Արա Շահումյանին ճանաչում եմ վաղ տարիքից. լինելով վաստակավոր նկարիչ Հաղթանակ Շահումյանի որդին՝ անհնար էր, որ նա չմտներ արվեստի աշխարհ: Վերջերս, երբ Փարիզում էր, ներկա եղա ցուցահանդեսին, որն էլ առիթ եղավ զրուցելու նրա հետ:
– Ե՞րբ եւ ի՞նչ առիթով եք այցելել Փարիզ:
– Փարիզ եղել եմ դեռեւս 1999 եւ 2000 թվականներին: Առաջին անգամ ուսանողական ծրագրով, մեկ շաբաթից մեկնեցի Պերպինյան` տիպիկ ֆրանսիական Պեյռակ Դը Մեր գյուղ: Այդ Ֆրանսիական գողտրիկ անկյունն ավելի մեծ տպավորություն է թողել ինձ վրա՝ ֆրանսիացուն եւ ֆրանսիական մշակույթը ճանաչելու հարցում, որովհետեւ գյուղացիները, ինչպես Հայաստանում, շատ ջերմ ու անմիջական էին միմյանց, ինչպես նաեւ օտարների հանդեպ:
Հետո անցան տարիներ, 2014 թվականին կրկին եղա Փարիզում, ստեղծագործական հանգստի այցով, եւ հիմա, փաստորեն, 8-9 տարի անց, առիթ եղավ նորից ժամանելու, արդեն՝ նպատակային, քանզի մեզ շրջապատող աշխարհը մի տեսակ տատանվում է, քաղաքակրթական ինչ-որ ցնցումներ են կատարվում, եւ ոչ մի անհատ չի կարող անտարբեր հետեւել, առավել եւս՝ արվեստագետը:
– Բոլորի մտքերը, հույզերը, նպատակները, սպասումները տարբեր են, բայց որոնումների ցանկությունն ընդհանուր է, հետեւաբար, որպես արվեստագետ, ինչպե՞ս եք միջավայրի տեղեկատվական, էներգետիկ դաշտից ինֆորմացիա վերցնում ու դարձնում մնայուն արժեք:
– Անհնար է հեռու մնալ կատարվող զարգացումներից, մարդկային տառապանքներից, դժբախտություններից, մեր մեծ աղետների թողած հետքերից: Ամենայն հավանականությամբ էլ՝ արվեստը իր անելիքն ունի՝ հաղորդակցության, մտքեր փոխանակելու, ինֆորմացիոն դաշտում ինչ-որ քայլեր անելու, տեխնիկական միջոցների նոր տեսակներ ստեղծելու, ես անընդհատ շփման մեջ էի տեխնիկական խնդիրներ լուծող անհատների եւ կազմակերպությունների հետ, եւ եկա այն համոզման, որ առաջնայինը, փաստորեն, հասարակության մեջ մթնոլորտ ստեղծելն է, ցանկություն, կամք ապահովելն է, որից հետո գործիքները կստեղծվեն, ձեռք կբերվի իրար հետ համագործակցելու վստահություն:
– Այսօր մարդկային հարաբերություններում փոխադարձ վստահություն չկա, ժողովուրդն այլեւս ոչ մեկի խոսքին չի հավատում: Այս առումով, դուք որպես արվեստագետ ինչպիսի՞ աշխատանք եք տանում:
– Ես «ժողովուրդ» արտահայտությանը կողմնակից չեմ, մենք ազգ ենք, ժողովուրդ բառը շարժական միավոր է:
Մենք ձեւավորված ազգ ենք: Օրինակ՝ ի՞նչ է նշանակում Արցախի բնակիչ, ի՞նչ է նշանակում Հայաստանի Ֆիրդուսի փողոցի բնակիչներ, նույն քաղաքացիներն են, ունեն նույն իրավունքները, այդ իրավունքները պետք է ապահովի մեր պետությունը՝ պաշտպանելով իր քաղաքացիների իրավունքները: Ֆիրդուսի փողոցի օրինակը պատահական չէ, բոլորս տեղյակ ենք, թե ինչպիսի բռնի ուժով էին փորձում բնակիչներին իրենց բնակարաններից հանել. անհասկանալի ինչ-որ բաներ են կատարվում, որը ես այդպես էլ չեմ ընկալում:
21-րդ դարի մարդն իր իրավունքներն ունի, ո՞վ է ապահովում այդ իրավունքները, երբ իր երկիրը դա չի կարողանում ապահովել: Արդեն երեք ամիս Արցախը շրջափակման մեջ է, փակել են սահմանը, այնտեղ հայ ազգն է ապրում, անորոշության, լարվածության, սթրեսի մեջ, մենք էլ այստեղ ենք ավելի լարված: Մի խոսքով, սրանք գործընթացներ են, ու երեւի թե արվեստի գործառույթն այստեղ էլ կա, եւ ես փորձում եմ հավաքական ուժ ստեղծել, որպեսզի ինչ-որ չափով կարողանանք մարդկանց մեջ վերականգնել իր ուժերին հավատալու վստահությունը: Շատերն ասում են՝ մտավորականներ, մտավորականներ… լավ, դա առանձին թեմա է…
– Դուք եկաք Փարիզ, երեք ամիս հանգրվանեցիք արվեստագետների նստավայր «Cite՛ international des arts» – ում, որը ստեղծագործելու միջավայր է, այս առումով ինչպե՞ս էիք տնօրինում ձեր ժամանակը:
– «Cité international des arts» – ում ես պետք է մեկ ամիս նախնական ստեղծագործեի, հետո մեկնեի ԱՄՆ, նախատեսված էր մի քանի նկարիչների հետ համատեղ ցուցադրություն էլ կազմակերպել, եւ պետք է արծարծեինք նույն թեմաները: Բայց այնպես ստացվեց, որ Փարիզում ստեղծագործական հանգիստս վերածվեց ավելի ընկերական, բուռն հանդիպումների, շփումների: Ես զգացի, որ Փարիզի հայկական համայնքը կարիք ունի մեր մշակույթի կողմից ուշադրության արժանանալու: Ես որ առաջին անգամ եկա, հիշում եմ՝ հայկական համայնքն ավելի սերտ էր, մարդիկ կային, երեւելիներ, որոնք ունակ էին ու շատ խնդիրներ իրենք էին լուծում:
Բայց այսօր ես տեսա, որ հայկական համայնքը ավելի բազմաշերտ է դարձել, որը չգիտեմ ինչի հետեւանք է. հնարավոր է՝ դա հենց Սփյուռքի ինչ-որ հոգեբանական իրավիճակի հետեւանք է, գուցե զուտ հայկական մտածելակերպի հետեւանք է, որ մեկ-երկու սերունդ հետո նոր շերտեր են ձեւավորվել: Շատերը շատ դժգոհ են, շատերը հիասթափված, հուսահատված, շատերը սպասումներ ունեն, որոնք չեն արդարացել: Այսինքն, մեր դիվանագիտական, պետական համակարգը ինչ-որ մի բան բաց է թողել, կամ դեռ չի հասցրել վերականգնվել համավարակից ու պատերազմից հետո, հուսանք՝ դրա հետեւանքով է…
– Հուսանք, որ այդպես է, սակայն պետք է հակառակը լիներ:
Դուք «Cité international des arts» – ում եւ Փարիզի Հայ առաքելական եկեղեցում ԳԵՆԵԶԻՍ խորագրով ցուցահանդես կազմակերպեցիք, որն արդեն նախապատրաստել էիք Հայաստանում, այն համալրվեց Փարիզում ձեր նոր գործերով, ե՛ւ լուսանկարչական, ե՛ւ գրաֆիկական երկու աշխատանքով: Դա մի միջավայր է, ուր մշտական ներկա են աշխարհի շնորհալի արվեստագետներն ու Ֆրանսիայի արվեստասեր հասարակությունը. ինչպիսի՞ արձագանքներ եղան:
– Անկեղծ ասած՝ ֆրանսիական արհեստավարժ միջավայրի արձագանքներն ինձ մխիթարեցին: Ի դեպ, բացման օրը տեսահոլովակ էլ ներկայացրի, որը մի տեսակ շոուի նմանվեց:
2014 թվականին Փարիզում արդեն նկատել էի, որ վիդեոտեխնիկան արդեն մտել է գեղարվեստի դաշտ, նկարիչները տեսապատկերներով էին արտահայտում իրենց զգացածը: Չնայած շատ բան ինձ դուր չէր գալիս, բայց ինչ որ տեսնում էի այդ ժամանակ, մտածում էի, որ արվեստի կենտրոն է, ուրեմն աշխարհի նորաձեւությունից հետ ենք մնացել, միաժամանակ, մտքիս մեջ ասում էի՝ էս ինչ վատն է, ինչ պարզունակ է, ի՞նչ իմաստ ունի: Բայց երբ Հայաստանում, այս տարիների ընթացքում, ստեղծագործական պահերին ինքս սկսեցի տեսագրել, մոռացել էի՝ 2014 թվականին Փարիզում ինչ զգացողություն ու մտքեր եմ ունեցել: Ինչ-որ տեսնում էի, ոգեշնչված տեսագրում էի, հետո մշակում, անհասկանալի էր ուղղակի…
Հիմա, այս անգամ, երբ Փարիզում էի, հիշեցի որ տեսագրություններ ունեմ, ընթացքում Փարիզի հետաքրքիր, գողտրիկ տեսարաններն էլ եմ նկարահանել, որը տեղում ամբողջացրել եմ իմ հարեւանությամբ՝ Գերման անունով շվեդ կոմպոզիտորի երաժշտությամբ, որի հետ արդեն հասցրել էի մտերմանալ: Հետաքրքրական տեսանյութ ստացվեց, բավականին լավ արձագանք ունեցավ, որպես հայ արվեստի ներկայացուցիչ՝ դա ինձ շատ ոգեշնչեց:
Քանի որ ամեն կիրակի գնում էի եկեղեցի եւ բավական մտերմիկ կապեր էի ստեղծել հոգեւոր հովիվ Տեր-Նարեկի հետ, նախքան ցուցահանդեսը երիտասարդների հետ հանդիպումներ եմ ունեցել: Ինձ ուրախացրել է այն փաստը, որ բավական հետաքրքրված էին հայ մշակույթով, եւ պատահական չէր, որ ցուցահանդեսի օրը սրահում մեծամասամբ երիտասարդներ էին:
Հարց ու պատասխանի ընթացքում զգացի, որ բոլորը ցանկություն ունեն հայանպաստ ինչ-որ բան անել համայնքի ու Հայաստանի համար: Այդ փաստն ինձ շատ ոգեւորեց: «Գենեզիս» լուսանկարների շարքը Հայաստան, Արցախ, Սփյուռք՝ միասնության, հանդուրժողականության ու սիրո ուղերձ էր:
– Ցուցահանդեսից հետո ուղեւորվեցիք տարբեր երկրներ՝ Իսպանիա, Հոլանդիա, Բելգիա, ի՞նչ հանդիպումներ ունեցաք, ինչպիսի՞ տպավորություններ ունեք:
– Փաստորեն, պետք է այստեղից վերադառնանք առաջին հարցին՝ իմ նպատակն էր տարբեր երկրներում «Գենեզիս»-ի մասին խոսել…
Մի կարեւոր հանգամանք. երբ 90-ականներին հայ արվեստագետը փլուզված Սովետից հետո փորձում էր որեւէ երկիր գնալ, շատ բարդ դժվարությունների առջեւ էր կանգնում, որովհետեւ ո՛չ այդ աշխարհն էր ճանաչում եւ ո՛չ էլ այնտեղ իրեն պահող կղզյակներ ուներ՝ ոտքը դնելու համար, ավելին, ոչ ոք իր կողքը չկար:
Հիմա, 30 տարի անց, ձեւավորվել է այնպիսի միջավայր, որ ես ամեն երկրում ազատ կարող եմ պտտվել, ընկերներ, բարեկամներ, ծանոթներ կան, որոնք արդեն կայացած են այդ երկրներում եւ այդ երկրի լեզուն գիտեն, հետեւաբար, հիմա շատ հեշտ է հաղորդակցվել: Իմ հայ եղբայրները, ընկերները, բարեկամներն ինձ տվեցին այդ հնարավորությունը՝ Եվրոպայում ինձ ազատ զգալու եւ ստեղծագործելու համար: Իմ նպատակն է հենց այդպես, որտեղ որ հնարավորություն կա, «Գենեզիս»-ը տանել, ցուցադրել, խոսել դրա մասին, որը նաեւ նախաձեռնեցի Իսպանիայում, եւ այս տարի երեւի թե արդեն կիրականացնենք շարունակությունը: Այսինքն, լինելով տարբեր երկրներում՝ ՛Իսպանիա, Հոլանդիա, Բելգիա, այնուհետեւ որտեղ որ հնարավոր կլինի, Ստրասբուրգ, Գերմանիա եւ այլուր, ամեն տեղ խոսակցություն եմ բացելու «Գենեզիս»-ի մասին, առաջին հերթին՝ հայ համայնքի համար, որ հայը հասկանա, որ ինքն այդքան խեղճ ու անպաշտպան չէ, ինչքան իրեն համոզում են տեղեկատվական դաշտում:
Հայն աշխարհի արարողների շարքում է եղել եւ կա: Նա պետք է նոր «Գենեզիս»-ին մասնակից լինի, ու նոր սերունդը պետք է այդ տեխնոլոգիական թռիչքը ապրի: Ինչու եմ ասում նոր սերունդը, որովհետեւ ես ուզում եմ շեշտել, որ սա հավերժական շարժում է՝ կյանքը շարունակվելու է, եւ Արարատի փեշին, որտեղ եղել են առաջին գենեզիսները՝ Նոյի պատմությունով, ջրհեղեղով սկսած, մինչեւ քաղաքակրթության տարբեր զարգացումներ:
Մի խոսքով, այս մեր տարածաշրջանը՝ Արարատ լեռից մինչեւ Արագած, մարդկությանը տվել է շատ-շատ լուծումներ, «Գենեզիս»ի փոքր-փոքր կայծեր է տվել դարերի, հազարամյակների ընթացքում: Ամենայն հավանականությամբ, մենք պետք է վերադառնանք նույն այդ գաղափարին՝ մարդկությանը բարոյական, արժեքային, կառավարման, ինչ-որ ձեւաչափեր առաջարկելու փորձ անել, մանավանդ պատերազմից հետո, քանի որ ես տեխնիկական աշխարհի հետ շատ առնչվեցի, ինձ համար պարզ դարձավ, որ Հայաստան են վերադարձել այնպիսի մարդիկ, որոնք ոչ միայն ստեղծագործ գիտնական են, այլ նաեւ համակարգ ստեղծողներ: Պետք է համախմբել այդ ուժերը:
– Ազգությամբ հայ ե՞ն, թե՞ օտարներ էլ կան:
– Հիմնականում հայեր են, օտար քաղաքացիներ էլ կան: Մենք պետք է ֆրանսիացիներից օրինակ վերցնենք, երկրի կարգախոսը՝ Liberte՛, Egalite՛, Fraternite՛ (ազատություն, հավասարություն, եղբայրություն), որն իր շուրջն է հավաքել տարբեր երկրների մշակույթներ: Բոլորովին ուրիշ հարց է՝ այդ ազգերն ի՞նչ խնդիրներ ունեն ֆրանսիացիների հետ, ինչո՞ւ է դա այդպես եւ այլն: Բայց, ամեն դեպքում, դա Ֆրանսիայի ուժի եւ կառուցման սկիզբն է լինում, երբ որ տալիս ես մարդկանց պարզ, երեք բառով կազմակերպված պատկերացում: Նույն օրինակը կա Ամերիկայում (American dream) կոչվում է ամերիկյան երազանք, այդ երեազանքն է, որ տարբեր երկրների մշակույթը համախմբել է այնտեղ, այսինքն, մշակույթը երբ որ իր առջեւ դնում է պարզ բառերից շարադրված նպատակ, ինքը սկսում է իրագործել: Երբ որ հասարակությանը տալիս ես մեկ ուղղություն, մեկ փարոսի լույս ես գցում, բոլորը համախմբվում են: Այդ ժամանակ մենք իմանում ենք Սփյուռքից ինչ սպասել, Սփյուռքն էլ կիմանա՝ մեզանից ինչ սպասի: Իսկ այսպես բոլորս դոփում ենք՝ չհասկանալով ինչ ենք ուզում, 3 տարի հետո խաղաղապահ ռուսը դուրս կգա՝ ի՞նչ ենք անելու Արցախում եւ այլն: Մեզ անընդհատ այս կարճաժամկետ մանիպուլյացիաներով մեր թշնամիները մեզ հյուծում են եւ այն գերուժը, որը կոչվում է Ազգ՝ թուլանում է:
– Այս առումով, ձեր կարծիքով, ո՞րն է ելքը:
– Մենք պետք է ազատվենք կարծրատիպերից, մոդեռնիզացնենք ե՛ւ հոգեւոր աշխարհը (ես չգիտեմ, կներեք, եթե սխալ եմ), ե՛ւ մշակութային աշխարհը, ե՛ւ պետական մեր համակարգը:
Անշուշտ, մեր առավելությունն այն է, որ մենք հազարամյակների մշակույթ ունենք: Նոր մշակույթներ կան, որ անընդհատ ուզում են ինչ-որ բան ապացուցել, ինքնահաստատվել: Մենք այդ խնդիրը չունենք, մենք ուզում ենք հանգիստ ապրել, մեր ավանդույթի հանաձայն ծառ տնկել, երեխա մեծացնել, ապրել ու արարել խաղաղ երկնքի տակ, միաժամանակ, առաջ մղել եւ իրագործել նոր գաղափարներ՝ հանուն քաղաքակիրթ մարդկության խաղաղ գոյակցության:
Իմ զրույցը Արա Շահումյանի հետ երկար տեւեց, հետաքրքրական մտքեր ու գաղափարներ արտահայտեց, որոնք մեկ այլ նյութի թեմա են: Չնայած երիտասարդ տարիքին, Արան բավական հետաքրքրական կենսագրություն ունի. Երեւանի Թերլեմեզյանի անվան արվեստի ուսումնարան, որմնանակարի բաժին (1994-1996թթ.), Ա. Սարգսյանի անվան Գեղարվեստի պետական ակադեմիա, Գրաֆիկական դիզայնի բաժին (1996-2002թթ.), հայցվոր, Հայաստանի Ազգային ակադեմիայի Արվեստի ինստիտուտ, որպես արվեստաբանության թեկնածու (2002-2005թթ.): Նաեւ՝ աշխատանքային փորձառություն (2014-2020թթ.) ՀՀ Մշակույթի նախարարության պատմամշակութային ժառանգության գիտահետազոտական կենտրոն ՊՈԱԿ, գրչանկարիչ, տեխնիկ, ճարտարապետ: 2017 թվականից մինչ օրս՝ Հայաստանի ազգային պատկերասրահում վերականգնման արվեստանոցի Գեղարվեստի բաժնի վերականգնող, «Over wave labs» ընկերության տնօրեն (2020-2022): 2000 թվականից Հայաստանում եւ արտերկրներում Արա Շահումյանը մասնակցել է պատկերային արվեստի հետ կապված տարբեր սիմպոզիումների, մասնագիտական սեմինարների:
Արվեստագետի ստեղծագործություններում պատկերները կազմվում են գծի, կորի, անկյան եւ կետի միասնական ներդաշնակ համադրության սկզբունքով: Փիլիսոփայության հիմքում է լույսի ու ստվերի, սեւ ու սպիտակի միմյանց լրացնող եւ հաստատող կենսականության, կյանքի շարունակականության գաղափարը:
ԱՆԺԵԼԱ ՍԱՀԱԿՅԱՆ
Փարիզ, 05. 04 .2023թ.
