«Արցախի անկախության ճանաչմանը պիտի հաջորդեր Հայաստանին միավորումը: Արցախն է ձեւավորել դիվանագետի աշխատանքի նկատմամբ իմ սերը: Երբ փոքր էի եւ խնդիրն ամբողջությամբ չէի հասկանում, ասում էի՝ պետք է լինեմ այն մարդը, որ ՄԱԿ-ի դիմաց կբարձրացնի Արցախի դրոշը: Առաջին անգամ ՄԱԿ-ի դիմաց հայտնվել եմ Արցախի ամբողջական կորստից հետո: Դրանից հետո շատ դժվար է ամեն օր երազանք վերագտնելը: Աշխատում եմ, որ այն չկորցնեմ: Մենք սովոր չենք ապրել անհատական երջանկության մակարդակում, Արցախում երջանկությունը կոլեկտիվ էր», ասում է Արցախի մարդու իրավունքների պաշտպան Գեղամ Ստեփանյանը, որի հետ «Ազգի» նախորդ համարում սկսված մեր զրույցի
շարունակությունը՝ ստորեւ:
–Պարոն Ստեփանյան, Բաքվի բանտում գտնվող ռազմագերիների եւ պատանդների լուսանկարներով պաստառ կա միայն Երեւանում ԼՂ ներկայացուցչության առջեւ: Պաստառի վրա գրված է, թե «Բաքվում ապօրինի պահվող պատանդների հարցը համահայկական օրակարգ է»: Ինչո՞ւ օդանավակայանից սկսած Երեւանի մյուս փողոցներում, մարզերում չենք նկատում նման պաստառներ:
– Որովհետեւ պետական քաղաքականություն չկա: Եթե դա պետության համար առաջնահերթություն լիներ, այդ ուղերձը վիզուալ կերպով պետությունը կփոխանցեր Հայաստան այցելող մարդկանց: Մի երկու տեղ, Բաղրամյան փողոցում եղել է: Հիմա չկա: Ենթադրում եմ, որ համայնքային իշխանություններն են հանել տվել: Փոքր թղթի վրա տպագրված, տարբեր տեղերում փակցված եղել է, Հյուսիսային պողոտայում նաեւ թռուցիկներ են բաժանվել, բայց համաձայն եմ, որ շատ քիչ է: Հայաստանյան հանրության համար կարծես այդ հարցը մեծ կարեւորություն չունի: Մեծ հաշվով գերիների ճակատագրով հետաքրքրված կամ առնվազն որոշակի աշխատանք տանում են իրավապաշտպանները՝ թե՛ արցախյան, թե՛ հայաստանյան, մտահոգ են հարազատները, բարեկամները եւ որոշակի սեգմենտ, որ ՄԱԿ-ի դիմաց մասնակցել է հավաքներին: Շատ քիչ մասնակցություն է եղել, ցավով եմ ասում, բայց դա է իրականությունը: Անտարբերություն կա թե՛ միմյանց, թե՛ թշնամու բանտում տառապող մարդկանց նկատմամբ: Ինձ համար այդ անտարբերությունն անհասկանալի է:
–Ռազմագերիներն ու պատանդները մեր ընտանիքի ադամներն են: Ես էլ մեղավորության զգացում ունեմ, որ լուռ ենք: Միգուցե պատանդների ընտանիքները, նրանց հարազատները հասարակությանն արթնացնեն, թե այս լռությունը համակերպվելու բան չէ:
-Նրանք որոշակի կաշկանդվածություն ունեն. հրապարակային խոսել վախենում են, թե կարող է որեւէ բան ասեն, դա հասնի Ադրբեջան, իրենց հարազատների հանդեպ հաշվեհարդար լինի, փորձեն վնասել: Իրենց հոգեբանորեն հասկանում եմ: Որպես իրավունքների պաշտպան այդ կարծիքին չեմ: Որքան շատ բարձրաձայնվի, միջազգային մամուլին հասնի, այդքան ավելի հնարավոր կլինի երաշխավորել, որ որեւէ խոշտանգման չեն ենթարկվի: Պիտի հասցնել միջազգային հանրությանը, նրանց կողմից եւս ակնկալել Ադրբեջանի վրա ճնշում, որը կնպաստի հարցի կարգավորման: Ամենայն անկեղծությամբ՝ այս եւ բազմաթիվ այլ հարցերում հայաստանյան հանրության մեջ ապրումակցման բացակայություն կա: Խոսքը չի վերաբերում միայն արցախցիներին: Պարզ օրինակ՝ երկու սրբազաններ հիմա դատվում են, կարո՞ղ եք ցույց տալ, որ հանրությունն ապրումակցում է: Անտարբերություն է: Մարդիկ ապրում են ներկա հաճույքներով: Իհարկե նաեւ հիասթափություն կա հանրային միջոցառումներից: Մարդիկ կան, որ բազմիցս տարբեր հանրահավաքների մասնակցել են, հիմա հանրահավաքի մասին չեն ուզում լսել, քանի որ համարում են, թե այն ոչ մի արդյունք չի տալիս: Տոտալ ապատիա կա:
–Իսկ միգուցե հանրահավաքի ելույթներն են պատճառը, բանախոսների բովանդակազուրկ նախադասությունները, անվստահությունը:
-Չեմ կարծում: Օրինակ բերեմ արցախյան հանրության մասով, քանի որ ավելի լավ եմ ճանաչում: 2025-ի մարտին հանրահավաք կազմակերպեցինք, 10 հազար մարդ մասնակցեց: Պահանջագրի 12 կետերից առաջին 6-ը վերաբերում էին սոցիալական աջակցությանը, մյուս կետերով ձեւակերպված էր վերադարձի, ռազմագերիների եւ պատանդների հարցն օրակարգ դարձնել, Արցախի պատմամշակութային ժառանգության պահպանության ուղղությամբ ռեալ քայլեր ձեռնարկել: Կառավարությունը միայն քննարկման առարկա դարձրեց սոցիալական բնույթի հարցերը, ստեղծվեցին աշխատանքային խմբեր, քննարկումներ եղան: Այն հարցերը, որ մեզ համար սկզբունքային էին, այդպես էլ լուծումներ չստացան: Դրանից հետո նոր հանրահավաք հայտարարեցինք, բայց շատ քիչ՝ 3,5-4 հազար մարդ մասնակցեց: Նվազ մասնակցությունը պայմանավորված է նրանով, որ մարդիկ չեն հավատում այլեւս, որ հանրահավաքով որեւէ խնդիր կլուծվի: Ես այն կարծիքի չեմ, որ պետք է հիասթափվել, բայց չեմ էլ կարող մարդկանց մեղադրել: Նույնը վերաբերում է գերիների հարցին. Թե՛ մեր, թե՛ Ռուբեն Վարդանյանի թիմի կազմակերպած հավաքներին շատ քիչ մասնակցություն է եղել: Ասում են՝ ԱԳՆ-ի դիմաց կանգնեմ, դրանով ի՞նչ է փոխվում:
–Վերեւում նշեցիք միջազգային հանրության դերը: Դեռեւս հավատո՞ւմ եք:
– Եթե միջազգային իրավունքի դիրքերից ենք նայում, չեմ հավատում, որ իրավական տեսանկյունից այս հարցը կարող է կարգավորման հանգել: Բայց հավատում եմ, որ ենթադրենք Թրամփը կարող է այդ հարցը լուծել, եթե նրա համար այդ հարցը դառնա օրակարգային: Կարծում եմ, որ պատանդների հարցն ամբողջությամբ քաղաքական դաշտում է: Ուկրաինական հակամարտության համատեքստում քննարկման առարկա է պատանդների վերադարձի հարցը: Նույն կերպ քննարկման առարկա կարող է դառնալ, երբ ՀՀ-ն այդ հարցով դիմի ԱՄՆ կամ ՌԴ իշխանություններին, եւ այդ երկրները շահագրգիռ լինեն, հնարավոր է այդ ձեւով հասնել հարցի լուծման: Օգոստոսի 8-ի տեսանյութում էլ երեւաց, որ Թրամփը հարցնում է Փաշինյանին՝ ձեզ համար կարեւոր է, չէ՞, 23 պատանդների վերադարձի հարցը: Լսեցինք Փաշինյանի պատասխանը՝ եկեք սա չդարձնենք քննարկման նյութ: Սա շատ կարեւոր հումանիտար բնույթի հարց է, եւ պարզաբանում չեղավ, թե ինչու չդարձենք քննարկման նյութ:
–Հարց ուղղե՞լ եք Փաշինյանին:
-Ոչ, որովհետեւ Փաշինյանի հետ հաղորդակցության որեւէ միջոց չունեմ: Մենք համագործակցում ենք ամերիկյան քրիստոնեական կազմակերպությունների հետ, որոնք այս հարցն առաջնահերթ բարձրաձայնում են Թրամփի վարչակազմի առջեւ: Հույս ունեմ, որ այս մարդկանց ջանքերն ի վերջո արդյունք կունենան: Աշխատանք տարվում է ոչ թե ՀՀ-ի, այլ ԱՄՆ-ում ադվոկացիոն տարբեր խմբերի կողմից, դրոշակակիրն այս հարցում քրիստոնեական կազմակերպություններն են: Նրանցից մի պատվիրակության հետ այստեղ՝ ԼՂ ներկայացուցչության շենքում հանդիպել ենք: Պատվիրակությունը ՀՀ է այցելել Save Armenia («Փրկենք Հայաստանը») նախաձեռնության շրջանակներում: Թուֆենկյան հիմնադրամի ձեւավորված նախաձեռնությունն է, որի նպատակն է ամերիկյան քրիստոնեական շրջանակները Հայաստանի, հայ ժողովրդի շահերի, իրավունքների շուրջ մոբիլիզացնելը:
–Ապրումակցման մասին խոսելիս համաձայն չեղաք, որ ռազմագերիների ընտանիքի անդամները պիտի հուշեն, պարտադրեն, որ մոռանալ չի կարելի: Եվրոպայում (նաեւ) լրագրության թեմա է դառնում անհատը, նրա ոտնահարված իրավունքը, նրա պայքարը: Օրինակ Գերմանիայում խոշորացվում է իսրայելցի մի մոր կամ հոր՝ իր պատանդառված զավակի տունդարձի սպասումը: Գերմանիայում հրեական համայնքը պահանջում է իրենց հայրենակցի տունդարձը: Թերահավատ ենք, բայց հանրության ուշադրությունն է գրավում, նաեւ մարդկանց միավորում: Ինչո՞ւ սա մեր օրինակը չենք դարձնում: Հրեաներն էլ կիրառել են մեր փորձը, երբ համակենտրոնացման ճամբարում, գետտոյում «Մուսա լեռան 40 օրերը» ձեռքից ձեռք փոխանցելով, դիմադրելու ոգին ամրապնդել են: Եթե Արցախից բռնագաղթած մեր հայրենակիցները պահանջ չունենան, հանրության մյուս մասն էլ պահանջելու կարեւորության մասին միգուցե մոռանա:
-Մեր պարագայում էլ հանրահավաքին առաջին հերթին ներկա են պատանդների ընտանիքների անդամները՝ լուսանկարները բռնած: Համաձայն եմ՝ հրեաներից շատ բան ունենք սովորելու: Շրջափակումից սկսած՝ հանրահավաք բաց չեմ թողել: Մեծ է իմ հիասթափությունը՝ մարդիկ չեն գալիս: Արցախը դեկտեմբերի 12-ին հայտնվեց բլոկադայում, դեկտեմբերի 31-ին Երեւանի կենտրոնում տոնածառի լույսերի վառման արարողությանը ավելի շատ մարդ էր հավաքվել, քան ՄԱԿ-ի դիմաց մեր հայտարարած նստացույցին: Դուք ուզում եք ինձ համոզել, որ այդ մարդկանց հայացքը կարող ենք փոխել, թե կգան հանրահավաքի: Նրանք իրենց կյանքն են վայելում: Իրականությանն ուղիղ նայենք: Եղել եմ ԱՄՆ կոնգրեսում: Կոնգրեսմենների գրասենյակների առջեւ կա Իսրայելի դրոշը եւ պատանդների լուսանկարները: Չեմ տեսել որեւէ տեղ, որ ՀՀ դրոշ լինի, կամ՝ հայ պատանդների լուսանկարները: Սա խոսում է նրանց հնարավորությունների մասին: Մեր պատմությունը կմնա մեր մեջ: Մեր եւ հրեաների ազդեցությունը համաշխարհային գործընթացների վրա անհամեմատելի է: Իրենց ընդամենն առիթ է պետք, որ խոսեն հրեա պատանդների մասին: Մեր պարագայում դեռ պիտի համոզենք, որ խոսեն, նյութը տանք, որ խոսեն, միգուցե նաեւ այլ ձեւերով շահագրգռենք, որ խոսեն:
–Հրեաներն Արցախում, նաեւ Դաշտային Ղարաբաղում վաղուց են բնակվել, բնակվում են: Ադրբեջանն անընդհատ շեշտում է նրանց դարավոր ներկայության մասին:
-Արցախում հրեայի չեմ հանդիպել: Լսել եմ, որ ժամանակին, հատկապես հյուսիսային՝ Մարտակերտի հատվածում եղել են հրեաներ, հույներ, որոնց չեմ տեսել:
– Ազգային տարբեր մեծ եւ փոքր խմբեր, նաեւ գերմանացիներ ապրել են Արցախում հայերի հետ: Դավիթ Բաբայանը ռուսերեն մի գիրք հրատարակեց այդ թեման արծարծելով: Հայաստանում ապրում են տարբեր փոքրամասնություններ, բայց Ադրբեջանն անընդհատ շրջանառում է, թե ՀՀ մոնոէթնիկ է: ՀՀ-ի էթնիկ խմբերի՝ հրեաների, քրդերի, եզդիների, հույների, ռուսների հետ կապ ունե՞ք:
-Իհարկե: Շատ լավ ճանաչում եմ ազգությամբ հրեա ՌԴ-ից Հայաստան տեղափոխված մարդկանց, որ համայնք են ձեւավորել եւ 2020-ի սեպտեմբերի 27-ից հետո իրավապաշտպան մեծ աջակցություն են ցուցաբերել արցախցիներին: Նրանք շատ լավ տիրապետում են Արցախի պատմությանը: Արցախում էլ ունեինք հունական փոքրիկ համայնք, այստեղ էլ հույներ կան, որոնց հետ կապ ունենք: Արցախում կար հունական Մեհմանագյուղը, որ մեծ վնաս կրեց հատկապես առաջին պատերազմի ժամանակ: Հունաստանը կանչեց, տարավ հույներին, բայց մի քանի հոգի մնացին: Նրանցից էր հեռուստալրագրող Սոֆի Իվանիդիսը: Ռուսական համայնք կա Արցախում: Նրանք այնտեղ են, կապ կա, պարբերաբար խոսում ենք: Որքան էլ Ադրբեջանը փորձում է ցույց տալ աշխարհին, որ ՀՀ մոնոէթնիկ է, իսկ ինքը բազմամշակույթ, կան միջազգային բազմաթիվ զեկույցներ, օրինակ Եվրոպայի Խորհրդի զեկույցները, որ վկայում են Ադրբեջանում փոքրամասնությունների՝ թալիշների, ուդիների, լեզգիների իրավունքների տոտալ անտեսման փաստը: Ադրբեջանն էլ ամրագրել է, թե իր բնակչության 90 տոկոսն ադրբեջանցի է, ինչը վկայում է մոնոէթնիկ լինելու մասին: Իսկ ՀՀ-ում ազգային փոքրամասնություններն ավելի շատ իրավունքներ ունեն, քան Ադրբեջանում, եւ դա չի վրիպում միջազգային կառույցների ուշադրությունից: Ալիեւն ինչքան ուզում է, թող թմբկահարի:
–Իսկ մենք չպատասխանե՞նք: Գիտական բազմալեզու ուսումնասիրություններով չհակադրվե՞նք:
-Այն, որ միջազգային տարբեր կազմակերպություններ գնահատական են տալիս, նշանակում է Ալիեւի նարատիվները չեն «աշխատում»: Ուժն է իրեն արդյունքի հասցրել: Ինքը հարցը լուծել է ոչ թե դիվանագիտության, այլ՝ ռազմի դաշտում: Չեմ կարծում, թե հանրային դիվանագիտության դաշտում պարտվել ենք Ադրբեջանին: Տարբեր հարթակներում միշտ էլ մեր դիրքորոշումը բավականին ընկալելի է եղել: Եվրոխորհրդարանում, Կոնգրեսում ելույթ եմ ունեցել եւ տեսել, որ մեր դիրքորոշումներն ընկալում են: Բայց աշխարհում հիմա ռեալպոլիտիկն է հաղթում. ով հողի վրա կարողանում է հարցը լուծել, իրավունքը նրանն է:
ՀՀ-ում բնակվող էթնիկ փոքրամասնությունների ձայնն էլ սահմանափակ լսելի է իրենց մայր երկրների կառավարություններին: Իհարկե պետք է աշխատել: 20 հրեա գիտնականներ համատեղ կոչով դիմել են իշխանություններին, որ զերծ մնա Երուսաղեմի հայկական ժառանգության նկատմամբ ոտնձգությունից: Եվ սա համակարգված աշխատանքի արդյունք է:
(շարունակելի)
Հարցազրույցը վարեց ԱՆԱՀԻՏ ՀՈՎՍԵՓՅԱՆԸ
