Մինչ ներկա իսլամական վարչակարգը փորձում է ձերբազատվել Աթաթուրքի ժառանգությունից, շատ ստոր արարքներ են ի հայտ գալիս Թուրքիայում: Գաղափարական պատերազմից այդ ձերբազատումը անուղղակիորեն նպաստավոր է դառնում փոքրամասնությունների համար:
Վերջերս մի փաստաթուղթ է հայտնաբերվել, որը բացահայտում է 1923-ին Աթաթուրքի հիմնադրած թուրքական հանրապետության իրարահաջորդ վարչակարգերի ռասիստական բնույթը: Ստամբուլի նահանգային կրթության վարչության պատրաստած այդ պաշտոնական փաստաթուղթը հավաստում է, որ Թուրքիայի բնակչության կառավարման համակարգում «ռասայական կոդավորման» էին ենթարկվում հայերը, հրեաները եւ հույները: Հայերըՙ 2, հրեաներըՙ 3 եւ հույները 1 համարի տակ էին զատորոշվում: «ՌԱդիկալ» թերթին տված իր բացատրության մեջ բնակչության կառավարման համակարգից մի պաշտոնյա նշել է, թե այդ գործընթացը իրականացվում էր, «որպեսզի փոքրամասնությունները կարողանան օգտվել Լոզանի պայմանագրի իրենց իրավունքներից»: Այս բացատրությունը շատ նման է մինչեւօրս հնչող թուրքական իշխանությունների այն պնդումներին, որ Առաջին համաշխարհայինի օրերին կառավարությունն այնքան էր մտահոգված հայ փոքրամասնության հարցերով, որ այդ խմբի անդամներին տարագրեց «ավելի ապահով վայրեր»: Այդ ավելի ապահով վայրերն, անշուշտ, Դեր Զորի անապատներն էին, որտեղ նրանք տորովեցին:
Մենքՙ հայերս, անկասկած, կարիք չունեինք նման փաստաթղթի ի հայտ գալուն, որպեսզի իմանայինք, որ մեզ որպես երկրորդ կարգի քաղաքացիների էին վերաբերվել: Բայց քանի տաբուները խանդվում են (բայց չեն վերանում), քաղաքագետներն այդ երկրում սկսել են ուսումնասիրել այդ գործընթացներն ու փոքրամասնությունների հանդեպ վերաբերմունքը: «Խաղաղություն եւ ժողովրդավարություն» կուսակցությունից խորհրդարանի պատգամավոր Ալթան Թանն այդ առթիվ նշել է, որ «նման պնդումները թեեւ շրջանառվում էին, բայց դրանք միշտ հերքվում էին իշխանությունների կողմից»: Նա ներքին գործերի նախարար Մուամար Գյուլերից պահանջել է հայտարարությամբ հանդես գալ, «եթե նման բան կատարվում էր, ապա դա իսկական դժբախտություն է: Իր քաղաքացիներին հետեւելը, այն էլ գաղտնի, էթնիկական պատկանելության եւ կրոնական համուզմունքների պատճառաբանություններով, մեծագույն աղետ է», ասել է նա:
Ցեղասպանությունից հետո էլ Թուրքիայում մնացած հայերը իրենց մաշկի վրա զգացել են նման խտրական, ռասիստական քաղաքականության ծանրագույն հետեւանքները: Այդ քաղաքականության դրսեւորումներից մեկը «Վարլըք վերգիսին» էրՙ ունեւորության հարկը, որը 1940-ականներին պարտադրվում էր հայերին, հրեաներին եւ հույներին: Ովքեր չէին կարողանում վճարել այդ չափազանց մեծ գումարը, ուղարկվում էին աշխատանքային գաղութներ, որտեղ կնքում էին իրենց մահկանացուն:
Մյուսը, որ մինչեւ օրս գործադրվում է, հայկական դպրոցներում թուրք փոխտնօրեններ նշանակելն է: Համայնքը ազատ է աշխատանքի հրավիրելու որեւէ հայ տնօրենի, բայց իշխանությունը ամբողջությամբ թուրք փոխտնօրենի ձեռքերում է: Իրականում այդ պաշտոնին նշանակվող թուրքերը կառավարական լրտեսներ են, որոնք պետք է հետեւեն, որ դպրոցներում կիրառվեն կառավարության քաղաքականության սահմանափակող դրույթները, եւ զեկուցեն իրենց գերատեսչություններին այն բոլոր դեպքերը, երբ դպրոցներում գաղտնի դասավանդվում են հայոց պատմություն: Այդ պատճառով էլ այն շրջանավարտները, որոնք հետագայում հայտնվում են Արեւմուտքում, ապշում են, որ հայոց պատմություն կոչված առարկա գոյություն ունի:
Քրդերը չունեն եւ չեն ունեցել որոշակի կոդ, որովհետեւ նրանք նախատեսված են ձուլման ենթարկվելու: Սկսած Աթաթուրքից, ով կազմակերպեց Դերսիմի կոտորածներն ընդդեմ քրդերի, իրարահաջորդ վարչակազմերը փորձել են համոզել քրդերին, որ նրանք առանձին էթնիկական խումբ չեն, այլ պարզապեսՙ «լեռնցի թուրքեր»:
Հակառակ բոլոր տեսակի հետապնդումներին եւ վայրագություններին, քրդերը հաստատ գիտեն, որ իրենք քրդեր են եւ ոչ թե «լեռնցի թուրքեր»: Թուրքիայի բնակչության մեկ երրորդ մասը կազմող քուրդ փոքրամասնությունն այսօր ազատազրկման եզրին է: Իրաքում Քուրդիստանի գոյառումը նոր հույսեր է արթնացրել տարածաշրջանի եւ հատկապես Թուրքիայի քրդերի շրջանում: Սիրիայում ընթացող քաղաքացիական պատերազմի թոհուբոհում կարծես ձեւավորվում է մի նոր քրդական ինքնավար մարզ տարածաշրջանում:
Քաջ գիտակցելով նման հեռանկարի գոյառումըՙ վարչապետ Էրդողանը փորձում է ելք գտնել: Նա արդեն համաձայնության է եկել բանտարկված քուրդ առաջնորդ Օջալանի հետ, որ քրդական պարտիզանական խմբավորումները դուրս գան Թուրքիայի տարածքից: Քրդերն իրականացրել են իրենց խոստումը եւ անհամբեր սպասում են Թուրքիայի կառավարության հետագա քայլերին: Ճանաչելով Էրդողանի երկերեսանիությունը, կարելի է ենթադրել, որ նա կամ որոշ «կոսմետիկական» փոփոխություններ է մտցնելու քրդերի կարգավիճակի մեջ, կամ էլ, պատանդ վերցնելով արդեն անզեն բնակչությանը, իր հին սովորության համաձայն դիմելու է ռազմական միջոցներով քրդական հարցը լուծելու քայլին:
Անկասկած, հայերն այժմ Թուրքիայում մի փոքր ավելի ազատ են զգում իրենց: Կառավարությունը խոստացել է վերադարձնել համայնքին առգրավված գույքերի 16 տոկոսը: «Ակօսի» նման թերթերն ավելի համարձակորեն են գրում ժողովրդավարության մասին, որից օգտվելու է երկրի ողջ բնակչությունը: Սակայն, պատմական փորձից ելնելով, հայերն այնտեղ չափազանց զգուշավոր են: Աչքը տեսածից է վախենում: 1909-14 թվականները հույսի եւ արտահայտվելու ազատության ժամանակաշրջան էին խոստանում Օսմանյան կայսրությունում ապրող բոլոր փոքրամասնություններին, բայց, ցավոք, ավարտվեցին ցեղասպանությամբ:
Ավելի ուշՙ 1950-60-ականնեերին, երբ Ադնան Մենդերեսը ժողովրդավարական սկզբունքներով ընտրվեց վարչապետ (1950-1960), իշխանությունների բռնատիրական հակումները մի փոքր մեղմացան, եւ հայերն ու այլ փոքրամասնությունների ներկայացուցիչներ սկսեցին վայելել որոշ ազատություններ: Հայկական համայնքից Մկրտիչ Շելեֆյանը նույնիսկ խորհրդարանի պատգամավոր ընտրվեց: Բայց 1960 թվի զինվորական հեղաշրջումը Մենդերեսին կախաղան բարձրացրեց: Վերացան բոլոր տեսակի ազատությունները: Փոքրամասնությունները դարձյալ սկսեցին ճնշումների ենթարկվել: Իսկ Քենան Էվրենի զինվորական հեղաշրջումը տեղի ունեցավ 1980-ին: Նրա իշխանության օրոքՙ 1982-ին ընդունված սահմանադրությունը դեռեւս ուժի մեջ է Թուրքիայում: Էվրենի երկաթյա բռունցքի կառավարման տարիներին (1980-89) փոքրամասնությունները ամենածանր ճնշումների ժամանակաշրջան ապրեցին: 96-ամյա այդ բռնակալը դեռեւս ողջ է եւ վերջերս հպարտությամբ հոխորտացել էր, որ զինվորական հեղաշրջումից հետո ձեռքերը չէին դողացել ստորագրելու 35 քաղաքագետների մահվան դատավճիռը եւ հնարավորության դեպքում նույնը կաներ նաեւ այսօր: Այլ նորահայտ փաստաթղթերում այս արյունռուշտ բռնակալը արդարացնում է մեկուկես միլիոն հայերի սպանությունը որպես «անհրաժեշտ» եւ «օրինական» գործողություն:
Էրդողանի նախկին կաբինետի պաշտպանության նախարարը, ավելի հեռուն գնալով, հռետորական հարց է բարձրացրել, թե արդյոք Թուրքիան իր ներկա հսկայական տարածքը կունենար, եթե տարագրած չլիներ իր փոքրամասնություններին: Իսկ Արեւմուտքը շարունակում է Թուրքիան ներկայացնել որպես իսլամական աշխարհի «ժողովրդավարության տիպար» երկիր:
Մյուս կողմիցՙ Փարիզում գործող «Լրագրողներ առանց սահմանի» կազմակերպությունը Թուրքիան համարել է «աշխարհի ամենախոշոր բանտըՙ լրագրողների համար» եւ 179 երկրների մեջ 154-րդ տեղն է վերապահել նրան իր 2013-ի զեկույցում:
Հայերի համար Թուրքիան շարունակում է մնալ ականապատված մի հսկայական դաշտ: Նրանք այնտեղ ազատորեն չեն կարող շնչել, հակառակ ներկայի խաբուսիկ, թվացյալ որոշ հակումների: Նրանք քաջ գիտակցում են, որ զգույշ պետք է լինել, քանի արյունարբու բռնակալներն ու ոստիկանության գաղտնի գործակալները ազատորեն շրջում են երկրով մեկ: Գիտակցում են, որ երկրորդ կարգի քաղաքացիներ են եւ իրենց «ռասայական կոդը»ՙ 2-ը, դեռեւս ուժի մեջ է:
Դետրոյթ, ԱՄՆ, Թարգմ.ՙ Հ. Ծ
