով էլ  Ֆորուղին իր հեղինակած աշխատությունում ոչ ճշգրիտ տվյալներ է ներկայացնում Արեւմտյան Հայաստանում բնակվող հայերի թվաքանակի մասին:

Ֆորուղիի կենսագիրների կարծիքով՝ Իրանի բարձրագույն պաշտոններ զբաղեցրած գործչի նախնիները Բաղդադից Սպահան գաղթած եւ իսլամ ընդունած հրեաներ են:   Իրանցի անվանի   բանաստեղծ Մալեք օլ-Շոարայ-ե Բահարը Իրանի միապետ, Փեհլեվիների հարստության վերջին ներկայացուցիչ Մոհամմադ Ռեզաշահին ուղղված Ֆորուղիի «չարագործությունների» մասին նախազգուշացնող բանաստեղծություն է գրել.  

 «Ո՛վ արքա, քեզ եմ պատմում   Ֆորուղիի չարիքներից.

Այդ հրեան է քո սիրտն արյամբ շաղախելու,

Արքայական պաշտոնից հրաժարվելու քարոզ է կարդալու,

Այնպես, ինչպես հորդ հրաժարականի քարոզը կարդաց»:  

Իրանցի գրող եւ հրապարակախոս Մոհամմադ Էսմայիլ Ռայինը, ներկայացնելով Ֆորուղիի կենսագրությունը, նշում է, որ նա Իրանում երբեւէ գործունեություն ծավալած ամենախոշոր մասոններից է, որը հրահանգներ էր տալիս երկրի ղեկավարներին ու արքաներին,  գահ բարձրացնում կամ գահընկեց անում: 

Ֆորուղիի կատարած ուսումնասիրությունների արդյունքում մեզ հասած ձեռագիրը, որը գրանցված է Իրանի Ազգային գրադարանի 2987 համարի ներքո, ներկայացված է ընդամենը մի քանի բառով՝

Գրքի անվանումը՝ 

ՀԱՅՈՑ ՑԵՂԱՍՊԱՆՈՒԹՅՈՒՆ

Հեղինակը՝  Զաքա օլ-Մալեք (Ֆորուղիին շնորհված տիտղոս)

Գրքի նկարագրության մեջ բացակայում է նույնիսկ էջերի քանակը: Սակայն, դատելով  մեզ հասած  ձեռագրի վերջին էջի մակագրությունից, կարելի է ենթադրել, որ այն  բաղկացած է  192 էջերից:

2019 թվականին հրատարակած գրքույկը կազմելիս, ծանոթագրություններ պարունակող ներածականից բացի,  ներկայացրել  եմ   նաեւ ձեռագիր գրքի առաջին գլխի վերծանությունն ու  նույն գլխի հայերեն թարգմանությունը՝ մտացածին փաստերի վրա հիմնված դրվագներով հարուստ աշխատության  մասին պատկերացում  կազմելու նպատակով:

ԳՐԻԳՈՐ ԱՌԱՔԵԼՅԱՆ

Իրանագետ