Աիդա Ամիրխանյան. Պարը՝ նրա արյան մեջ

Պարուհի, պարուսույց եւ յոգայի ուսուցչուհի Աիդա Ամիրխանյանը ծնվել է Թեհրանում, Բրյուսելում ավարտել է հռչակավոր պարուսույց Մորիս Բեժարի ղեկավարած «Մուդրա» դպրոցը, որտեղ սովորել է պար, թատրոն, երաժշտություն, իմպրովիզացիա եւ միջառարկայական կոմպոզիցիա: Մի քանի տարի հանդես է եկել «Մուդրա» եւ Բեժարի «Քսաներորդ դարի բալետ» խմբերի հետ, ելույթներ ունեցել Լոնդոնի «Քովենթ Գարդեն», Փարիզի «Շանզ Էլիզե», Աթենքի Հերովդես Ատտիկուսի «Օդեոն» եւ Բուենոս Այրեսի «Կոլոն» թատրոններում:

1982 թվականին Աիդա Ամիրխանյանը տեղափոխվել է Ավստրալիա՝ շարունակելով իր գործունեությունը որպես պարուսույց, կատարող եւ թատերական ռեժիսոր՝ համագործակցելով բազմաթիվ պարային եւ թատերական ընկերությունների հետ («Մարդու երակներ» եւ Կանբերայի պարի թատրոններ, «Ջիգսոու» ու «Կանայք կոշկաքուղերի վրա» թատերախմբեր եւ այլն): 1991 թվականին արժանացել է Կանբերայի Քննադատների միության մրցանակին, 1992 թվականին իր մենահամարի շնորհիվ դարձել է «Կանբերա թայմսի» հայտարարած «Տարվա լավագույն արտիստ» մրցանակի հինգ եզրափակիչ փուլի մասնակիցներից մեկը: Այնուհետեւ Աիդան հաստատվել է Լոս Անջելեսում, որտեղ մինչ օրս շարունակում է իր գեղարվեստական ուղին՝ ստեղծագործելով եւ կատարելով նոր անհատական գործեր, համագործակցելով տարբեր արվեստագետների հետ: Հանդես է եկել նաեւ «Պարի գունադիտակ» փառատոնում, «Շատրվան» թատրոնի մենապարերի եւ զուգապարերի փառատոնում, Սանտա Բարբարայի «Ինտերփլեյ» եւ մի շարք այլ փառատոներում: 2004 թվականին առաջադրվել է Լոս Անջելեսի «Հորթոն դանս» մրցանակաբաշխությանը՝ որպես ականավոր մենակատար:

«Ասել, որ Աիդա Ամիրխանյանը պարուհի է, նույնն է, թե ասել, որ Էյֆելյան աշտարակը դիտակետ է: Իհարկե, դուք կարող եք վերելակով բարձրանալ վերեւ, եւ տեսարանը գրավիչ է: Բայց այդժամ դուք չեք տեսնում աշտարակի հենման ուժը, ճախրող ոգին, զուսպ ձեւավորումը, իրական գծերը: Դուք սխալ տեղում եք փնտրում նրա էությունը, քանի որ գտնվում եք կառույցի ներսում եւ այն երեւում է միայն ներքին աչքով: Աիդան պարզապես պարուհի չէ: Նա նկարչուհի է, եւ պարը նրա արվեստի ձեւի մի մասն է»,- գրել է Ռոբերտ Մաքլինը «Կանբերա թայմս»-ում, 1992 թվականին:

-Աի՛դա, առաջին անգամ հանդիպեցինք 1998 թվականին Երեւանում: Այդ ժամանակից ի վեր կա՞ն էական փոփոխություններ քո գեղարվեստական եւ անձնական խառնվածքի մեջ:

-Ես շատ բախտավոր էի՝ քեզ հանդիպելով ավելի քան երկու տասնամյակ առաջ Երեւանում եւ ճանաչել քեզ որպես մի աներեւակայելի բանիմաց, ոգեշնչող կերպար, որը հանդես է գալիս տարբեր կատարողական արվեստների հանրահռչակմամբ, եւ շնորհակալ եմ այդ հանդիպման համար: Ինչ վերաբերում է փոփոխություններին. ես հիմա 20 տարով մեծ եմ եւ հուսով եմ՝ մի փոքր ավելի իմաստուն: Ես ավելի հանդարտ եմ, բայց կյանքի ուժը դեռ եռանդով հոսում է իմ երակների միջով, այնպես որ ես մի փոքր ճանաչել եմ նրբություններն ու նրբերանգները եւ պահպանել իմ ամբողջականությունը՝ օգտագործելով իմ ներքին էներգիան ուշադիր եւ առատաձեռնորեն, ինչը լավ բան է:

-Լինելով հայագետ՝ իմ հարցազրույցներում հաճախ եմ մարդկանց հարցնում իրենց արմատների մասին: Ի՞նչ գիտես նախնիներիդ մասին:

-Մայրական պապս՝ Ներսես հայրիկը, Եղեռնից փրկված վանեցի էր: Որքան գիտեմ՝ յոթ երեխա են եղել, որոնցից երկուսն են ողջ մնացել: Ես նրան շատ էի սիրում: Նա իր տրավման հաղթահարում էր հումորի մեծ զգացումով եւ համառությամբ: Առատաձեռն էր, սիրում էր երգել Կոմիտասի երգերը: Մեծ մայրս նույնպես Ցեղասպանությունից փրկված է եղել. նրա ընտանիքը թեյի տնկարաններ է ունեցել: Նույնպես յոթ-ութ երեխայից ողջ են մնացել երկուսը: Տատիկս միշտ ժպտում էր, ամենասիրող, հոգատար եւ առատաձեռն մարդն էր: Սակայն 1960-ականների սկզբին նրա տրավման՝ որպես Ցեղասպանության վերապրածի, դրսեւորվեց խորն ընկճախտի եւ մեծ շփոթվածության ձեւով: Սա ամենն է, ինչ ես գիտեմ հայրական տատիկ-պապիկիս մասին: Ես ծնված չեմ եղել, երբ հայրական տատիկս մահացել է, միայն գիտեմ, որ նա շատ բարի եւ հավատացյալ կին է եղել, որի միակ ցանկությունն էր՝ գնալ Երուսաղեմ ուխտագնացության: Նա ճամփա է ընկել, հետո նույն օրը հոգնած վերադարձել է տուն, պառկել է հանգստանալու իր անկողնում եւ մահացել է: Ես առանձնապես կապված չեմ եղել հայրական պապիս հետ ու շատ բան չգիտեմ նրա մասին: Գիտեմ, որ հայրական տատիկ-պապիկս Թավրիզից էին:

-Քո կենսագրությունը ներառում է տարբեր երկրներ եւ մշակույթներ՝ հայկական, իրանական, եվրոպական, ավստրալական, ամերիկյան, հնդկական… Ինչպե՞ս է յուրաքանչյուրը ձեւավորել քեզ որպես արվեստագետի եւ մարդու:

-Ես սիրում եմ ճանապարհորդել եւ աշխարհ տեսնել: Ապրել եմ չորս մայրցամաքների տարբեր երկրներում, ենթարկվել եմ տարբեր մշակույթների եւ ավանդույթների: Ես գոյակցել եմ այս տարբեր մշակույթների հետ, քանի որ իմ հիմքում ունեի իմ սեփական ուժեղ մշակույթը: Այս աշխարհում հայ լինելը հեշտ բան չէ: Չնայած ես ծնվել եմ Թեհրանում, ո՛չ Հայաստանում, բայց իմ արմատները խորն են: Մնացած բոլոր մշակույթները զգալը տարբեր համեր էր հաղորդում իմ սեփական մշակույթին. մի քանիսը շատ տարբեր էին, որոշ մշակույթներ նման էին, կային, որ տհաճ էին, կային, որ հարուստ էին, բայց հիմքում ես հասկացա, որ մարդիկ նույնն են: Անկախ այն բանից, թե որտեղ եք գնում, մարդիկ պարզապես տարբեր կերպ են արձագանքում տարբեր բաների եւ տարբեր տեսակետներ ունեն կյանքի տարբեր բաների վերաբերյալ:

-Ոչ հայերի համար հեշտ չէ արտասանել քո ազգանունը: Երբեւէ մտածե՞լ ես բեմական անուն ունենալու մասին:

-Իմ անունը հեշտ է հիշել, իմ մեծ տատիկը, որը Ցեղասպանության վերապրող էր, ընտրել է այս անունը, գաղափար չունեմ՝ ինչու: Իմ ազգանունը հիմնականում սխալ են գրում տարբեր մարդիկ, ինչը նրանց հետաքրքրում էր, եւ նրանք ուզում էին իմանալ, թե որտեղից եմ ես, ուստի ես միշտ հնարավորություն էի ունենում նրանց ասելու, որ հայ եմ: Ո՛չ, ես երբեք չեմ մտածել բեմական անվան մասին, դու բեմ ես բարձրանում ոչ թե անվամբ եւ համբավով, բեմը քեզ չի ընդունում քո անվան համար, այլ  բեմ ես բարձրանում քո իսկ արժանիքի համար, որովհետեւ ասելիք ունես, որովհետեւ ուզում ես մի փոքր ավելի խորը ներթափանցել եւ դիպչել մարդկանց եւ հուսով եմ՝ կապ հաստատել նրանց ավելի խորը եսի հետ:

-Համոզված եմ, որ շատերն են քեզ խնդրում պատմել Մորիս Բեժարի հետ անցկացրած տարիների մասին: Նրա մահից հետո ես քեզ խնդրեցի գրել հիշողություններդ այդ լեգենդար արվեստագետի մասին: Մի օր նման նվեր կանե՞ս մեզ:

-«Մուդրա»-ում եւ ապա  Բեժարի ղեկավարած «Քսաներորդ դարի բալետ» խմբում անցկացրածս տարիները կբնորոշեմ «Կախարդական»՝ մեծատառ Կ-ով: Նա հանճար էր, նա ստեղծող էր, նա խոչընդոտներ կործանող էր՝ ինչպես Շիվան: Նա բարի էր եւ շատ բուռն: Նա հսկայական սեր ուներ իր սրտում. նրա սերը վարակիչ էր եւ անկեղծ: Նա տառապեց ու ցավ զգաց մարդկության համար: Նա հումորով էր, նա իրական լեգենդ էր, մի յուրօրինակ հանճար: 17 տարեկանում ես բախվեցի նման մարդկային հատկանիշների, եւ դա այնքան հարուստ էր ու եզակի: Նա ցանկանում էր, որ իր կատարողները ոչ միայն օգտագործեն իրենց մարմինները, այլեւ իրենց ձայնը, միտքը, գիտակցությունը: Ուզում էր, որ մենք ամեն պահի լինեինք կենդանի, ներկա եւ գիտակցված:

-Աի՛դա, դու հանդես ես եկել նաեւ ավստրալական դրամատիկական թատրոնում: Ինչպիսի՞ն էր այդ փորձառությունը, մանավանդ որ անգլերենը քո մայրենի լեզուն չէ:

-Երբ ես ապրում էի Ավստրալիայում, ցանկանում էի ավելի շատ դերասանական հմտություններ սովորել, արդեն ինձ չէր հետաքրքրում որեւէ ներկայացման մեջ պարզապես պարել, ուստիեւ դիմեցի տարբեր թատրոնների ռեժիսորների եւ խնդրեցի նրանց հնարավորություն տալ խաղալու տարբեր ներկայացումներում որպես դերասանուհի: Ես սովորել էի ֆրանսերեն, բայց երբեք չէի սովորել անգլերեն, առավել եւս՝ ավստրալական անգլերենը: Ես լեզուն ինքնուրույն սովորեցի, բայց չուզեցի սովորել ավստրալական առոգանությունը: Լսումների ժամանակ որոշ բեմադրիչներ ինձ ասացին, որ գնահատում են իմ շարժումների «բառապաշարը», ձայնն ու երգելու իմ հմտությունը, բայց ինձ դեր չեն կարող տալ, քանի որ չեմ տիրապետում ավստրալական անգլերենին: Ուրիշ ռեժիսորներ մի ամբողջ պիես գրեցին՝ իմ առոգանությանը հարմարվելու համար: Ես պարզեցի, որ դերասանները պարողների համեմատ ծույլ են. դա ինձ համար հետաքրքրական բացահայտում էր:

-Իսկ ինչպե՞ս են պարն ու յոգան լրացնում միմյանց:

-Յոգան ներքին ճանապարհորդություն է, ներքին արտահայտություն, որը ցուցադրման կարիք չունի: Պարն արտաքին արտահայտություն է. թեեւ այն պետք է սկսել ներսից, բայց այն պետք է արտահայտվի եւ ցուցադրվի: Կարծում եմ, որ ավելի քան 30 եւ ավելի տարի է, ինչ ես գտել եմ մի միջոց՝ կամրջելու պարն ու յոգան, որտեղ անհրաժեշտության դեպքում կարող եմ ներսից անցնել մեկից մյուսին:

-1998 թվականին երկու անգամ ներկայացրիր ժամանակակից պարը Երեւանում, այն ժամանակ՝ հազվագյուտ հյուր մեր բեմերում: Բարեբախտաբար, Հայաստանում այս արվեստի տեսակը զարգացավ եւ այսօր ունենք քիչ, բայց բավականին հետաքրքրական նորարար պարուսույցներ եւ պարողներ: Նրանց կատարումները դիտելիս միշտ հիշում եմ քո խոսքերը, որ փորձարարական պար ունենալու համար չպետք է պարային տեխնիկա յուրացնել, այլ սեփականը պետք է մշակել ազգայինի հիմքի վրա:

-Ճիշտ է, 1998-ին երկու անգամ եկա Հայաստան եւ հանդիպեցի Երեւանի պարարվեստի քոլեջի եւ մնջախաղի ստուդիայի հրաշալի արտիստներին, եւ նույնիսկ ծանոթացա մի քանի փողոցի արտիստների ու երաժիշտների, եւ մենք որոշեցինք մի ներկայացում բեմադրել, որը հարուստ փորձառություն էր: Այդպես ծնվեց «Հողածին ոգեշունչ պարեր» բեմադրությունը՝ Գրիգի, Կոմիտասի, Ազնավուրի, Բրաունի երաժշտությամբ:

1998-ին իմ երկրորդ ճամփորդությունը նշանավորվեց Հայաստանի ազգային կամերային նվագախմբի երաժշտական ղեկավար մաեստրո Արամ Ղարաբեկյանի հետ հայ նշանավոր կոմպոզիտոր Հարություն Դելալյանի «Տոպոֆոնո» երաժշտական-պարային նախագծի իրականացմամբ: Դա շատ ստեղծագործական եւ անմոռանալի փորձառություն էր: Ես մեծ պատիվ ունեցա ուղիղ եթերում պարելու հանգուցյալ Հովհաննես Բադալյանի ձայնի ներքո, որը փորձառություն էր ողջ կյանքի համար: Մեր հարցազրույցում, հիշում եմ, «ժամանակակից պարի» փոխարեն ես գործածեցի «նորարարական կամ փորձարարական պարը»:

Պարային աշխարհի մարդկանց մեծ մասի համար ժամանակակից կոչվող պարն ամերիկյան արդի պարի տարբեր տեխնիկաներն են, ինչը լավ է, բայց կարծում եմ, որ յուրաքանչյուր մշակույթ պետք է մշակի իր նորարարական պարի տեխնիկան՝ հիմնվելով սեփական մշակութային արմատների վրա: Տարբեր մշակույթներ դա շատ հաջող են զարգացրել, եւ մենք նույնպես կարող ենք դրան հասնել, հատկապես, որ մենք արդեն իսկ ունենք բավական ամուր արմատներ պարի եւ շարժման մեջ: Մեր ազգային մշակույթը շատ հարուստ է, տարբեր շրջանների մեր ավանդական պարերի (ոչ բեմադրված նազ-պարերում ու նման պարերում) շարժումներն այն հիմնական տարրերն են, որոնց հիմամբ կարող է զարգանալ պարային նոր լեզու: Սա է, որ ես անվանում եմ նորարարություն, մի իսկական հետախուզում՝ շարժման սրտում, որից հետո բխում է դրա էվոլյուցիան, ընդլայնումը: Բառերով բացատրելը շատ դժվար է, քանի որ սա իրական փորձ է, ոչ թե մտավոր գործունեություն: Կարծում եմ, որ պետք է իմանալ սեփական մշակույթի (տվյալ դեպքում՝ պարերի) բուն արմատն ու սիրտը եւ ապա շարունակել այնտեղից, եթե նպատակը նորարար դառնալն է:

-2006-ին Արամ Ղարաբեկյանը կրկին հրավիրեց քեզ բեմադրելու եւ պարելու Շչեդրինի «Կարմենը» Զվարթնոցի տաճարի ավերակների վայրում: Համոզված եմ, որ եթե Ղարաբեկյանն այդքան շուտ չհեռանար մեզանից, կշարունակեիր քո ելույթները Հայաստանում: Վերադառնալու ծրագրեր ունե՞ս:

-Մաեստրո Ղարաբեկյանը զանգահարեց ինձ՝ խնդրելով մասնակցել այդ նախագծին, ես կտրուկ մերժեցի՝ ասելով, որ նա պետք է ուրիշին փնտրի: Իսկ նա պատասխանեց. «Երբ ես կանգնում եմ Զվարթնոցի ավերակներում, քեզնից բացի ուրիշ ոչ մեկի չեմ տեսնում այնտեղ: Սա կարծես քո՛ պատասխանատվությունն է եւ ուրիշ ոչ մեկինը»: Իմ հանդեպ ցուցաբերված այդ վստահությունն ինձ ստիպեց ստանձնել այդ պատասխանատվությունը: Չափազանց դժվար նախագիծ էր. ոչ միայն ստեղծագործական պրոցեսը, այլեւ ելույթի ժամանակ բոլոր մասնակիցներիս մարտահրավեր էին նետում հզոր քամիները: Ինձ երբեմն թվում էր, թե դրանք ինձ օդ են թռցնելու: Ներկայացման ժամանակ մի պահ եղավ, երբ ես ունեցա այդ հողին պատկանելու, նրա վրա երկու ոտքերով ամուր կանգնած լինելու հզոր զգացողությունը ՝ չափազանց խորը զգալով եւ պարելով երաժշտության, քամու, աստղերի, ավլող փոշու եւ ամեն ինչի հետ եւ նույնանալ, մեկ դառնալ այդ ամենի հետ: Զվարթնոցը շատ հզոր վայր է եւ հսկայական էներգիա ունի, եթե մարդ բաց է՝ այն ընդունելու համար: Ինչպես կարող ես պատկերացնել, ես ամայացա, երբ մաեստրո Ղարաբեկյանը հեռացավ մեզնից մարմնապես ու գնաց այլ ոլորտներ: Մենք շատ ծրագրեր ունեինք: Ես ելույթ ունեցա Լոս Անջելեսում նրա հիշատակին նվիրված երեկոյին ու դրանից հետո չէի կարողանում բեմ բարձրանալ: Սակայն միգուցե իմ հաջորդ ելույթը կլինի Երեւանում, երբ  ժամանակը գա:

-Ի տարբերություն դասական պարի, ժամանակակից պարողները վաղաժամ թոշակի չեն անցնում: Շարունակու՞մ ես պարել, ի՞նչ են ընթացիկ նախագծերդ:

-Խնդրում եմ, թո՛ւյլ տուր այդ հարցին պատասխանել Ռումիի բանաստեղծությամբ՝

Պարի՛ր, երբ դու կոտրված ես,

Պարի՛ր, եթե պատռել ես վիրակապը,

Պարի՛ր կռվի կեսին,

Պարի՛ր քո արյան մեջ,

Պարի՛ր, երբ կատարելապես ազատ ես:

Ինձ համար այլեւս կարեւոր չէ, թե որեւէ մեկը կդիտի իմ պարը: Երբ ես ոգեշնչված եմ եւ զգում եմ, որ իմ էության խորքից ես արտահայտելու բան ունեմ, որը կծառայի ուրիշներին, ապա ես դա կանեմ:

Շնորհակալությո՛ւն քո հետաքրքրության եւ հոգատարության, ինչպես նաեւ քո համբերության համար:

Եվ ահա թե ինչ է ասել Փինա Բաուշը.

ՊԱՐԵ՛ՆՔ, ՊԱՐԵ՛ՆՔ, ՊԱՐԵ՛ՆՔ, առանց դրա մենք կորա՛ծ ենք…

ԱՐԾՎԻ ԲԱԽՉԻՆՅԱՆ