Տվեք ինձ դատարկ տարածություն եւ ես այն կլցնեմ բովանդակությամբ

Հարցազրույց բեմադրիչ, դերասան Արսեն Աբրահամյանի հետ

Նրա բոլոր գաղափարները ֆանտաստիկ են ու մեծամասշտաբ, արվեստում ապագայի նրա տեսլականը սահմաններ չունի, ընդգրկուն ու տարածական են նրա մտահորիզոնն ու երեւակայությունը, երբ խոսքը թատրոնի մասին է: Նա այն ռեժիսորն է, որը դեռեւս ուսանողական տարիներից առաջ էր քաշել  մարմնին, ձայնին, խոսքին հավասարապես տիրապետող ունիվերսալ դերասանի տեսակի թեզը: Դերասան, որը թե՛ դրամատիկ թատրոնում կխաղա, թե՛ մնջախաղաց է, թե՛ երգող է, թե՛ երաժշտական գործիքների տիրապետող ու պարող է միաժամանակ, եւ այդ ամենը նա իրագործել էր իր «Խեղկատակների դպրոց» ներկայացման մեջ դեռեւս 1989  թվականին: Մի ժամանակաշրջան, երբ երկրում (թատրոնում) կենցաղային եւ կեցության տարրական պայմաններ չկային, իսկ «Գոյ»-ում  նոր ժամանակների թատրոնն էր կերտվում: Արսեն Աբրահամյանը այն բացառությունն է հազարավորների մեջ, որը ոչ թե շարունակող, կամ ուրիշի բացած հետքով գնացող, այլ նոր արահետներ հայտնագործողն է:

– Պարոն Աբրահամյան, «Գոյ» թատրոնում Միշել դե Գելդերոդի պիեսների հիման վրա ձեր «Խեղկատակների դպրոցը» բեմադրությունն իր ժամանակի համար ամբողջովին նորարարական էր, այն աստիճանի զարմանահրաշ, որ առ այսօր էքսպերիմենտների եւ նորարարությունների  նման խտացում հայ թատրոնում դեռեւս չի իրագործվել: «Խեղկատակների դպրոցը» թատրոնի նախնական՝ միստերիալ բնույթին առավել մոտ ժամանակակից տեսակն էր, երբ բեմական գործողությունն այդքան մոտեցված էր ծիսական թատրոնին: Այն վառ աստղի պես փայլատակեց, շփոթեցրեց այս ամենին անպատրաստ մասնագիտական եւ լայն հանրությանը, եւ ասես՝ մարեց: Երկար տարիներ է բեմադրություններ չեք անում, ի՞նչն է պատճառը:

– Ես չեմ հասկանում մի որեւէ բեմադրություն անել որեւէ թատրոնում, որովհետեւ ինձ համար  թատրոնը պրոցես է, ամեն ներկայացում  ինչ-որ բանի սկիզբ է, ու ինչ-որ բանի շարունակություն: Թատրոնը շարունակական ընթացք է, դու ստեղծում ես քո թիմը եւ պարտավորվում ես նրանց հետ աշխատել՝ արդյունքներ ունենալու համար: Մինչեւ «Գոյ» թատրոնը, երբ շատ երիտասարդ էի,  երկու տարի բոլորովին անշահախնդիր ու մեծ հավատով ես ու իմ ընկերները «սարքում» էինք «Էքսպերիմենտալ երիտասարդական թատրոնը» (հետագայում «Փոսի թատրոն» անվանվեց հանրության կողմից):Թե՛ բանվոր էինք, թե՛ արվեստագետ, կառուցում էինք մե՛րը, որտեղ եւ՛ կբեմադրեինք, եւ՛ կխաղայինք: Հետո էդ թատրոնը վաճառվեց, միավորը վերացավ: Եթե միավորը չես կարող աշխատեցնել, թատրոնը մեղավոր չէ:

– Կարելի է ասել` 80-ականները  էքսպերիմենտալ, կամերային թատրոնների շարժման սկիզբն էր Երեւանում, իսկ հետո՝ «Գոյն» էր, որի չորս համահիմնադիրներից մեկն էիք: Ավելին, հենց ձե՛ր ներկայացումով բացվեց այս թատրոնը:  Ինչո՞ւ երկար չտեւեց համագործակցությունը ձեր իսկ հիմնադրած թատրոնում:

– Գուցե… որովհետեւ չորսս էլ հեղինակներ էինք, չորս հեղինակ մի թատրոնում չէին կարող միասին երկար ստեղծագործել, նրանցից յուրքանչյուրն իրենը պիտի ունենար, եւ այդպես էլ եղավ: Իսկ իմ պարագայում… այն, որ ես շատ քիչ եմ ունեցել հնարավորություն բեմադրելու եւ խաղալու, դա պատահական չէր, չուզեցին… խոչընդոտում էին… «կարեւոր» մարդկանց դուր չէի գալիս… Երկար տարիներ խանգարել են՝ բոլոր հնարավոր ձեւերով: Դու պարզապես հնարավորություն չես ունենում բեմադրելու եւ վերջ:

– Ձեր թատերական ճակատագիրը մեր երկրի ճակատագրին է նման, հիմնադրում ես, քո ձեռքերով արարում, հետո… հետո դա չի ներվում: Գաղափարներ ծնողները միշտ դատապարտված են:

– Էլի մի թատրոնի անվան հետ է կապված իմ աշխատանքը: 1997թ.  հրավիրվեցի Վիլյամ Սարոյանի անվան անգլիական թատրոն՝ որպես գեղարվեստական ղեկավար՝ թատրոնին երկրորդ կյանք տալու նպատակով: Դա կլիներ երկլեզու թատրոն՝ հայերեն եւ անգլերեն բեմադրված ներկայացումներով:

– Արդյո՞ք մենք ունեինք անգլերեն իմացող դերասաններ եւ հանդիսատես:

-Իհարկե ունեինք, եւ՛ կային անգլախոս երիտասարդներ, որոնցից դերասաններ պիտի կերտեինք, եւ՛ անգլախոս հասարակություն կար, եւ արտասահմանցիներ: Երկու բեմադրություն ունեցանք անգլերենով՝ «Մաուգլին» երկու անգամ  խաղացինք Ամերիկյան Համալսարանի դահլիճում, որը երկու հազար հինգ հարյուր հանդիսատես է տեղավորում: Դահլիճը  լեփ լեցուն էր, անգամ նստած էին անցումներում: Երկրորդը կոչվում էր «If» (եթե)՝ իմ գրած պիեսի հիման վրա, որը խաղացինք Պատանի հանդիսատեսի թատրոնում: Սա նույնպես նորարարական ներկայացում էր՝ պոետին ներկայացնող մի քանի ասպեկտների մասին: Ամեն տեսարան սկսում էր If  բառով, տեսարաններից մեկը նոբելյան մրցանակակիր  Քիպլինգի «If»  բանաստեղծության հիման վրա էր: Մենք պետք է ապացուցեինք, որ անգամ նման պայմաններում, ոչ մի բանից կարող ենք թատրոն ստեղծել: Սարոյանի անվան անգլիական թատրոնը դրամատիկականի կարգավիճակ ուներ, որը կարող էր գոյություն ունենալ Հայաստանում:

– Ովքե՞ր էին ձեր դերասանները:

– Խաղում էին Անանիա Շիրակացու անվան միջազգային հարաբերությունների համալսարանի անգլախոս ուսանողները, Արմինե Անդան, Ավո Խալաթյանը (Մաուգլին էր), Հակոբ Գուլիկյանը, Տրդատ Մակարյանը, երաժիշտներ Դավիդ Դրամբյանը, Արա Աթայանը եւ այլք: ԱէԼՏԱ անգլերենի ուսուցիչների միավորումն էր մեզ հետ (կազմակերպչական, լեզվի ճշգրտման հարցերում): Ես աշխատել էի երիտասարդների հետ ու նրանց պատրաստել, ինչպես ժամանակին «Խեղկատակների դպրոց» ներկայացման երիտասարդներին՝ ինձ հարկավոր դերասանատիպը կերտելով:

– Եթե չեմ սխալվում, թատրոնը դարձյալ կարճ կյանք է ունեցել, ինչո՞ւ փակվեց:

– Այո, թատրոնը լուծարվեց 2001 թ.: Կրկին տարածք չունենալու խնդիրն էր, որն իմ պատկերացրած թատրոնի պարագայում շատ կարեւոր հանգամանք է: Ինչեւէ, հետագայում աշխատել եմ Իգիթյանի թատրոնում: Հաջորդը Ստանիսլավսկու անվան ռուսական դրամատիկական թատրոնի հետ համագործակցությունն էր՝ Ալեքսանդր Գրիգորյանի հրավերով: Առիթը՝ Պուշկինի մահվան 200 տարին էր, պետպատվեր էր: Ու քանի որ ես համարում եմ, որ ամենաուժեղը Պուշկինի կենսագրությունն է ու նրա հանճարեղ պոեզիան, որպես թեմա դարձրի  Պուշկինի կյանքի վերջին 36 ժամն ու կենսագրական պիես գրեցի՝ բացառապես հիմնված Պուշկինի պոեզիայի եւ նրա արձակի պատառիկների հիմա վրա: Այն բոլորովին նոր մոտեցումներով մի բեմադրություն դարձավ: Ապա սկսվեց թատրոնից հեռացման երկարատեւ շրջան, որը սակայն թափուր չի եղել, քանի որ դարձյալ ստեղծագործական էր աշխատանքս՝ հեռուստատեսային նախագծերում:

– Իսկ գուցե թատրոնը այնուամենայնիվ շե՞նքը չէ, ընդունված մոտեցում կա՝ որտեղ կայանում է հանդիսակարգը, կա հանդիսատես, կա թատրոն:

– Միգուցե՝ թատերախումբ: Թատրոնը անպայման պիտի ունենա շենք, տնտեսություն, արտադրամասեր: Դրանք պայմաններ են՝ նորմալ ստեղծագործելու համար, եթե ուզում ես լուրջ բաներ անել:

– Դուք ավելի համակարգային մոտեցում ունեք թատրոն ասվածին:

– Այո, մեկ բեմադրությունը թատրոն չէ: Եթե ես բեմադրում եմ, ուրեմն կա՛մ շարունակում եմ այն, ինչ սկսել էի, կա՛մ նոր բան եմ սկսում՝ իմ թատրոնում, իմ դերասանների եւ թիմի հետ, իմ ստեղծած պայմաններում: Եթե ես ամեն անգամ նոր թատերախումբ հավաքեմ, իմ դերասանը չի խաղա այն, ինչ ինձ հարկավոր է, նա կանի այն, ինչին ունակ է, նոր շնչի մասին խոսք լինել չի կարող:

– Իսկ այսօր ինչո՞ւ բացել նոր թատրոն, ո՞ր դեպքում այն կգործի:

– Թատրոնը կգործի այն դեպքում, եթե դերասանը ունենա հեռանկար: Այսօր դերասանը ավելին պիտի անի, քան երբեւէ: Նա պետք է ֆիզիկական մեծ պատրաստվածություն, լայն աշխարհայացք եւ խորը գիտելիքներ ունենա, արվեստի արհեստին փայլուն տիրապետի, հետեւաբար պետք է գնահատվի եւ իմանա, որ հեռանկարներ կան իր առջեւ: Իշխանությունները պետք է տեսնեն դրա անհրաժեշտությունը, գիտակցեն՝ թատրոն եւ պետություն կապն ինչպիսի՞ն պիտի լինի, թատրոնն ինչպե՞ս պետք է ծառայի իր երկրին:

– Այսօր պարբերաբար խոսվում է  երկրում եղած թատրոնները փակելու մասին, միտքն այն է, որ պետությունը ֆինանսավորի երկու-երեք թատրոն, մյուսներն իրենց գոյատեւելու կերպը գտնեն: Ի՞նչ հեռանկարներ կարող են լինել նման պայմաններում:

– Այսինքն՝ կոմերցիոն թատրո՞ն դառնան: Իսկական արվեստը կոմերցիոն լինել չի կարող: Եվ չի կարող պիտանի լինել երկրին:

– Ուրեմն ի՞նչ անել: Իմ պատկերացմամբ՝ նախ պետք է լրջորեն մշակվեն այն մեխանիզմները, որոնց միջոցով մեկ այլ կառավարման համակարգ կներդրվի, ապա նոր՝ քանդել եղածը:

– Այո, հատկապես հաշվի առնելով տվյալ երկրի առանձնահատկությունները: Թատրոնը տվյալ երկրի համար է եւ նրա ընդերքից: Ես նմանատիպ մի քանի նախագծեր եմ մշակել, դրանցից ամենամեծի մասին կուզեի խոսել: Այն շահույթ չհետապնդող եւ ո՛չ պետական նախագիծ է:  Բայց սկսելու համար առաջին քայլը պետք է պետությունը անի, պետությունը պետք է մասնակցի՝ տարածք տրամադրելով. մեր երկրում բազում շենքեր կան, որոնք տասնյակ տարիներ մնացել, փտել են չշահագործվելուց:  Ընդամենը մի դատարկ տարածություն է հարկավոր, որը մենք կլցնենք բովանդակությամբ: Այդ տարածքից հետո հիմնադրամ է ստեղծվում: Սրանով  ֆինանսավորվում է ողջ այս համալիրը՝ բեմը, որը հագեցած կլինի ժամանակակից տեխնիկայով, նաեւ ուսումնական, գիտահետազոտական կենտրոն կլինի, կունենա ստուդիա, արտադրություն, փորձատեղի, փոքրիկ հյուրատուն արտերկրից եկած գործիչների համար: Քանի որ մենք քաղաքակրթության օրրանն ենք, շահագրգռող տարածք ենք ստեղծում աշխարհի թատերական ոլորտի ներկայացուցիչների համար: Սա կլինի միջազգային նախագիծ, որը կառաջարկվի տարբեր երկրների, որպեսզի հիմնադրամը լցվի նաեւ նրանց միջոցով, ներդրում ունենան: Կանենք կոնֆերանսներ, սիմպոզիումներ՝ մեր թատերարվեստը զարգացնելու համար:

– Իսկ ինչո՞վ շահագրգռել օտարներին՝ մեր երկրի թատրոնը զարգացնելու համար:

– Հարցն այլ կերպ դնենք: Ես համագործակցության ծրագիր եմ առաջարկելու այդ երկրներին, փորձի փոխանակման, փոխադարձ այցելությունների, միմյանց մշակույթներն ու թատրոնը ուսումնասիրելու, միասին բեմադրություններ անելու: Իհարկե հրաշալի կլինի, որ հայ բարերարներ էլ մասնակցեն այս գործին: Մենք չենք կարող փակ համակարգ լինել, եթե մշակութային փոխհամագործակցություն չլինի, մենք կլճանանք:

– Ստացվում է  մի տեսակ ազգերի թատրոն:

– Այո, համաշխարհային թատրոն:

– Իսկ հանդիսատեսի հա՞րցը:

– Մենք պետք է ստեղծենք մեր հանդիսատեսին: Պետք է կրթենք նրանց, դա առանձին աշխատանք է, որ տարվել է բոլոր քաղաքակիրթ երկրներում: Հիմնարկներում տոմսեր ցրելը ստորացուցիչ է: Պետք է իմանալ, թե որ հանդիսատեսին ինչն է հետաքրքրական, թիրախային աշխատել նրա հետ, որ թատրոնը ձգի մարդկանց դեպի իրեն: Ես թատրոնում կառաջարկեմ հանձնաժողով ունենալ կազմված՝ ազգագրագետ, թատերագետ, պատմաբան, բանասեր, էթնոհոգեբան, թարգմանիչներ եւ այլ մասնագետներից: Ամեն մեկն իր գործառույթը կունենա: Ուսումնասիրություն կարվի՝ ինչո՞ւ բեմադրել այս պիեսը, ոչ թե այն, ինչո՞ւ այս շրջանում, եւ այս պահին: Կմշակվի քաղաքականություն:

– Արդյո՞ք մեր երկրի պայմաններում իրագործելի եք սա համարում:

-Գիտեք, անցել են այն ժամանակները, երբ հարմարվել ենք, փոխզիջման գնացել, եթե ուզում ենք պրոֆեսիոնալ արտադրանք, լավագույն պայմաններ են պետք: Օրինակ, լավ վարձատրել դերասանին, որ չգնա սերիալում խաղալու, որ նա ժամանակ ունենա քրտնաջան աշխատելու իր մարմնի վրա, կրթվելու որպես դերասան: Դրա համար էլ հիմնադրամով է պետք աշխատել: Մշակույթի արտահանում հասկացություն կա. Ֆրանսիան իր մշակույթը կբերի Հայաստան, Ռուսաստանը՝ իրենը, Գերմանիան՝ իրենը, մենք էլ մերն ենք ցուցադրելու: Մշակութային փոխհամագործակցություն միշտ էլ եղել է, ուղղակի պետք է թիմ աշխատի: Սա մեծ ծավալի ծրագիր է: Կլինի տնօրենների խորհուրդ, գեղ. ղեկավար, հրավիրյալ ռեժիսորներ, առանձին նկարիչների մաս, երաժշտական մաս, որտեղ կուսումնասիրվեն ազգային, հայ եւ արտերկրի էթնիկ երաժշտությունները: Առհասարակ, թատրոնները պետք է նման չլինեն մեկը մյուսին, դրանք պետք է շատ տարբեր լինեն, այլապես անիմաստ է դրանց գոյությունը: Եթե այս մեկը աշխատեց, սա մոդել է դառնում: Այ այդ ժամանակ թող փակեն պետական թատրոնները, եւ այս մոդելը ներդրվի:

– Կա՞ նման թատրոնի նախատիպ, որից ներշնչվել եք:

– Ես տարբեր երկրների փորձն եմ ուսումնասիրել, բայց այս մասշտաբի չկա ոչ մի տեղ: Սրանք հիմնականում իմ մտահղացումներն են: Մենք պետք է փորձենք «խեղճ ենք, աղքատ ենք» կարգավիճակից դուրս գալ, աշխարհում ոչ ոքի պետք չէ, որ մենք լավ լինենք: Մենք ոչինչ չենք խնդրում,  այլ  փնտրում ենք մշակութային զուգահեռներ, գիտական աշխատանք տանում, որը փոխշահավետ ու հետաքրքրող կլինի երկու կողմիս էլ:

– Այսօր փաստն այն է, որ մեր իշխանությունները փակել են թատրոն, պատրաստվում են միացնել մշակութային բուհեր եւ այլն: Հնարավո՞ր է նման լրջության եւ երկրի մշակութային դեմքն այսպես բարձրացնող մի ծրագիր, որը նրանք ունակ լինեն ըմբռնելու, երբ բռնկված են ամեն բան «օպտիմալիզացնելու» կրքով:

– Այս նախագիծը գրավոր ներկայացրել էի նախկին նախագահ Արմեն Սարգսյանին, որը հարկ չէր համարել ընթացք տալ եւ  նամակն ուղարկել էր Նազենի Ղարիբյանին, վերջինս պարզապես մերժել էր նախագիծը: Նրանից հետո նամակը փոխանցվեց փոխնախարար Արա Խզմալյանին եւ նույն ճակատագրին արժանացավ: Պատրաստվում եմ այս նախագիծս ներկայացնել նոր նախագահին կամ վարչապետին: Իհարկե,  նրանք պարտական չեն հասկանալու մեր մասնագիտությունից, բայց նրանք պարտավոր են լսել մասնագետներին, եթե չեն լսում, ուրեմն թող հիմնավորեն՝ ինչու: Ես պատրաստ եմ քայլ առ քայլ, համբերատար բացատրել նրանց, հիմնավորել, քանի որ ամբողջովին պատկերացնում եմ եւ իրատեսական եմ համարում: Պարզ պատճառներով հիմա ամենակարեւորը չեմ բացի, կմանրամասնեմ, երբ հանդիպեմ նրանց հետ:

– Ձեզ հետ կարելի է անվերջ զրուցել թատրոնի թեմաներով, եւ թվում է՝ զրույցը կիսատ մնաց, բայց որպես դրամատուրգ երկու հարց, այնուամենայնիվ, չտալ չեմ կարող: Ի՞նչ դեր պիտի ունենա ժամանակակից հայ դրամատուրգիան այդ թատրոնում եւ ինչպե՞ս եք վերաբերվում ժամանակակից այն ներկայացումներին, որոնցում հնարավոր չէ պատմություն գտնել:

– Սյուժեն թատրոնում ամենաբարդն ու կարեւորն է: Այսօր մի համաշխարհային միտում կա՝  անել այնպես, որ հանկարծ իմաստ չլինի, դա նրանից է, որ  պարզապես չեն կարողանում պատմություն պատմել, որ կարողանային` կանեին:  Ինչ վերաբերում է դրամատուրգիային, որպեսզի թատրոնը լիարժեք լինի, դու քոնը պիտի ունենաս: Թատրոնը  թերի է, եթե միայն դրսի դրամատուրգիայի հետ է աշխատում: Համագործակցությունը ներսի դրամատուրգների հետ պարտադիր է լինելու: Շեքսպիրը, Լոպե դե Վեգան, Բրեխթը, Մոլիերը, Բեքեթը, Գելդերոդը ու էլի շատ շատերը, բոլորը թատրոնում են գրել, դրամատուրգն այդպես պիտի աշխատի ռեժիսորի հետ, միասին պետք է ստեղծեն պիեսը, հասնեն փափագելի արդյունքին: Միայն ռեժիսոր-դրամատուրգ համագործակցությունը կփրկի հայ թատրոնը:

Զրուցեց՝  ԱՆՈՒՇ ԱՍԼԻԲԵԿՅԱՆԸ