Վարպետը ծաղիկներ է նկարում

Երբ ֆիլմի ստեղծման ժամանակ հարցրեցի Մարտիրոս Սարյանին, թե ինչ է որոշել վրձնել, որպեսզի մենք նկարահանենք ստեղծագործության լույս աշխարհ գալու պրոցեսը, Սարյանը հանգիստ պատասխանեց.

– Ծաղիկներ,- եւ ճշտեց,- դաշտայի՛ն ծաղիկներ:

Ենթադրվում էր, որ դա կլինի ֆիլմի ամենակարեւոր դրվագներից. մենք պետք է կինոժապավենի վրա ֆիքսեինք նկարի ծննդյան պրոցեսը, որպեսզի ապագա հանդիսատեսը կարողանար ներթափանցել նկարչի գաղտնարանը:

Օպերատոր Մ. Վարժապետյանի հետ խնդրեցինք Մարտիրոս Սերգեեւիչին նկարը անել ապակու վրա: Դա թույլ կտար մեզ տեսախցիկը տեղադրել հակառակ կողմում եւ տեսնել ինչպես նկարի ծնունդը, այնպես էլ՝ ապակու միջով՝ նկարչին:

Նկարահանման օրը Սարյանը կատարեց այն ամենը, ինչն անհրաժեշտ էր նկարահանումների տեխնիկայի տեսակետից, ու տեղավորվելով նկարակալի վրա դրված ապակու առջեւ, սկսեց նկարել դաշտային ծաղիկներ:

Թվում էր՝ նա նկարում է հանգիստ, անշտապ: Բայց այդ հանգստության մեջ «կարդացվում էր» վարպետի հսկա փորձառությունը, վիրտուոզ նկարչի անվրեպ ձեռքը: Տպավորություն էր ստեղծվում, որ նա բոլորովին չէր որոնում երանգների համադրություն: Ամեն երանգ ծնվում էր բնական կերպով, «ինքն իրեն» ու դրվում էր միայն իր համար նախատեսված տեղում: Այդ երանգները մի ինչ-որ կախարդանքով համընկնում էին՝ ստեղծելով զարմանալիորեն ներդաշնակ եւ իրենց գեղեցկությամբ հիացնող ծաղիկների խմբեր: Մեր աչքերի առջեւ ձեւավորվում էր ֆիլմի այն դրվագը, որին վիճակված էր իրապես պատմական դառնալ:

Դիտելով, թե ինչպես էր Սարյանը ծաղիկներ նկարում, ես ամենից առաջ ապշեցի նրա վարպետությամբ: Նրա առջեւ թոշնող դաշտային ծաղիկների մի փունջ կար: Եվ նա ամենեւին այդ փունջը չէր փոխադրում ապակու վրա. նրա նկարած ծաղիկները թարմ էին, կենդանի, անպայման չէ, որ նա դրանք տեղաբաշխեր այնպես, ինչպես փնջում էր, երբեմն պատկերում էր այլ երանգներով ու ձեւերով, հորինում իր առջեւի փնջում չեղած ծաղիկներ: Եթե կարելի է այդպես արտահայտվել, ապակու վրա հայտնվում էր նկարչի հոգում «քաղված» ծաղիկների փունջը: Դրանք սարյանական ծաղիկներն էին:

Նկարն ապակու վրա ծնվում էր այնքան հեշտ, այնքան բնական կերպով: Բայց միաժամանակ, դիտելով ծննդյան պրոցեսը, մենք հասկանում էինք. հրաշք է կատարվում: Սարյանը ծաղիկներ էր ստեղծում ու միաժամանակ ինչ-որ կախարդանքով նկարին փոխանցում բնության հանդեպ հիացմունքի զգացում, գեղեցիկի մասին մտորում, լինելիության հրճվանք:

Երբ Սարյանը ապակու վրա նկարում էր վառ, խնդուն, գեղեցիկ ծաղիկներ, նա ութսունհինգ տարեկան էր: Այդ ծաղիկները Սարյանն անցկացրեց իր ողջ կյանքով, կորուստների ու հիասթափությունների, ստեղծագործական բերկրանքի տարիների միջով:

Իր կտավները Սարյանը միշտ նկարում էր զմայլանքով, գեղեցկորեն, ձգողաբար: Նա այդպես է աշխատել նաեւ կյանքի ողբերգական ժամանակաշրջաններում: 1915 թ.՝ տեսնելով արեւմտահայ գաղթականների վերապրած փորձությունները՝ ուժեղ ցնցում է ապրել: Բայց մի քանի ամիս անց նա ստեղծեց նոր կտավներ. աշխարհընկալմամբ դրանք նույնքան կենսուրախ էին, հնչուն, ինչպես եւ առաջ:

Տարիների հետ կարող էր փոխվել նկարելու մաներան, բայց անփոփոխ էր նկարչի աշխարհընկալումը: Եթե որեւէ կտավ ոչ այնքան «սարյանական» էր ստացվում, Մարտիրոս Սերգեեւիչը այն արվեստանոցից դուրս չէր հանում: 1944 թ. ես նրան տեսա արդեն նկարված կտավի վրա աշխատելիս: Կտավի վրա տարեթիվն էր՝ 1941: Ծաղիկները մատնում էին նկարչի տրամադրությունը պատերազմի սկզբնական շրջանում, երբ մեր զորքերը նահանջում էին: Սարյանը վերափոխելով ավարտեց նկարը ու դրեց նոր տարեթիվը՝ 1944: Դրանք արդեն սարյանական ծաղիկներ էին: Միայն դրանից հետո նա նկարը հանձնեց ցուցահանդեսի:

Սարյանը միշտ հավատարիմ էր իր կենսուրախ արվեստին: 1926 թ. նա մեկնեց Փարիզ՝ բուժման, որոշ ժամանակ հիվանդության մասին մտքերից ճնշված՝ չկարողացավ աշխատել: Բայց կրկին ձեռքը վերցնելով վրձինը սկսեց նկարել իր սարյանական կտավները, այդ թվում՝ փարիզյան զմայլիչ «Ծաղիկները»: Բախտը միանգամից եւս մեկ անգամ փորձեց Սարյանի «հոգեւոր ամրությունը». Փարիզում ստեղծված աշխատանքները՝ շուրջ չորս տասնյակ կտավներ, այրվեցին նավի վրա տեղի ունեցած հրդեհի ժամանակ: Սարյանը ծանր տարավ անդառնալի կորուստը, բայց իր արվեստում մնաց անփոփոխ լավատես: Ու այդպես՝ ամբողջ կյանքում:

Սարյանը նկարում էր ոչ միայն «արեւային կտավներ»: Եթե խոսենք բնանկարների մասին, ապա նա նկարում էր եւ՛ ձմեռային, եւ՛ աշնանային, ոչ միշտ արեւային բնանկարներ (նկարներից մեկը նույնիսկ կոչվում էր «Աշնան մառախլապատ օր»): Բայց նրա բոլոր կտավներում կռահվում է կյանքի հանդեպ սարյանական սերը, նրա ձեռագիրը: Նույնը կարելի է ասել եւ դիմանկարների մասին: Միայն կենսառատ կերպարներ ընտրել նա չէր կարող. ապրում էր փոթորկալից 20-րդ դարում, նկարում էր թե՛ դժվար, թե՛ ողբերգական ճակատագիր ունեցող մարդկանց դիմանկարներ: Այդ պատճառով, խոսելով Սարյանի լավատեսության մասին՝ մենք նկատի ունենք ոչ միայն նկարչի մարդկային խառնվածքը: Լավատեսությունը Սարյանի արվեստի հայեցակարգն է: Դրանում է նա տեսնում կյանքի բարոյական իմաստը: Իր ստեղծագործական ողջ կյանքի ընթացքում նա ուղիղ էր նայում կյանքին, ինչքան էլ այն փոխվեր: Տեսանելի աշխարհը Սարյանը երբեք չէր աղավաղում: Նա այն միայն բանաստեղծականացնում էր, ու աշխարհի հենց այդ բանաստեղծականացմամբ Սարյանը ճանաչելի է իր բոլոր կտավներում:

Ապակու վրա ծաղիկներ Սարյանը նկարեց տասնհինգ տարի առաջ: Ու երբ պտտվում է կինոժապավենը, դիտողը տեսնում է ոգեշնչված ութսունհինգամյա ծերունու, որը ներկերի հետ այնպիսի ցնցող դյուրությամբ է վարվում, որ թվում է՝ ներկերն իրենք՝ պառկելով ապակուն, կենդանություն են առնում, զգում են լինելիության բերկրանքը: Դիտողը տեսնում է մի նկարչի, որը բնության ռիթմերի ու գույների զարմանալի զգացողությամբ կարողանում է փոխանցել ոչ միայն աշխարհի գեղանկարչական գրավչությունը, այլեւ արտահայտում է խորը մտքեր ու զգացմունքներ:
Մի անգամ գրողներից մեկը հարցրեց Սարյանին.

– Դուք հիտլերյան ֆաշիզմի հանդեպ սովետական ժողովրդի հաղթանակին եք նվիրել «Ծաղիկներ սովետական բանակի մարտիկներին» կտավը: Դրանում ծաղկեփնջեր են պատկերված: Մի՞թե դուք չէիք ուզում ցույց տալ հրճվող, երջանիկ դեմքերը այն մարդկանց, որոնք վերջապես նվաճեցին Հաղթանակը:

– Իհարկե ուզում էի: Ես ուզում էի փոխանցել ե՛ւ սովետական մարդկանց ուրախության ու երջանկության տրամադրությունը, ե՛ւ լռությունը, որ տիրեց պատերազմից հետո, ե՛ւ բնության հավիտենական գեղեցկությունը…: – Հետո Սարյանը անկեղծ ափսոսանքով հարցրեց.- Արդյո՞ք դա ինձ չի հաջողվել:

Սարյանը ծաղիկներ է նկարում, իսկ նուրբ աչքը նկարում տեսնում է նաեւ երկրորդ պրոյեկցիան՝ դրանում է Սարյանի հանճարեղությունը:

Պետական կինոֆոնդում մեր «Մարտիրոս Սարյան» ֆիլմի հետ պահվում է ֆիլմ մեկ այլ մեծ նկարչի՝ Սարյանի հասակակից, նույնպիսի մեծ կյանք ապրած Պաբլո Պիկասոյի մասին՝ «Պիկասոյի գաղտնիքը»: Այնտեղ մի դրվագ կա, որն արտացոլում է նկարչի կողմից նկարի ստեղծման պրոցեսը: Դիտելով այդ երկու դրվագները երկու ֆիլմերից, մենք տեսնում ենք, թե ինչպես տարբեր կերպով, բայց միատեսակ հուզիչ անկեղծությամբ են նրանք արտացոլում բարդ, դրամատիկ, հակադրություններով լի 20-րդ դարը: Ուշագրավ առանձնահատկություն է՝ նկարահանումների համար Սարյանը ստեղծեց ծաղիկներով կոմպոզիցիա, իսկ Պիկասոն իր արվեստը ներկայացրեց վերացական կոմպոզիցիայով:

Աշխատելով նկարի վրա՝ Սարյանը ստեղծում է երանգների լավ փոխհամաձայնվող, ներդաշնակ համադրություններ, իսկ Պիկասոն կոմպոզիցիան արարելիս ստեղծում է այսպես ասած փոխադարձորեն միմյանց բացառող ու ժխտող երանգներ:
Սարյանը՝ զգալով ապագա նկարի վերջնական ներդաշնակությունը, այն փոխանցում է կտավին աստիճանաբար ու հետեւողականորեն:

Պիկասոն պատկերում է ներքին շարժումը դեպի նպատակը, իսկ Սարյանը՝ նպատակը:

Հայ գեղանկարիչը հավատում էր բանականության հաղթանակին: Դա թույլ էր տալիս նրան՝ չնայած պատմության շրջադարձերին, ստեղծել լուսավոր ստեղծագործություններ: Նա հավատում էր ժողովրդի վերածնունդին ու ստեղծում էր կտավներ, որոնք այժմ դարձել են այդ վերածննդի լավագույն գեղարվեստական վկայությունը, ստեղծագործություններ, որոնք արտացոլում են նրա ժամանակակիցների լուսավոր նկրտումները:

ԼԱԵՐՏ ՎԱՂԱՐՇՅԱՆ

ՀԽՍՀ ժողովրդական արտիստ, կինոռեժիսոր

Ռուսերենից թարգմանեց ԱՇՈՏ ԳՐԻԳՈՐՅԱՆԸ