«Շուշիի հայտարարությունը» Հայաստանի դեմ պատերազմի փաստացի հայտարարություն է

Մինչ Արեւմուտքը, երբեմն սարկազմով, երբեմն էլ ըմբռնումով դիտարկում է նախկին Խորհրդային Միությունը տարբեր կազմով կամ ձեւով վերականգնելու Կրեմլի ջանքերը, Թուրքիան այդ նույն Արեւմուտքի թողտվության պամաններում շարունակում է թյուրքական պետություններն իր իշխանության տակ վերցնելու ընդարձակման իր ծրագրերը:

Մինչ օրս Թուրքիան օգտվել է Արեւմուտքի մեծահոգությունից եւ ռազմական հզորությունից` դառնալու համար երկրորդ ամենահզոր պետությունը ՆԱՏՕ-ի կառույցում: Բայց նա այդ կարգավիճակը օգտագործել է հօգուտ իր անմիջական շահերի, վարել է անկախ քաղաքականություն եւ երբեմն նույնիսկ հանդգնել է արհամարհել Արեւմուտքի կարծիքը, ինչպես տեղի ունեցավ, երբ նա S-400 հրթիռներ գնեց Ռուսաստանից, արգելեց օգտագործել Ինջիրլիքի ռազմակայանը ՆԱՏՕ-ի զորավարժությունների ժամանակ եւ Սիրիայում կոտորեց Մ. Նահանգների դաշնակից քրդական զորքերին:

Այնպես որ դժվար չէ կռահել, որ ի վերջո նա կդառնա ավելի անկախ եւ ավելի թշնամական Արեւմուտքի հանդեպ: Հանրային հարցումներից շատերն արդեն ցույց են տալիս, որ Թուրքիայի ժողովուրդն ու Արեւմուտքը հակակրանք են զգում միմյանց նկատմամբ: Դրանից ելնելով կարելի է հաստատ պնդել, որ Թուրքիայի շահամոլական քաղաքականությունը որեւէ կերպ կամ ժամանակ զսպելու Արեւմուտքի հավաստիացումները իրականությանը չեն համապատասխանում:

Ճիշտ է, որ Թուրքիան անհաջողության մատնվեց Ղազախստանում, որն անցավ Մոսկվայի վերահսկողության տակ: Քաղաքական դաշտից Նուրսուլթան Նազարբաեւի դուրս մղվելուց հետո, սակայն Անկարան արդեն իսկ վերակազմավորում է իր զորքերը, որպեսզի առաջ տանի իր կայսերական ծրագրերը:

Ի դեպ, Կենտրոնական Ասիայի հանրապետությունները, Ղազախստանը, Ղրղզստանը, Տաջիկստանը, Թուրքմենստանն ու Ուզբեկստանը նավթի, գազի եւ ուրանի իրենց հսկայական պաշարներով, գտնվում են կայսրություն կառուցելու մտադիր երեք պետությունների` Թուրքիայի, Ռուսաստանի եւ Չինաստանի տեսադաշտում:

Թուրքիան վաղուց էր սկսել Ադրբեջանին կլանելու գործընթացը իր «Մեկ ազգ, երկու պետություն» կարգախոսով: Այդ գործընթացը իր գագաթնակետին հասավ Հայաստանի դեմ 2020-ին սանձազերծված 44-օրյա պատերազմով, երբ Թուրքիան Ադրբեջանին հաղթանակ պարգեւեց այդ երկիրը տնտեսապես եւ ռազմականապես վերահսկելու մենշաշնորհը իր ձեռքերում պահելով: Ներկայիս, Թուրքիան այնքան է ամրապնդել իր դիրքերը Ադրբեջանում, որ այդ կարգախոսը կարելի է վերաձեւավորել այսպես` «Մեկ ազգ, մեկ պետություն»:

Բացի ռազմական հաղթանակից, նախագահ Իլհամ Ալիեւին լիազորություն է տրվել թալանելու իր երկիրը, ինչպես հայտնի դարձավ վերջերս հրապարակված «Պանամայի թղթածրարներից» եւ Լոնդոնում կնքված 700 միլիոն դոլարի անշարժ գույքի պայմանագրից:

«Շուշայի հայտարարությունը» պաշտոնական ձեւակերպում է տալիս այդ միությանը եւ պանթուրանական կայսրության հիմքերն է դնում: (Ադրբեջանական կողմը ժամանակ չկորցրեց եւ քաղաքը վերանվանեց թուրքական ձեւով): «Շուշայի հայտարարությունը» 2021 թվի հունիսի 15-ին հռչակվեց, բայց երկու երկրների խորհրդարանների կողմից միայն վերջերս վավերացվեց: Դրա ռազմական բաղադրամասը արտացոլում է խաղի կանոնների փոփոխված զարգացումը հայ-ադրբեջանական հարաբերություններում: Անցյալում, երբ Հայաստանն ու Ադրբեջանը պատերազմում էին, նրանց ռազմական հզորությունը գրեթե հավասար էր, եւ այդ պատճառով էլ 1994-ին Հայաստանը հաղթանակ տարավ եւ հրադադար պարտադրեց: Այսօր, երբ ադրբեջանական բանակին է միացել նաեւ թուրքական բանակը, Ղարաբաղին վերատիրանալու հույսերը հավասարազոր են Թուրքիայից հայկական պատմական հողերին վերատիրանալու հույսերին:

Բացի Հայաստանին սպառնալիք ներկայացնելուց հայտարարությունը վերջին հաշվով նաեւ ուղղված է Կենտրոնական Ասիայի հանրապետությունները որպես «միութենական պետություններ» Մոսկվայի իշխանության տակ բերելու նախագահ Վլադիմիր Պուտինի ծրագրերի դեմ:

Միաժամանակ, այն ուղղված է տարածաշրջանում Թուրքիայի հավիտենական մրցակցի` Իրանի դեմ, որի հյուսիսային մասում բնիկ թուրքեր են ապրում: Ադրբեջանական նահանգը Իրանում արդեն իսկ թիրախ էր դարձել Բաքվի համար սկսած նախագահ Աբուլֆազ Էլչիբեյի իշխանության օրերից: Այդ ծրագիրը համահունչ է թուրանական կայսրություն հիմնելու Թուրքիայի ձգտումների հետ:

Կենտրոնական Ասիայում Թուրքիայի ազդեցության ընդարձակումը որպես սպառնալիք օգտագործելով Կրեմլը կարող է Հայաստանին հրապուրել անդամակցելու իր «Միութենական պետությանը»:

Անհիմն ենթադրություն չէ պնդել, որ «Շուշայի հայտարարությունը» ապագա թյուրքական կայսրության հիմնաքարն է: Հայտարարագիրն ինքն է այդպիսի նշում կատարում. «Ջանքերը միացնելով ծավալել համատեղ գործողություններ տարածաշրջանում եւ միջազգային մակարդակում, նպատակ ունենալով կայուն զարգացում ապահովել թյուրքական աշխարհին»: Չնայած այնտեղ նշված է նաեւ, որ ուղղված չէ որեւէ երրորդ կողմի դեմ, հայտարարությունը հստակորեն Հայաստանի դեմ է ուղղված եւ անմիջականորեն կապված է Ցեղասպանության ճանաչման, Զանգեզուրի միջանցքի, Կարսի պայմանագրի եւ Ղարաբաղի հայկական ինքնության հարցերի հետ:

«Շեշտելով Հայաստանի անհիմն պահանջները Թուրքիայից, նրա ջանքերը աղավաղելու պատմությունը եւ քաղաքականացնելու պատմական փաստերը` խաղաղությանը վնասելու եւ տարածաշրջանում անկայունություն առաջացնելու միջոցով, կողմերն, այսպիսով, մեծապես պաշտպանում են Թուրքիայի ջանքերը, որ 1915-ի իրադարձությունների վերաբերյալ իր արխիվները բացել է, որպեսզի խրախուսի Հայաստանին եւ այլ երկրներին բացելու իրենց արխիվները եւ հնարավորություն տալու պատմաբաններին կատարելու համապատասխան ուսումնասիրություններ» կարդում ենք հայտարարության մեջ:

Թուրքիան եւ նրա փոքր ընկեր Ադրբեջանը հավատացած են, որ իրենց աղավաղված տրամաբանությունը կարող է վավերական դարձնել Ցեղասպանության վերաբերյալ իրենց տեսակետը: Քանի որ վստահ են, որ Հայաստանի «պահանջները անհիմն են», ապա ի՞նչ է մնում պատմաբաններին հայտնաբերելու այդ թուրքական արխիվներում, որ իբր բաց են: Ավելին, քանի որ ցեղասպանագետների մեծամասնությունը, ինչպես նաեւ քաղաքակիրթ աշխարհի գլխավոր երկրները արդեն իսկ իրենց վճռական եզրակացությունն են արտահայտել Հայոց ցեղասպանության վերաբերյալ, ապա ո՞վ է կարեւորություն տալու Թուրքիայի մաքրագործված արխիվներին: Ինչքան բարձր հնչեն միջազգային հանրության դատապարտումները, այնքան ծիծաղելի են դառնալու Թուրքիայի ժխտողական ջանքերը:

«Շուշայի հայտարարությունը» նաեւ տարածաշրջանային ծրագրեր է նախատեսում իրագործել, ամբողջովին արհամարհելով Հայաստանի ինքնավարությունը: Այնտեղ կարդում ենք. «Կողմերը նշում են, որ Ադրբեջանի հանրապետության արեւմտյան շրջաններն ու Ադրբեջանին պատկանող Նախիջեւանի ինքնավար հանրապետության միացնող միջանցքի բացումը (Զանգեզուրի միջանցք) եւ որպես դրա շարունակությունը հանդիսացող Նախիջեւան-Կարս երկաթգծի կառուցումը Ադրբեջանին միացնելու են Թուրքիային եւ դրանով իսկ մեծապես նպաստելու են երկու երկրների միջեւ տրանսպորտային եւ հաղորդակցության միջոցների զարգացմանը»:

Այս նախադասությունը ենթադրում է, որ Թուրքիան եւ Ադրբեջանը արդեն իսկ տիրացել են Զանգեզուրի միջանցքին եւ կարող են վստահորեն առաջ տանել իրենց հետագա ծրագրերը: Սա Հայաստանի ինքնավար հանրապետության իրավունքների կոպիտ ոտնահարում է եւ պետք է արժանանա հանրային դատապարտմանն ու իրավական գործողությունների, որպեսզի կանխարգելվի ներթափանցումը Հայաստանի տարածք:

Հայտարարությունը նաեւ անդրադառնում է 1921-ին բոլշեւիկյան Ռուսաստանի եւ Մուսթաֆա Քեմալի Ազգային մեծ ժողովի կողմից ստորագրված Կարսի պայմանագրին: Այդ ժամանակ ոչ մեկն էր ճանաչված միջազգային հանրության կողմից, ոչ էլ մյուսը: Սակայն պայմանագիրը պարտադրվել էր Հայաստանին: Պայմանագրիը Նախիջեւանի հայկական շրջանը դնում էր Ադրբեջանի վերահսկողության տակ: Նաեւ գծում էր Հայաստանի եւ Թուրքիայի միջեւ ներկայիս գոյություն ունեցող սահմանը: Անկախությունից հետո Հայաստանը չի ճանաչել այդ պայմանագիրը, որովհետեւ դա կլիներ պատմական Հայաստանի հետագա պահանջատիրության մահազանգը:

Թուրքիան ամեն ջանք գործադրում է ստիպելու համար, որ Հայաստանը ճանաչի այդ պայմանագիրը եւ երկու երկրների միջեւ ակնկալվող բանակցությունները եւս մեկ հնարավորւթյուն են ընձեռելու Թուրքիային՝ պատին դեմ տալու Հայաստանին, որպեսզի վավերացնի այդ պայմանագիրը:

Կրեմլի քաղաքական դիտորդները վստահաբար ուշադրություն դարձրել են, որ Հայտարարությունը ուղղված է իրենց հետագա ծավալապաշտական ծրագրերի դեմ: Բայց Ուկրաինայի ճգնաժամի մեջ խճճված լինելով, առայժմ նախընտրում են անտեսել այն: Կրեմլի ղեկավարները նույնիսկ չեն հակադարձել նախագահ Ալիեւի վերջերս կատարած սադրիչ գործողություններին: Ռուսաստան-Ուկրաինա հակամարտության այս օրերին Ալիեւը այցելեց Կիեւ եւ ռազմական բաղադրիչ պարունակող պայմանագիր կնքեց այնտեղ:

Մյուս կողմից, երբ Մ. Նահանգների նախագահ Բայդենը սպառնաց Ռուսաստանին, որ կփակի Եվրոպային գազ մատակարարող «Հյուսիսային երկրորդ հոսքը», Ալիեւը անմիջապես ադրբեջանական գազ մատակարարելու իր ծառայությունը առաջարկեց: Դրա համար նա շնորհակալական խոսքերի արժանացավ ոչ միայն եվրոպական պետությունների ղեկավարների, այլեւ ՆԱՏՕ-ի քարտուղար Ստոլտենբերգի կողմից, որ միաժամանակ ընդգծեց Ալիեւի գործողությունների քաղաքական բնույթը:

Նախագահ Պուտինը, փոխանակ վրոդովվելու Ալիեւի այս գործողություններից, Ալիեւին Մոսկվա հրավիրեց ստորագրելու համար դաշնակցային մի պայմանագիր Ադրբեջանի հետ: Կովկասյան քաղաքականության խճճվածության մեջ դժվար է մատնանշել նախագահ Ալիեւի հանդեպ Պուտինի ցուցաբերած հանդուրժողականության գործոնը:

Եթե Մոսկվան որոշակի պատճառներ ունի անտեսելու «Շուշայի հայտարարությունը», ապա Հայաստանը ոչ մի պատճառ չունի անտեսելու այն, որովհետեւ այդ փաստաթուղթը ոչ միայն վտանգի է ենթարկում նրա ներկա ինքնավարությունը, այլեւ մարտահրավեր է նետում նրա հետագա ձգտումների եւ օրինական պահանջների հանդեպ:

Հարցը խորհրդարանի օրակարգ էր բերվել Հայաստանի ընդդիմության պահանջով: Հատուկ ենթահանձնախումբ էր կազմվել հարցը քննարկելու նպատակով: Իշխող մեծամասնական կողմը մերժել էր հանդես գալ հայտարարությամբ, որպեսզի չխոչընդոտի Թուրքիայի հետ ակնկալվող բանակցությունները: Պնդում էին, որ առաջիկայում սպասվող խաղաղության հեռանկարները կարող են տուժել: Դժբախտաբար, հարցը խոսքակռվի էր վերածվել, եւ իշխող կողմի ներկայացուցիչները հավատացած էին, որ հաղթանակ են տարել, մինչդեռ հարցը շատ ավելի էական էր, քանի որ Հայաստանի, որպես ինքնիշխան պետության գոյությանն էր վերաբերում: Եթե Հայաստանը կապված ձեռքերով է բանակցություններ վարելու, ապա արդյունքը ոչ մի լավ բան չի խոստանում երկրի ապագային:

ԵՐՎԱՆԴ ԱԶԱՏՅԱՆ

Դետրոյթ, ԱՄՆ

Անգլ. թարգմանեց` ՀԱԿՈԲ ԾՈՒԼԻԿՅԱՆԸ

(The Armenian Mirror-Spectator)