Հայերենը աշխարհի հնամենի, ճոխ, գեղեցիկ ու հարուստ լեզուներից է: Մեր մայրենին հարուստ հատկանիշի կրողն է ոչ միան հարյուր հազարներով հաշվվող բառապաշար եւ լեզվական միավորների ստեղծման ու լեզվական արտահայատամիջոցների հզոր ու անսպառ զինանոց ունենալու, այլեւ իր ընդերքում տասնյակների հասնող բարբառներ պարփակելու շնորհիվ. իսկ բարբառները, հայտնի ճշմարտություն է, լեզվի հարստությունն են: Հայ լեզվաբանությունը իր գոյության ընթացքում ուսումնասիրել է հայերենի մեծաթիվ բարբառներ, ենթաբարբառներ ու խոսվածքներ, այնուհանդերձ դեռեւս կան մեր լեզվի չուսումնասիրված կամ ոչ բավարար չափով ուսումնասիրված տարածքային տարբերակներ: Դրանցից էր Համշենի բարբառի Ջենիկի խոսվածքը: Վերջերս ամբողջացավ նաեւ այս խոսվածքի գիտական ուսումնասիրությունը. հրապարակ եկավ Խաչատուր Թահմազի «Համշենի բարբառի Ջենիկի խոսվածքը» (Երեւան, 2023, «Լուսակն» հրատարակչություն) աշխատությունը:
Կարեւոր փաստ է այն, որ աշխատության հեղինակը այդ խոսվածքի կրողն է: Համշենահայ Խաչատուր Թահմազը 2014 թ. հրատարակում է իր մայրենի լեզվի՝ Ջենիկի խոսվածքի բառարանը («Ջենիկի բարբառի բառարան», Սոչի, 2014): Բարբառակիր հեղինակը, սակայն, դրանով չի սահմանափակվում. ձեռքի տակ ունենալով բավարար քանակի բարբառային նյութ, կատարում է եւս մեկ ուսումնասիրություն՝ նվիրված Համշենի բարբառի Ջենիկի խոսվածքին: «Պոնտահայերենի Ջենիգի խոսվածքն իմ մայրենին է: Հետեւելով Հրաչյա Աճառյանի՝ «Ջենիգի խոսվածքը կարիք ունի լրացուցիչ ուսումնասիրությունների» մտքին՝ այս աշխատանքով նպատակ ունենք մեր լուման ներդնելու ի նպաստ համշենագիտության»,- նախաբանում գրում է հեղինակը: Եվ իրոք, չնայած Հրաչյա Աճառյանի «Քննություն Համշենի բարբառի» ուսումնասիրության մեջ Մալայի, Տրապիզոնի տարածաշրջանի բարբառային հատկանիշները ներկայացնելիս զուգահեռաբար անդրադարձ է կատարվել նաեւ Ջենիկի խոսվածքի լեզվական առանձնահատկություններին, այնուհանդերձ նման աշխատանքն անհրաժեշտաբար լրացնում եւ ամբողջացնում է խոսվածքի բարբառագիտական նկարագիրը: Բարբառակիր Խաչատուր Թահմազի աշխատանքը բարբառային նյութերով համալրել, խմբագրել եւ հրատարակության է պատրաստել բանասիրական գիտությունների դոկտոր, ՀՀ ԳԱԱ Հ. Աճառյանի անվան լեզվի ինստիտուտի առաջատար գիտաշխատող Հայկանուշ Մեսրոպյանը: Համալրումն արվել է ինստիտուտի բարբառային ձեռագիր նյութերով, որի շնորհիվ նաեւ հնարավոր է դարձել հանրայնացնել անտիպ նյութերի արժեքավոր տվյալները:
Մեզ հետաքրքրող աշխատությունը բաղկացած է «Ներածություն», «Հեղինակի նախաբանը», «Գլուխ առաջին. հնչյունաբանություն», «Գլուխ երկրորդ. բառագիտություն», «Գլուխ երրորդ. քերականական զուգաբանություններ», «Գլուխ չորրորդ. շարահյուսական իրողություններ», «Հավելված» (Սուդասօնը//Սուդլիգը ((«Սուտասանը»). ըստ Հովհաննես Թումանյանի) եւ «Գրականության ցանկ» բաժիններից:
Ջենիկի խոսվածքը խնդրո առարկա աշխատության մեջ ուսումնասիրվել է լեզվական բոլոր մակարդակներով՝ հնչյունական, բառային, քերականական:
Հիշյալ աշխատության մեջ տիկին Մեսրոպյանը խոսել է համալրված բարբառային նյութերի, Համշենի եւ համշենահայերի մասին, ներկայացրել համշենցիներին եւ Համշենի բարբառը համաշխարհայնացման արդի պայմաններում, տվել Համշենի բարբառի ընդհանուր բնութագիրը, արել Աբխազիայի հայերի խոսվածքների զուգադրական համեմատություն:
«Հավելված» բաժնում զետեղվել է Հովհաննես Թումանյանի «Սուտասանը» հեքիաթը՝ Ջենիկի խոսվածքով: Գրականության ցանկը ներառում է 85 անուն գիրք եւ 1 կայքի հասցե:
Գիրքը հրատարակվել է Արցախի պետական համալսարանի գիտական խորհրդի որոշմամբ, «Գուրգեն Մելիքյանի՝ Քաշաթաղի բազմազավակ ընտանիքների հիմնադրամ»ի հովանավորությամբ: Գրախոսներն են բանասիրական գիտությունների թեկնածու, դոցենտ Նորայր Պողոսյանը եւ բանասիրական գիտությունների թեկնածու, դոցենտ Գարիկ Մկրտչյանը:
Հեղինակը մահացավ գրքի հրատարակումից ամիսներ առաջ, եւ այս գիրքը յուրօրինակ հարգանքի տուրք է նրա հիշատակին:
ՀՐԱՉՅԱ ԲԱԼՈՅԱՆ (Արմենյան)
Բան. գիտ. թեկնածու
