Արցախից 8.500 քկմ. տարածք Ադրբեջանին է անցել 2020 թվականի նոյեմբերի 9-ի համաձայնագրով: Դրանից հետո ադրբեջանական զինուժը շարունակել ու շարունակում է քայլելով զավթել Արցախի՝ հայկական, ավելի ճիշտ՝ ռուսական վերահսկողության տակ անցած պատառիկը: Միայն Աղդամի, Քաշաթաղի ու Քարվաճառի շրջաններում 500-700 հուշարձան ենք ունեցել: Հայտնի չէ, թե դրանցից որքանն է այսօր «ողջ մնացել»: Իսկ ընդհանուր առմամբ Արցախում գույքագրված է եղել 5000 հուշարձան:
Ադրբեջանցիները դեռ պատերազմի ժամանակ էին պղծում, ոչնչացնում հայկական կոթողները եւ այդ տեսագրություններն անխնա տարածում: Ադրբեջանական վանդալիզմը դատապարտող մի քանի կոչերից բացի, մեր կողմից ոչ մի հետեւողական, նպատակային քայլ չեղավ: Վերջերս ՀՀ ԿԳՄՍ նախարար Վահրամ Դումանյանը նույնիսկ հայտարարեց, թե Արցախի պատմամշակութային հուշարձանների հետ կապված խնդիրը արտգործնախախարության դաշտում է, ոչ թե իր ղեկավարած գերատեսչության:Այսքանը:
Իշխանությունները ձեռքները լվացել են Արցախից, մնաց որ Արցախի պատմության ու մշակույթի հուշարձաններո՞վ պիտի հետաքրքրվեն:
Ադրբեջանական զինուժը մտավ Ասկերանի շրջանի Փառուխ գյուղ, քայլելով գրավեց այն, անցավ Քարագլխի հատված, զավթեց նաեւ բարձունքը, որը ռազմավարական նշանակություն ունի: Բարձրավանդակը նվաճելով՝ բացվում են Ստեփանակերտի դարպասները. սա նվազագույն աղետն է:
Քարագուխ-Շիկաքար տարածքը հիշատակվում է դեռ 9-րդ դարից: Այստեղ է Սահակ Սմբատյանի ամրոցը:
«Արցախի, Արցախի մելիքությունների ակունքները գալիս են 9-րդ դարից: Շիկաքարում հնավայրերի 4 տեսակ կա: Մեկը հենց բուն Շիկաքարն է, ժայռերի մեջ քարայրեր կան: Ազոխի արշավախումբը 2011 թվականին փորձել է դրանք հետազոտել: Շիկաքարի պարսպի հատվածները պարզ երեւում են:
Երկու լեռնաբազուկ կա, մի բազկի վրա Հին Շիկաքարն է, նաեւ Քարագլուխ անվամբ հին գյուղատեղիները՝ երկու եկեղեցիներով: Բուն Շիկաքարի գերեզմանոցը հասնում է մինչեւ 20-րդ դարի կեսեր: Այսինքն՝ այնտեղ կան ոչ միայն հին, այլեւ նոր շիրմաքարեր՝ հայերեն արձանագրություններով: Կան նաեւ 13-րդ դարի, օրինակ՝ 1253 թվականի խաչքարեր՝ հայերեն արձանագրությամբ:
Հայտնի չէ, թե Քարագլուխ-Շիկաքար տարածքում ադրբեջանցիները որտեղ են, մինչեւ ուր են հասել, բայց մի բան պարզ է, որ այդտեղ մենք ունենք բազմաթիվ հուշարձաններ, որոնց ճակատագիրն անհայտ է»,- ժամանակին Արցախում արված լուսանկարները ցույց տալով ու դրանց հիման վրա բացատրելով՝ ասում է հնագետ Համլետ Պետրոսյանը:
Ադրբեջանցիների հերթական տեսագրությունը սենսացիա առաջացրեց: Նրանք քանդել-ավերել են Ասկերանի շրջանի Փառուխ գյուղի «Կալեն խութ» կոչվող 9-12-րդ դարերի հայկական գերեզմանոցը, հողի տակից մարդկային ոսկորների, գանգի մնացորդներ հանել ու ներկայացրել, թե իբր դրանք 1992 թվականին Իվանյան (Խոջալու) գյուղում սպանված ադրբեջանցիների մնացորդներն են: Տեսանյութը հրապարակեց AZTV ադրբեջանական հեռուստաընկերությունը:
«Կատարյալ հիմարություն է: Նախ, այդ ոսկորներն արդեն քարացման պրոցեսում են, ինչը նշանակում է, որ դրանք առնվազն 200-300 տարվա են, եթե ոչ ավելի: Որոշ լուսանկարներում ցուցադրված է նաեւ քարարկղը, որը բնորոշ է վաղ քրիստոնեական ժամանակների հայերին՝ մինչեւ 9-րդ դար»,- ադրբեջանցիների հերթական կեղծարարությունը բացահայտող մասնագիտական մեկնաբանություն տվեց Համլետ Պետրոսյանը:
Ադրբեջանցիները նման հերյուրանքներով կարող են կերակրել սեփական հանրությանը, բայց ոչ երբեք մասնագետներին: Առանց լաբորատոր հետազոտության, հնագետներին մի լուսանկարն էլ բավական է, որպեսզի մասնագիտական հստակ նկարագիր, պատմություն, ժամանակագրություն ներկայացնեն:
Բնականաբար, մենք, լինելով ոչ մասնագետ, էմոցիոնալ վերաբերմունք ենք դրսեւորում այսօրինակ կեղծարարությունների ու վանդալիզմի նկատմամբ, զայրանում, միայն մեզ համար լսելի արդարության ձայն բարձրացնում: Իսկ մասնագտները՝ լինեն հայ, թե օտարազգի, անգամ ադրբեջանցի, անմիջապես են տեսնում կեղծիքն ու խաբեությունը: Եվրոպացի կամ ամերիկացի միջին վիճակագրության հնագետն ադրբեջանցիների ներկայացրած «Խոջալուի ջարդերի զոհերի» ոսկորներն ու գանգերը տեսնելիս առնվազն կծիծաղի, որովհետեւ արդեն քարացող ոսկորների մնացորդները չեն կարող 30 տարվա լինել:
Իվանյան (Խոջալու) գյուղը Փառուխից 17 կմ հեռու է: Ադրբեջանցիների կարճ խելքով՝ հայերը Խոջալուից ադրբեջանցիների մարմինները 17 կմ բերել-հասցրել են Փառուխ, որ այնտե՞ղ թաղեն, այն էլ՝ եղբայրական գերեզմանոցում: Զավեշտալի այս կեղծարարությանը հաստատ իրենք էլ չեն հավատում, որովհետեւ հայտնի ճշմարտություն է, որ Խոջալուի մարտերի ժամանակ մարդասիրական միջանցք է բացվել, եւ ադրբեջանցի բնակիչները դուրս են եկել գյուղից: 1992 թվականին Ադրբեջանական ընդդիմության զինված խմբերը Խոջալուից Ակնա հասած իրենց հայրենակիցների զանգվածային կոտորած են ձեռնարկել՝ նպատակ ունենալով այդ հանցագործությունն օգտագործել իշխանափոխության համար: Սա խոստովանել է նաեւ Ադրբեջանի այդ ժամանակվա նախագահ, օրերս մահացած Այազ Մութալիբովը:
Բայց հիմա ադրբեջանցիները պետական մշակված ծրագրով շահարկում են անգամ պատմական կեղծարարությունն ու դավադրությունը:
«Մենք ցավոք, այսօր մշակութային կազմակերպված, մշակված քաղաքականություն չունենք, հետեւաբար չկան նաեւ դրա իրագործման մեխանիզմները: Հայաստանյան պատկան մարմիններն իրենց այնպես են պահում, ասես ո՛չ պատերազմ է եղել, ո՛չ կորուստներ ենք ունեցել: Չկա պետական մի մարմին, որն Արցախի մշակութային ժառանգության պահպանմանն ուղղված քաղաքականություն վարի:
Որպես մշակութաբան՝ ասում եմ՝ հայաստանյան իշխանությունները մի կողմ են քաշվել. թե՞ չեն հասկանում, շփոթված են, թե՞ կարծում են՝ այսօր ուժերն այնքան անհավասար են, որ որեւէ արմատական պահվածք կարող է նոր հակամարտության տեղիք տալ: Չգիտեմ:
Մշակութային ժառանգության հետ կապված՝ չկա մի օրենք, որը թույլ չտա՝ նույնիսկ թշնամու հարձակման տակ չկարողանանք պաշտպանել մեր մշակույթի իրավունքը: Անկախ այն բանից՝ երկիրը ճանաչված է, թե ոչ, մշակույթի իրավունքը կա, մշակույթը պաշտպանելու իրավունքը ոչ ոք չի կարող խլել: Նույնն է, թե մեկը զինված հարձակվի տանդ վրա, բայց դու ձեռքիդ ունեցած դանակով չփորձես պաշտպանվել: Մենք ունենք մեր անձը, ունեցվածքը, տունը, ինքնությունը, արժանապատվությունը, մշակույթը պաշտպանելու իրավունք»,- պնդում է Համլետ Պետրոսյանը:
Մեր մեկնակետը պետք է լինի հենց այդ իրավունքը: Եթե փորձենք պաշտպանել Արցախը, արցախցուն, Արցախի հողը, մշակույթը, միջազգային կոնվենցիաները, բոլոր օրենքներն էլ մե՛զ կպաշտպանեն: Չպաշտպանվողին ոչ ոք չի սատարում: Նա, ով վախենում է, ավելորդ զգուշավորություն է դրսեւորում, անհամարձակ է, բոլորի կողմից կարժանանա արհամարհանքի ու անուշադրության: Օգնում են նրան, ով ինքն իրեն է օգնում:
Հայաստանի իշխանությունները, պետական կառույցները երես են թեքել Արցախից ու Արցախի մշակույթից, բայց առանձին գիտնականներ իրենց տեղում գործ են անում նաեւ պետության փոխարեն:
Monumentwach. օrg հարթակում շաբաթական երկու հնավայրի մասին է պատմվում: Գիտական փաստերով ներկայացվում է Արցախի պատմամշակութային ժառանգությունը: Այդ վկայություններից օգտվում են անգամ ադրբեջանցիները, որովհետեւ հայ հետազոտողները տեղեկություններ են հաղորդում նաեւ Արցախի մահմեդական հուշարձանների մասին:
«Եթե Արեւմուտքը հումանիտար սկզբունքներ է հռչակել, ուրեմն մեր ջանքերը պետք է տեղ հասնեն: Մեր իշխանությունները չեն կանչում ինձ կամ մեկ այլ հնագետի՝ խորհրդակցելու, հարցնելու, թե այսպիսի իրավիճակում ի՞նչ կարելի է անել, մշակութային ի՞նչ քաղաքականություն վարենք: Միայն ակնարկում են, որ զուսպ լինենք»,- նկատում է պատմական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր, 16 տարի Ակնայի Տիգրանակերտը պեղած Համլետ Պետրոսյանը:
Արցախի ԿԳՄՍ նախարարության պատվերով նա տպագրել է «Արցախի մշակութային ժառանգությունը հարձակումների թիրախում» քառալեզու գրքույկը, որտեղ ներկայացված է Ադրբեջանի քաղաքականությունը 1950-ականներից մինչեւ մեր օրերը՝ ներառյալ 44-օրյա պատերազմը: Լուսանկարներով, համառոտ տեքստերով պատմվում է, թե ինչ հուշարձաններ կան Արցախում, եւ Ադրբեջանը դրանց նկատմամբ ինչ է արել ու անում:
Համլետ Պետրոսյանը վստահ է, որ ադրբեջանական հարձակման հաջորդ թիրախը խաչքարերն են լինելու, որովհետեւ դեռ անցյալ դարից սկսած՝ Ադրբեջանը շահարկումների է ենթարկել այն, որ Արցախն ու Ուտիքը երկար ժամանակ եղել են Աղվանից եկեղեցու կազմում: Նրանք շուտով հայտարարելու են, թե Արցախի խաչքարերը ոչ թե հայկական են, այլ աղվանական: Ադրբեջանն ընդունակ է նաեւ այսպիսի ցնդաբանության:
Հնագետ Համլետ Պետրոսյանն ադրբեջանական հերթական կեղծարարությանն արդեն նախապատրաստվել է: Հավաքել է հայկական խաչքարերի վրա գրված 50 անձնանուն: Անհնար է դրանք կեղծել ու ասել, թե խաչքարերն աղվանական են: Փաստերը շատ զորեղ են, բայց պետք է դրանք հենց այսօր հրապարակել, ուսումնասիրությունները ներկայացնել, որպեսզի ադրբեջանցիները չհասցնեն Արցախի խաչքարերի հայկական լինելը կասկածի տակ դնող բարբաջանքները տարածել:
ՆԱԻՐ ՅԱՆ