Հարցազրույցը վարեց ԱՐԱՄ ՍԱՖԱՐՅԱՆԸ
Հարցազրույց շվեյցարահայ ազգային-հասարակական գործիչ ՍԱՐԳԻՍ ՇԱՀԻՆՅԱՆԻ հետ
– «Ազգ»-ը գրել է «Դողու Փերինչեքն ընդդեմ Շվեյցարիայի» գործի եւ դրա հետեւանքների մասին: Մեր ընթերցողը տեղյակ է, որ Եվրոպայի մարդու իրավունքների դատարանի վերաքննիչ ատյանը բեկանեց առաջին ատյանի որոշումը: Ի՞նչ կասեք այդ մասին:
– Այն ընդունեց Շվեյցարիայի բողոքարկումը Բարձր պալատի հանդեպ, որպեսզի գործը վերադատվի: Ճշտենք, որ 17 դեկտեմբերի որոշումով Մարդու իրավունքների Եվրոպական դատարանն իրավունք տվավ Փերինչեքին: Երեք ամիս ժամանակ կար երկու կողմերին, որպեսզի բողոքարկեին, ինչը Շվեյցարիան բավական ծանր քաղաքական եւ առարկայական պնդումներից հետո ընդունեց եւ արեց 17 մարտ 2014թ.ի բողոքարկումով: Այդ բողոքարկումը հունիսի 2-ին ընդունվեց 5 հոգանոց դատավորների հանձնաժողովի կողմից: Ընդունվեց, որ գործը պետք է վերաքննվի: Ինչպե՞ս պետք է վերաքննվի, արդյունքը ի՞նչ պիտի լինի, բացարձակապես անհայտ է: Դա կարող է ընդդեմ Փերինչեքի լինել, կամ ընդդեմ Շվեյցարիայի:
– Իբրեւ գործի մեջ անմիջականորեն ընդգրկված, ուսումնասիրող եւ մասնակցող անձնավորություն, Ձեր կանխատեսմամբ ի՞նչ տարբերակներ կարող են լինել:
– Խոսենք, թե ինչպես լավ կլիներ, եթե մենք, իբրեւ հայկական կողմ, կարողանայինք մեկնաբանել այս իրողությունը, եթե օրինակի համար վճիռն ընդդեմ լիներ Շվեյցարիայի բողոքարկման: Մենք պետք է այդ հասունությունն ունենանք եւ կկարծեմ, որ լավ պիտի լիներ, որ աշխարհով մեկ կարողանայինք դա սփռել: Իհարկե, որոշումը կարդալուց հետո վերջնական ձեւով կարելի է մեկնաբանել, թե ինչ որ ընդունվեց դատարանի կողմից, եղավ Փերինչեքի ժխտողականությունը ոչ պատժելի դարձնելու հանգամանքը: Ինչը, սակայն, չի նշանակեր, որ Հայոց ցեղասպանությունը իրողություն չէՙ մեկ, որ այն համաշխարհային ճանաչում չունիՙ երկու, եւ որն իրավաբանական գետնի վրա իրավունք ունի կամ չունի ցեղասպանություն կոչվելուՙ երեք: Սա երեք հիմնական կետերն են, որոնցից մենք երբեք չպիտի շեղվենք, որպեսզի երբեք չկարողանանք ինքներս մեզ տանջել: Զուտ իրավաբանական գետնի վրա տարվող խնդիր է, որը դատարանը պետք է որոշի իրենց օրենսդրության հիման վրա, արդյոք հայոց դեմ գործված ցեղասպանության ժխտողականությունը պե՞տք է պատժվի եւ, եթե պատժվի, արդյոք դա Եվրոպայի մարդու իրավունքների հռչակագրի 10-րդ հոդվածի դե՞մ է գնում, թե՞ ոչ: Կարծիքի ազատ արտահայտման իրավունքի մասին է խոսքը : Հիմա, ո՞ւր է ազատ մտքի արտահայտություն եզրը: Ժխտելը մարդկության դեմ գործված ոճիրը մինչեւ ո՞ւր կվիրավորե մարդկային արժանապատվությունը, որը Սահմանադրության մեջ խարսխված է: Բայց նաեւՙ եվրոպական մարդկային իրավունքների բոլոր հռչակագրերի մեջ: Այսօր եզրը ո՞րն է: Երկրորդՙ ինչո՞ւ համար կարելի է հրեաների դեմ գործված ցեղասպանության ժխտողականությունը դատել եւ պատժել եւ չի կարելի նույնը անել հայոց պարագայում: Ո՞ւր է տարբերությունը: Ինչո՞ւ համար այդ տարբերությունը սերմանվեց, ստեղծվեց 17 դեկտեմբերի 2013թ. որոշումը: Սա է դաշտը, որի վրա մենք պետք է մեր մարտը մղենք: Ինչո՞ւ համար Վերին պալատն ընդունեց Շվեյցարիայի բողոքարկումը: Որովհետեւ մասնակցությունը, որ պիտի բերե այս նոր դատավարությունը, պիտի մեկ անգամ ընդմիշտ (իր հույսն է, բայց նաեւ մերը), հստակեցնե դատական-իրավական գետինն այս ուղղությամբ: Այսինքն, մինչեւ ո՞ւր կարող է 10-րդ հոդվածը սահմանել ազգային իրավունքները, ազգային քրեական իրավունքները, որոնք կընդգրկեն պատիժը ժխտողականությանՙ դա մեկ, եւ ինչո՞ւ կարելի պիտի լինի կամ այլեւս կարելի չպիտի լինի տարբեր ցեղասպանություններու ժխտումը տարբեր ձեւով պատժելը կամ չպատժելը: Իրենք դա ընդունեցին, որովհետեւ տեսան, որ հոս իրապես կարիք կա, որ Մարդկային իրավունքների դատարանի բարձրագույն պալատը այս խնդրի մեջ լուսաբանություն բերի:
– Պարոն Շահինյան, Դուք այս խնդրին ամենաքաջածանոթ մարդկանցից մեկն եք Շվեյցարիայում: Այս նոր դատավարությունը պետք է դառնա մի խորհրդանշական դատավարություն հայերիս համար , որովհետեւ Եվրոպային մենք ապավինում ենքՙ որպես մարդու իրավունքները բարձր պահող աշխարհամաս, միություն, համայնք, եւ ակնկալում ենք, որ այդտեղ պետք է ընկալվեն մեր ամենազգայուն մարդկային արժանապատվությանն առնչվող խնդիրները: Ըստ Ձեզ, Շվեյցարիայում եւ Եվրոպայում, ի՞նչ պետք է արվի, որպեսզի այս դատավարությանը հայությունն իր հնարավորությունների չափով ներկայանա արժանապատվորեն:
– Ամենակարեւոր հանգամանքներից մեկն այն է, որ ցեղասպանությունների միջեւ մրցակցություն չլինի եւ որ յուրաքանչյուր ցեղասպանության ժխտում պատժվի, եւ դա կարողանա ներկայացվել հանրությանը, մանավանդ գիտության մեջ եւ մասնագիտական դիալոգի եւ դիսկուրսի մեջ: Հոդվածների, վերլուծումների, փաստերի վրա հիմնված մեկնաբանությունների միջոցով: Եվ դա չլինի միմիայն հայերու կողմից, այլ լինի ողջ մարդկության կողմիցՙ հրեաների, թուրքերի կողմից: Ճանաչված անձնավորությունների կողմից, կամ նույնիսկ եթե ճանաչված չեն, նրանց գրավոր եւ բանավոր խոսքի բովանդակությունն այնքան բարձր լինի, որ որեւէ անձնավորություն, իհարկե նաեւ դատավորները, որոնք անպայման պետք է կարդան այդ վերլուծումներըՙ ուզեն, թե չուզեն, կարողանան ուշադրությունը սեւեռել այդ ուղղությամբ եւ, ինչու չէ, սնվել դրանով: Դաշտն առատ է, մենք չենք սերմանել: Մեղավոր ենք, չենք տարել այդ գործունեությունը, որը հարկավոր էր, որպեսզի թույլ չտայինք, որ 17 դեկտեմբերի դատավճռի մեջ այդ 5 դատավորները կարողանային գրել, որ հայոց դեմ գործված ցեղասպանության անվճռելիությունը կմնա վիճարկելի մի առարկա:
– Պարոն Շահինյան, Դուք անշուշտ հետեւում եք Թուրքիայում ծավալվող վերջին շրջանի իրադարձություններին: Ես երկու մեծ հարց ունեմ այս կապակցությամբ: Առաջինՙ նախագահ Սերժ Սարգսյանը Թուրքիայի ապագա նախագահին հրավիրել է ապրիլի 24-ին այցելել Հայաստան: Ինչպե՞ս եք գնահատում այս քայլը եւ ի՞նչ հավանակություն եք տեսնում, որ Թուրքիայում ընթացող փոփոխությունների լույսի ներքո այդ հրավերը ընդունվի:
– Թուրքիան 2015թ-ին պատրաստվում է շատ ավելի վաղուց, քան հայերս: Ինչու եմ ասում սա: Այս ամենը սկսել էր դեռ Թուրք-հայկական հաշտեցման հանձնաժողովիցՙ 2002թ. ձմեռվա ընթացքին: Սա ազդանշան տվեց թրքական դիվանագիտությանը, որպեսզի ինքը կարողանա լուրջ պատրաստվիլ ռազմավարական իր մոտեցումներում ցեղասպանության ընդունման հետեւանքներու պարագային: Հասանք 2004թ. Յուսուֆ Հալաչօղլուի առաջին պրովոկացիային Շվեյցարիայում, որը պետական ուղղորդված պրովոկացիա էր: Սա ուզեց թաթը դնել տեսնելու համար, թե իրականության մեջ մինչեւ ո՞ւր պետք է կարողանանք մղել ինքներս մեզ: Իրենք թարսի պես այդ բանը արեցին Շվեյցարիայում, ուր որ արդեն սկսում էր հակաժխտողական օրենքը գործել եւ կիրառվել եւ այն կիրառվեց հենց պարոն Հալաչօղլուի հանդեպ: Ինքը ստացավ առաջին պատասխանը, վերադարձավ: Միացվեց մտավոր, ազգայնական, ծայրահեղ ժխտողական, ահաբեկչական ամբողջ սարքը, որը կոչվում է Էրգենեքոն, որը նաեւ դարձավ պատճառ Հրանտ Դինքի սպանության: Եղավ իրենց երկրորդ հարձակումըՙ արդեն Դողու Փերինչեքինը 2005թ-ին: Մենք հակազդեցինք այն մակարդակով, որը հանգեցրեց դատավարության: Եվ այդ դատավարությունը, որը տեղի ունեցավ 2007-ին, երեք փուլում էլ շվեյցարական ազգային իրավաբանական ատյանները իրավունք տվին հայկական կողմին, պատճառաբանելով պատմական, իրավաբանական, մտավորական, քաղաքական գետնի վրա տեղի ունեցած ճանաչողությունների հասկացողությունները եւ փուլերը, որ արդեն տեղի ունեցած էին ոչ միայն Շվեյցարիայում, այլ նաեւ համաշխարհային գետնի վրա: Սա արդյոք գոհունակություն պատճառե՞ց հայկական կողմին: Այո: Բայց այնուհետեւ մենք քնեցինք, իսկ հակառակ կողմը սնվեց տեղի ունեցած իրադարձությունից եւ պատրաստվեց:
Ի՞նչ ենք իրականություն մեջ ուզում: Ասում ենք իրավունք, ո՞րն է այդ իրավունքը: Եվ իրենք ձուկ էին որսում մի անորոշության ծովի մեջ, որը դժբախտաբար շարունակում է չհստականալ մեր կողմից: Մենք ուզում ենք իրավունք, ուզում ենք փոխհատուցում: Բայց լուրջ ձեւով, դժբախտաբար, մենք չենք կարողացել հասկանալ, թե իրավասու եւ իրավատես փոխհատուցումը առաջին հերթին այսօրվա հայության համար, երկրորդՙ Հայաստանի Հանրապետության համար ո՞րն է: Քանի որ մենք պետք ունինք մեր արժանապատվության առջեւ հատուցման եւ մենք ենք երրորդ, չորրորդ սերունդը, որն ակնկալում է, որ հոս տեղի ունենա մի հստակ խոսք, մի հստակ պատգամ Թուրքիայի կողմից, որպեսզի այս վերքը սպիանա, որպեսզի այս խնդիրը փակվի: Այն հասկացողությամբՙ որ երբեք հետ չպիտի կարողանանք երթալ, այդ կորուստը մենք երբեք չպիտի կարողնանանք վերականգնել: Բայց, ամենակարեւոր մասն այդ վերքի սպիացման ո՞րն է: Հոս առաջ են գալիս ոչ միայն նյութական կամ բարոյական հարցեր, այլեւ շատ կարեւոր ուրիշ հանգամանքներ, որոնք նաեւ մեր ազգային անվտանգության հետ են կապված: Մենք ունենք մեր դիմաց վտանգ Արցախի հետ կապված, ուր ապրեցանք ոչնչացման ավելի քան սպառնալիքը, մենք ունեցանք Սումգայիթ, Մարաղա, Բաքու, Գանձակ: Մեզ մղեցին նաեւ դաժանության, որովհետեւ պատերազմի մեջ դու սուրբը չես եւ դիմացինը միմիայն սատանան չի: Ուզում եմ ասել, որ մենք սուրբ չեղանք, մենք էլ սպանեցինք: Այդ տեսակ խնդիրներ առաջանում են Եղեռնի հետեւանքներից, որոնք շատ ավելի անդին են գնում, քան պարզապես մեր ինքնության պաշտպանության խնդիրն է: Հոս, ի միջի այլոց, շիզոֆրենիկ մի բան կա. ասել, որ մենք ընդհանրապես մեր ինքնությունը համեմատում կամ նույնիսկ նույնացնում ենք 1915-ի հետ, ասել է, որ մենք ուղղակի մահվան հետ ենք միացնում մեզ, կորուստի, զոհի դիրքավորման հետ ենք միացվում մեկ անգամ ընդմիշտ: Մենք պետք է այդ առողջ դիստանսը կարողանանք շահել, որպեսզի լրիվ տարբեր ձեւով կարողանանք դիտել խնդիրը: Այն դաշտը պատրաստել, որպեսզի կարողանանք հաջողակ ձեւով պաշտպանել մեր իրավունքները: Եվ սահմանել մեր իրավունքները: Ուզու՞մ եք Արեւմտահայաստան, սա՞ է մեր իրավունքը: Գիտեք, ես ծանր բան պետք է ասեմ հիմա: Նույնիսկ իմ շատ լավ ընկերները պիտի կատղին ասածիս վրա: Մենք չունինք առնելիք թուրքերից Արեւմտահայաստանը: Ամենաշատը մենք կկարողանանք պահանջել այն իրավունքը, որ հայը, ուր որ ալ ըլլա, ըլլա Սփյուռքի մեջ, ըլլա Հայաստանի մեջ, ունենա իրեն ազատ շարժվելու հնարավորությունըՙ ի տարբերություն որեւէ ուրիշ ազգի, այդ տեղերի, այդ վայրերի մեջ, որը մեր հայրենիքն է: Թուրքիան, Ադրբեջանը, Իրանը եւ Վրաստանը չպիտի փոխվեն իբրեւ մեր հարեւաններ: Ուզենք թե չուզենք, մենք պետք է լեզու գտնենք անոնց հետ: Մենք պետք է տանք այդ հնարավորությունը թուրքին, պետք է փոխենք եւ մասնակցենք, որպեսզի ինքը ներսից փոխվի:
– Պարոն Շահինյան, հայ գիտության, թուրքագիտության մեջ կարծիք կա, որ մենք հիմա ապրում ենք մի շրջանում, երբ երկու զուգահեռ ընթացող պրոցեսներ կան Թուրքիայում: Առաջինն ավանդական-պաշտոնական ժխտողական քաղաքականությունն է, որն 90 տարի ի վեր ձեւավորված է, շատ ամրակուռ է, շատ գումարներ է ծախսվում: Մյուս կողմից ասում են, որ հիմա Թուրքիայում բարձր են հնչում ձայներ, որոնք տանում են դեպի ցնորամիտ կեղծիքը բացահայտելու, ճշմարտությունը վեր հանելու ուղղությամբ: Դուք տեսնու՞մ եք Թուրքիայում այդ տեսակ շարժում, Դուք տեսնո՞ւմ եք այդ մտքերի բախումը, եւ ի՞նչ եք կարծում, դա հույս տալի՞ս է, որ մեր արդար պահանջը կարող է համարժեք ընկալում ունենալ երբեւէ Թուրքիայում:
– Այո: Այն վերքը, որ բացվեց Հրանտ Դինքի սպանության եւ մանավանդ իր հուղարկավորության միջոցով, տվեց աշխարհի ոչ միայն բոլոր հայերի, բայց մանավանդ թուրքերի առջեւ այդ փաստը, որ խոսք կա մի հասկացողություն անցյալի եւ մանավանդ այսօրվա ակնկալության հետ կապված, հայերիՙ իրենց պատմության, իրենց իրավունքների, իրենց էության, իրենց մտավոր մասնակցության, իրենց հասարակական մասնակցության, իրենց նույնիսկ գենետիկական իրողության պատմական Հայաստանի մեջ, որը սկսեց զարգանալ սարսափելի վտանգավոր ձեւով, ուր որ մարդիկ գնում են, փորում են իրենց ինքնության ակունքները, դատի են տալիս թուրքական իշխանություններին, որպեսզի հետ ստանան իրենց իրավունքները: Այսինքն, մարդիկ իրենց ինքնությունն վերագտնելու պայքարը պասիվորեն չեն տանում, ակտիվորեն են տանում, նունիսկ ագրեսիվ ձեւով են տանում: Դա մեկ էլ կարող է ուրիշ բանի տեղիք տալ: Նույն Ֆեթիյե Չեթինի եւ Ռաքել Դինքի հետ միասին Շվեյցարիայում կիսվելու առիթ ունեցա: Այդ իրողությունն իր մեջ, նույն երակի մեջ թուրքական եւ հայկական արյուն հոսելու հակազդեցությունը եւ այդ իրականության բանտարկյալը լինելու իրողությունը զգացի, որը ինքը չի կարող կիսվել: Սա մեզ հնարավորություն է տալիս մի քիչ հեռանալու այդ էթնիկական մոտեցումից եւ ասելու, որ արդյոք կարելի՞ է ընդհանրապես մարդկային աչքով տեսնել բուն խնդիրը: Ահագին բան սովորեցի ես այդ տիկնոջից: Սա իբրեւ եզրափակիչ պատասխան Ձեր հարցումին: Ոչ միայն հնարավորություն կա, այլեւ անհետադարձ է այդ պրոցեսը, որ տեղի է ունենում: Դրա համար է, որ Ահմեթ Դավութօղլուն 13 դեկտեմբերի 2013թ. իր Երեւան այցելության ժամանակ ունեցավ իր արտահայտությունը: Ամեն ինչը հաշվված էր եւ հաշվված է, որովհետեւ ինքնության հասկացողությամբ այդ թուրքերի կողմե դրված ճնշումը այն մակարդակի է հասել, որ իրենք հետքայլ չեն կարողանում անել: Դրա համար էլ իրենց ցիլինդրից հանեցին այդ համեմատող, հարաբերող արտահայտությունները: Քո ցավըՙ իմ ցավն է: Ավելի այլասերված արտահայտություն ես կարո՞ղ էի ընդհանրապես լսել: Բայց դիմացինըՙ իտալացին, շվեյցարացին, ամերիկացին ավելի սիրուն բան կարո՞ղ էր լսել: Ու մենք ճատրակի պատ վիճակում հայտնվեցինք: Իսկ հիմա եկուր տակից ելիր, որ իրեն պետք է հասկացնես, որ թուրքը շատ լավ հասկացել է, բայց դիմացինը, որը պետք է ունենա այդ ընդհանուր ճանաչողությունը, ինքը պիտի տա այդ ճանաչումը Հայոց ցեղասպանության: Ուրեմն ինչ խուճապի մեջ է սա դրել իրեն: Ի միջի այլոց, հայերից շատերին էլ դրեց խուճապի մեջ: Սփյուռքում ահագին ձայներ բարձրացան, ասելով, ահա, ուզո՞ւմ էիք ճանաչում, նայիր, մինչեւ ուր է հասել Ահմեթ Դավութօղլուն: Մենք ուղղակի ցավակցում ենք, իբրեւ պետություն, հայ ժողովրդինՙ 1915 թ. տեղի ունեցած դեպքերու կապակցությամբ: Տեսեք որքան առաջ է գնացել: Իսկ մենք ո՞ւր ենք: Մենք պաշտպանողական վիճակի մեջ ենք: Մենք անպատրաստ վիճակի մեջ ենք: Գիտեք, ես 4 տարի առաջ ուղղակի զգացել էի, թե ուղղությունն ուր էր գնում, որովհետեւ Դավութօղլուի հենց այդ Ցյուրիխի պրոտոկոլները տեսնելով, թե ինքն ինչ խորամանկությամբ էր խնդրի մեջ մտել, ոնց էր ինքը սարքել, ոնց մենք տարվեցինք այդ պրոտոկոլների խնդրի մեջ, քանի որ դրանց մեջ երեք կարեւորագույն խնդիրներն ուղղակի հարվածում էին մեզ: Առաջինՙ մոռացեք ձեր պատմական Հայաստանը, Ղարսի պայմանագրի պատմությունը, միջազգային իրավունքի պատմությունը: Երկրորդՙ Արցախի խնդիրը: Տակավին այսօր բոլորը համոզվել են, որ Արցախի ազատագրման խնդիրը մեջը չկար: Ինքնորոշման խնդիրը մեջը չկար: Ես ձեզ ասում եմ, որ ճիշտ հակառակն էր: Այսինքն, ռեգիոնալ հակամարտությունների խնդիրը, չգիտեմ, թե որ թուրքի միջոցով մեջը մտցրեցին: Փոխանակ, որ այդ պրոտոկոլները, այդ համաձայնությունը լինեին զուտ հետեւյալի մասին. Թուրքիան եւ Հայաստանը համաձայնվում են կնքել մի պայմանագիր, որը հստակեցնում է, որ այսօրվանից մենք դիվանագիտական հարաբերություններ ենք ստեղծում, տեղի է ունենում դեսպանների փոխանակում, սահմանների բացումն իրականանում է: Ոչ մի ուրիշ նախապայմաններ, որոնք լցված էին այդ պրոտոկոլների մեջ: Երրորդ. Ցեղասպանության իրողությունը վճռելիության մակարդակի վրա դնելը: Մենք բոլոր այդ երեք կետերի վրա տարվեցինք: Եվ նույն Դավութօղլուն 6 մայիսի 2010-ին իր հարցազրույցի ընթացքում, որը տեղի ունեցավ մի թուրք թղթակցի հետ իր Ստամբուլ-Կիեւ թռիչքից առաջ, ասաց. «Երիտասարդ իմ ընկեր, Դուք կարծում եք, որ 600 տարվա ավանդություն ունեցող դիվանագիտությունը չպիտի՞ գործածեր այս տեսակ համաձայնությունը, որպեսզի իր իրավունքները պաշտպանի»: Իրականության մեջ այդպես էլ եղավ: Ես ասել էի, որ 2015թ.-ին 24 ապրիլին պատրաստվեցեք, քանի որ թուրքերը պիտի գան, իրենց դույլը լցրած կոկորդիլոսի արցունքներով, պիտի գան, այդ արցունքները պիտի թափեն հավերժական կրակի մեջ, պիտի մարեն, պիտի ուղղակի ծնկի գան, ներողություն պիտի խնդրեն եւ այդ ձեւով պիտի այդ խնդիրը փակվի մեկ անգամ եւ ընդմիշտ: Որովհետեւ, եթե թարսի նման Էրդողանը Երեւան գա աշխարհի աչքի առջեւ, դուք ի՞նչ եք կարծում, ինչպե՞ս պետք է աշխարհը նայի այդ քայլին: Ո՞վ է ավելի բարձր եղել, Հայաստանի նախագա՞հը, որ թուրք նախագահին հրավիրել է, թե՞ թուրք նախագահը, որ մեծությունն ունեցավ, եկավ Հայաստան եւ ներողություն խնդրեց ու փակեց խնդիրըՙ ասելով, որ այս իմ քայլով ես փակում եմ խնդիրը: Մի սպասիր աշխարհ, հայություն, Հայաստան, որ այս քայլից ավել ես ընդհանրապես ուրիշ քայլ էլ անեմ:
– Վերջին հարցս: Ի՞նչ ակնկալիք ունի շվեյցարահայությունը, Դուք, Ձեր գործըկներները, Ձեզ նման մարդիկ, Հայաստանի պետական ատյաններից, քաղաքական ու հասարակական շրջանակներից, մտավորականներից, որպեսզի «Դողու Փերինչեքն ընդդեմ Շվեյցարիայի» նոր դատավարություն ծավալվելու պայմաններում մենք ներկայանանք ավելի պատրաստ, քան ներկայացել ենք առ այժմ:
– Այո, իհարկե, ակնկալում ենք: Կարծում եմ, որ Հայաստանի Հանրապետությունը եւ մանավանդ Նախագահը (եւ գիտեմՙ ինչ եմ ասում), այս խնդրի առջեւ շատ զգոն է: Ես գուցե մեկ տարի առաջ այս բանը չասեի: Ավելին չպիտի ասեմ, բայց ասեմ միայն, որ գուցե արդեն ուշ է, բայց նաիվություն չկա մեր ինստիտուցիոնալ համակարգերի մեջ այս խնդրի հանդեպ: Շատ լուրջ մոտեցում կա մեզանում: Չգիտեմ, թե ինչ պետք է պատահի, բայց զգում եմ, որ անկյունադարձային վիճակում ենք:
