ԵՐԵՎԱՆ-ԳԼԵՆԴԵՅԼ – Արամազդ Ստեփանյանը (ծնվ. 1951, Աբադան, Իրան) թատրոնի, կինոյի եւ հեռատեսիլի դերասան, արտադրիչ, բեմադրիչ, թատերագիր եւ թարգմանիչ է: Թեհրանի Քուշեշ Դավթյան հայկական վարժարանն ավարտելուց հետո տեղափոխվել է Անգլիա, որտեղ ապրել է 20 տարի: Լոնդոնում ուսումնասիրել է քաղաքագիտություն եւ թատրոն Թեմզայի պոլիտեխնիկումում (այժմ՝ Գրինվիչի համալսարան), հաճախել դերասանության եւ բեմադրության դասընթացների: 1976-ից Լոնդոնում բեմադրել է հայերեն եւ անգլերեն թատերական ներկայացումներ, հիմնադրել «Ալփերթոն» արվեստի կենտրոն թատրոնը, որտեղ երեք տարի շարունակ բեմադրել է երկլեզու ներկայացումներ: 1990-ին տեղափոխվել է Քալիֆորնիա: Անցած 35 տարիների ընթացքում բեմադրել է առնվազն 100 ներկայացում՝ հայերեն եւ անգլերեն: 2006-ին Գլենդեյլում հիմնել է «Լունա Փլեյհաուզ» թատրոնը՝ լինելով նրա գեղարվեստական ղեկավարը եւ արտադրիչը: Միայն առաջին տարում այստեղ բեմադրվել է 12 գործ՝ ավելի քան 100 ներկայացումներով: 2011-ին Ստեփանյանը փակել է թատրոնը՝ բարձր վարձավճարների, բայց առավելապես՝ ոլորտի գործիչների կողմից լուրջ հետաքրքրության բացակայության պատճառով: Նա նաեւ հայերեն եւ անգլերեն տասը գրքի հեղինակ է…
–Արամա՛զդ, ձեր ստեղծագործական կենսագրությունը տպավորիչ է: Ո՞րն եք համարում ձեր ամենանշանակալի ձեռքբերումը:
-Ես շատ եմ սիրում թատրոնը (եւ արվեստն ընդհանրապես), հատկապես՝ փորձերն ու այն ընկերական մթնոլորտը, որ ստեղծվում է մարդկանց միջեւ, որոնք բնավորությամբ միգուցե երբեք չէին շփվի, բայց միասին աշխատում են հանուն իրենց համատեղ սիրո՝ թատրոնի:
Ես համառ եմ: Սկսում եմ ու ռիսկի եմ դիմում: Կյանքումս երկու թատրոն եմ հիմնել՝ Լոնդոնում եւ Գլենդեյլում, ու թեպետ երկուսն էլ այլեւս գոյություն չունեն, բայց արել եմ: Նաեւ Մանչեսթրում ղեկավարել եմ մի խումբ՝ կազմված իրանահայ ուսանողներից, որոնց հետ մաքրեցինք հայկական եկեղեցու նկուղային տարածքը՝ վերածելով համայնքային կենտրոնի, որը 50 տարի ծառայում է Մանչեսթրի հայ համայնքին: Լոնդոնում եւ Էդինբուրգի «Ֆրինջ» փառատոնում բեմադրել եմ շուրջ 25 ներկայացում: Սակայն 1970-80-ականներին Լոնդոնի հայ համայնքը փոքր էր: Եվ հայկական որեւէ միություն հետաքրքրված չէր թատերական բեմադրություններով: Կարծում եմ՝ այն 15 տարվա ընթացքում, երբ ակտիվ էի, Լոնդոնում, միայն չորս-հինգ այլ հայերեն ներկայացում է ցուցադրվել: Հիմա էլ եթե միջոցներ ու օժանդակողներ են լինում, մեծ նախագիծ եմ սկսում՝ մեկ կամ միանգամից երեք մեծ բեմադրություն: Եթե չկան միջոցներ, հայախոս դերասաններ՝ բեմադրում եմ փոքրածավալ երեք անգլերեն ներկայացում՝ ոչ հայերի հետ: ԱՄՆ-ում ապրածս 35 տարիներին, կարծում եմ, միայն երկու անգամ ներկայացում չեմ բեմադրել. մեկը թագավարակի տարին էր, որն օգտագործեցի՝ հրատարակելու համար «Հայ դրամատուրգների» առաջին հատորը եւ Սամադ Բեհրանգիի գիրքը:
–Այո՛, կարդացել եմ ձեր թարգմանած Բեհրանգիի «Փոքրիկ սեւ ձկնիկը»: Դուք միտումնավո՞ր եք օգտագործել պարսկահայ ձեւեր եւ արտահայտություններ: Նույնը նկատվում է նաեւ ձեր թարգմանած Գաբրիել Օ Սուլիվանի «Իմ մեծպապի ճամփան» գրքի վերնագրում: Ձեր կարծիքով՝ որքանո՞վ է արդարացված թարգմանություններում բարբառի կամ խոսվածքի օգտագործումը:
-Պարսկահայերենն այն բարբառն է, որին տիրապետում եմ (չգիտեմ էլ՝ կարելի՞ է բարբառ անվանել): Չեմ կարող խոսել կամ գրել գյումրեցու կամ նույնիսկ երեւանցու նման: Ես հայաստանցիների պես խոսում եմ արեւելահայերեն, բայց կա ազդեցություն պարսկերենից եւ արդեն 55 տարվա անգլիալեզու միջավայրից: Միգուցե փաստագրական գործերը կարող եմ ավելի գրական լեզվով թարգմանել, բայց Բեհրանգիի դեպքում պատմություն էի վերապատմում, ու պարսկահայերենն ավելի հարմար էր: Նույնը՝ «Իմ մեծպապի ճամփայի» դեպքում: Կինս գրել էր դա՝ հիմնվելով իմ հոր մտավոր անկման վրա, երբ նա մեզ հետ էր ապրում, եւ որդիս էլ ապրեց այդ ամենը:
Ավելացնեմ նաեւ, որ երբեք չեմ հավանել Հայաստանում կատարված եվրոպական եւ ամերիկյան պիեսների թարգմանությունները: Շատ հազվադեպ է խոսքը եղել կենդանի ու խոսակցական: Իսկ պիեսում դերասանն իրական մարդու պես պիտի խոսի, ոչ թե արտասանի: Ահա ինչ էի ուզում հասնել իմ երկու թարգմանություններով եւ մի քանի պիեսների մշակումներով: Ես սիրում եմ Խաչիկ Դաշտենցի «Խոդեդանը», սիրում եմ նաեւ Շեքսպիրի նրա թարգմանությունները, բայց Սարոյանի «Քարանձավի բնակիչների» նրա թարգմանությունը «խաղարկելի» չէ՝ բնական չի հնչում :
–Դուք Սփյուռքի այն հազվագյուտ արվեստագետներից եք, որը զբաղվում է հայ գրականության քիչ մշակված ճյուղով՝ թատերգությամբ: Այս առումով ռահվիրա էր ամերիկահայ բեմադրիչ Նշան Փարլաքյանը, որը թարգմանաբար հրատարակել է հայ դրամատուրգներին, իսկ 1976-ին Նյու Յորքում միայն ամերիկյան կազմով բեմադրել է Շիրվանզադեի «Պատվի համար»-ը: Ժերար Բաբազյանը եւս մի շարք հայկական պիեսներ եւ օպերաներ է թարգմանել ու բեմադրել անգլերեն եւ ֆրանսերեն: Դուք էլ թարգմանել ու բեմադրել եք առնվազն 15 հայկական պիես: Ձեր կարծիքով՝ որքանո՞վ կարող է հայ թատերագրությունը հետաքրքրել ոչ հայ լսարանին:
-Ընդհանուր առմամբ՝ լավ պիեսը, եթե ճիշտ է մատուցվում (թարգմանություն, դերասանախաղ, բեմադրություն), կարող է հետաքրքրել թատրոնի սիրահար որեւէ հանդիսատեսի՝ լինի նա թեթեւ ժամանց փնտրող, թե խորքային փորձառություն ակնկալող: Բայց հարկավոր է, որ բեմադրող խումբն ունենա սկզբնաղբյուրի մշակույթի նկատմամբ բավարար ըմբռնում եւ գնահատական: Երկրորդ՝ որոշ չափով կարեւոր է, թե տվյալ հասարակության (նաեւ մամուլի եւ քննադատների) համար ի՛նչ նորություն է պարունակում բեմադրվող գործը: Իմ բեմադրությունների ընդունելության դեպքում կարող եմ ասել, որ անգլերեն բեմադրված հայկական պիեսներիս ավելի դրական արձագանքեց բրիտանացի, քան ամերիկյան՝ Լոս Անջելեսի հանդիսատեսը: Բայց դա կապված է նաեւ դերասանների հետ՝ բրիտանահայերն ու բրիտանացիներն ավելի լայն փորձ ունեին ոչ ամերիկյան թատրոնում: ԱՄՆ-ի դերասանների մեծ մասն ուղղակի ծանոթ չէ դասական դրամատուրգիային: Դրանք չեն բեմադրվում, հետեւաբար, հանդիսատեսն էլ սովոր չէ տարբեր մշակույթներից եկած պիեսներ դիտել:
–Ձեր թարգմանած «Հայ դրամատուրգներ» ժողովածուն անսովոր է, որտեղ կա թե՛ «Արշակ եւ Շապուհը»՝ Փավստոս Բուզանդի Պատմության դրամատիկ դրվագը, թե՛ Կարինե Խոդիկյանի մերօրյա ստեղծագործությունը: Ինչպե՞ս է ընդունվել գիրքը, եւ ծրագրո՞ւմ եք շարունակել շարքը:
-Բացի մի քանի հաճոյախոսությունից եւ շնորհավորանքից՝ ոչ մի լուրջ արձագանք չեմ ստացել գրքի մասին: Նույնն էլ՝ Կարինե Խոդիկյանի անգլերեն պիեսների հատորի վերաբերյալ: Դրանց մասին ոչ մի ամերիկահայ պարբերական քննադատությամբ հանդես չի եկել, ոչ մի հայ թատերական գործիչ հետս չի խոսել: Դա կապված է նաեւ այն հանգամանքի հետ, որ այստեղ թատրոն չունենք: Բայց երեւի, առհասարակ հայ գրքի մասին հանրային քննարկում չկա:
Ցանկանում եմ հրատարակել առնվազն եւս երեք հատոր: Երկրորդ հատորը՝ «Հայ դրամատուրգներ II. Անկախ Հայաստանի առաջին տարիների պիեսները», գրեթե պատրաստ է: Հիմնական պատճառը, որ չեմ հրատարակում, պիեսների թեմաների «մթությունն» է: Շրջափակման տարիներն էին: Փորձել եմ գոնե մի կատակերգություն գտնել՝ գիրքը մի փոքր ուրախ դարձնելու համար, բայց ապարդյուն: Այդուհանդերձ, կհրատարակեմ այն, նաեւ մեկ այլ հատոր՝ մի քանի ուրիշ պիեսներով: Չորրորդը, հնարավոր է, լինեն հայ դասականները: Հատկապես կցանկանայի հրատարակել Գաբրիել Սունդուկյանից առնվազն երկու պիես (ո՛չ «Պեպոն»): Նա գրել է թիֆլիսահայ բարբառով, եւ իր պիեսները կառուցվածքով երբեմն ծավալուն են, այնպես որ դրանք պետք է հարմարեցում լինեն, ոչ թե բառացի թարգմանություն: Բայց նա հիանալի է, գրել է Իբսենի պես: Մյուսը կլինի Լեւոն Շանթը: Միգուցե նաեւ փորձեմ Նաիրի Զարյանի «Արա Գեղեցիկը», թեեւ այն չափածո է, եւ ես գուցե բավականաչափ լավ չլինեմ պոեզիա թարգմանելու մեջ:
Ես պիեսներ եւ այլ գրական գործեր եմ մշակել՝ դարձնելով բեմադրելի: Կարելի է ասել՝ միայն մեկ պիես եմ գրել՝ «Քաջ Նազար կրտսերը», բայց դա էլ բաղկացած է բազմաթիվ աղբյուրներից եւ ազդեցություններից՝ «Համլետ», «Քաջ Նազար», Բեռնարդ Շոու եւ այլն…
–Դուք նաեւ խաղացել եք 19 ֆիլմում: Հաճելի անակնկալ էր ձեզ տեսնել Քոեն եղբայրների «Ողջո՜ւյն քեզ, Կեսա՛ր» ֆիլմում՝ ուղղափառների հոգեւոր առաջնորդի դերում: Ի՞նչ տպավորություն թողեց նման հայտնի ռեժիսորների հետ աշխատելը:
-Գրեթե ոչինչ: Նրանք համարյա չխոսեցին ինձ կամ մյուս երեք «հոգեւոր» դեմքերի հետ, որոնք ինձ հետ նույն տեսարանում էին: Երկրորդ լսման ժամանակ փոքր եղբայրը ներկայացավ ու ողջունեց, իսկ մեծը ոչինչ չասաց (բայց ես նրան մի քանի անգամ ծիծաղեցրի իմ խաղով): Նկարահանման օրը ոչ մի ցուցում չտվեցին: Ընդհանրապես, գրեթե բոլոր ֆիլմերում ու հեռուստածրագրերում, որտեղ խաղացել եմ, ցուցումներ չեն տվել, միգուցե՝ մեկ-երկու բառ (իհարկե, չեմ ունեցել մեծ դերեր): Գնում ես նկարահանման վայրը, քեզ դիմահարդարում են, սպասում ես, հետո գնում ես նկարահանման հրապարակ, նկարահանում են, վերադառնում ես՝ մինչ տեսախցիկը նորից տեղադրեն, հետո նորից խաղում ես մեկ այլ անկյունից: Այսքան բան: Ահա թե ինչու թատերական աշխատանքն ինձ անհամեմատ ավելի բավականություն է պատճառում: Ուսումնասիրում ես, փնտրում ես գաղափարներ, տարբեր մոտեցումներ…
ԱՐԾՎԻ ԲԱԽՉԻՆՅԱՆ
Գլխավոր լուսանկարում՝ Արամազդ Ստեփանյան, «Պաղտասար աղբար»
