Արեւմտյան երկրներում ապրող հայերը որոշ դեպքերում չափազանց քաղաքակրթված ձեւով են տարբերակում թուրքական կառավարությունը թուրք ժողովրդից, վերջիններին ենթադրաբար համարելով անմեղ դիտորդներ, իսկ առաջիններինՙ պատմական զանգվածային սպանությունները ծրագրողներ եւ գործադրողներ: Միտքը հետեւյալն է. մի՛ ատեր թուրք ժողովրդին եւ մի՛ ընդհանրացներ գործողութունները: Որոշ հայեր նույնիսկ կողմնակից են որոնելու, գտնելու եւ մեծարելու առաքինի թուրքերին, նախքան հանցագործությունների համընդհանուր ընդունումը կառավարության կողմից:
Բայց, դժբախտաբար, պատմությունը չի ընդունում նման տարբերակումներ: Հայոց ցեղասպանությունը որակվում է որպես թուրքերի կողմից իրագործված համազգային հանցագործություն այնքան ժամանակ, մինչեւ ժխտողականությունը չվերացվի եւ համապատասխան հատուցումներ չկատարվեն:
Թուրքիայի կառավարությունը, գաղտնի համաձայնության գալով պատերազմական ժամանակների իր դաշնակից Գերմանիայի հետ, ծրագրեց եւ իրականացրեց հայերի էթնիկական բնաջնջման քաղաքականությունը, մինչ մոլլաները սրբազան պատերազմի կոչ արեցին համընդհանուր զորակոչի ենթարկելով ժողովրդին, հավատացնելով նրան, որ «թուրքն արժանի է տիրանալու անհավատի ունեցվածքին» («գյավուրուն մալը թուրքե հալալ»):
Փոքրաթիվ թուրքեր հրաժարվեցին մասնակցել արյունարբուքին: Ավելի քչերը հեռու մնացին թալանելու գայթակղությունից եւ նույնիսկ պատսպարեցին որոշ հայերի:
Քուրդ փոքրամասնությունն էլ իր մասնակցությունն ուներ կատարված հանցագործության մեջ: Սուլթան Համիդի ժամանակաշրջանից սկսած կառավարությունը դրդում էր քուրդերին հալածանքի ու թալանի ենթարկելու հայ բնակչությանը, իսկ հայերին բնաջնջելու իթթիհատականների ծրագիրը իրավունք տվեց նրանց ահավոր վայրագություններ իրականացնել հայերի դեմ:
Պատմում են, թե երբ Ավետիք Իսահակյանի կարծիքն են ցանկացել իմանալ ատելության եւ քրիստոնեական «Սիրիր քո թշնամուն» պատգամի վերաբերյալ, վարպետը պատասխանել է աներկբայորեն. «Հիսուսի արտասանած այդ խոսքերի ժամանակ թուրքեր գոյություն չեն ունեցել»:
Պատմում են նաեւ, որ մի կույր թուրք մուրացկան, ով հայկական եկեղեցի հաճախողների ողորմությամբ էր իր ապրուստը վաստակում եւ աղոթում նրանց առողջության համար, 1909-ի Ադանայի կոտորածների օրերին, կրոնական մոլեգնությամբ տարված, իր թուրք համաքաղաքացիներին խնդրել է մի գյավուր էլ իր գիրկը գցեն, որպեսզի առիթն ունենա նրա գլուխը կտրելու եւ այդպիսով դրախտ գնալու արժանի համարվելու:
Սա կարող է եզակի դեպք որակվել, սակայն հայ-թուրքական հարաբերությունները բնորոշող խորհրդանշական փաստ է: Նույնիսկ մեր օրերում թուրքերի մեծամասնությունը սխալ դաստիարակության, տգիտության կամ պարզապես սովորույթի հետեւանքով, թունոտ ատելություն է տածում հայերի նկատմամբ:
Օրհան Քեմալ Ջենգիզ անունով մի թուրք լրագրող այս տարվա հուլիսի 8-ի «Թուդեյզ զաման» թերթում քննություն է արել հայերի դեմ ատելության այս հարցը, որը ոչ միայն հանրության կողմից է արտահայտվում, այլեւՙ կառավարական պաշտոնյաների: Կարծես բավական չէր նախագահ Էրդողանի վիրավորական խոսքերը վերջերս կայացած ընտրությունների օրերին, «Զամանի» լրագրողը նշում է նաեւ Ադանայի քաղաքապետ Հուսեին Օզլուի (Ազգայնամոլական շարժման կուսակցությունից, MHP) եւ Կարսի «Ուրքու Օջաքլար» երիտասարդական կազմակերպության առաջնորդի անունները, որոնք բացահայտորեն կոչ են անում հետապնդել հայերին:
Անիի ավերակների տակ Տիգրան Համասյանի վերջերս կայացած համերգի առթիվ Կարսի այդ երիտասարդական կազմակերպության առաջնորդը ցինիկաբար հարցրել է. «Հայերն ազատ են զգում իրենց Թուրքիայում: Ի՞նչ պետք է անենք, հայերի ո՞րս սկսենք Կարսի փողոցներում»:
Ջենգիզը հավատացած է, որ իշխանությունները խրախուսում են նման վարքագիծը: «Մի մտածեք, որ մենք ատելություն սերմանելը պատժող օրենքներ չունենք», շարունակում է նա, «Քրեական օրենսգրքի 216-րդ հոդվածը հստակ պատիժ է սահմանում ատելություն պարունակող ամեն տեսակ արտահայտությունների համար: Բայց երբ խոսքը վերաբերում է փոքրամասնություններին, իշխանությունները աչք են փակում: Վարչապետի կամ նախագահի հասցեին ուղղված ատելության խոսքերի ժամանակ աչալուրջ ու ակտիվ դատախազները ամբողջովին իներտ են դառնում, երբ խոսքը վերաբերում է փոքրամասնություններին կամ նրանց հասցեին դասագրքերում տեղ գտած ատելության արտահայտություններին»:
Այս տեսակի ատելությունն է, որ ինձ միշտ ետ է պահել թուրքական հողի վրա ոտք դնելուց: Մի անգամ, հունական կղզիներ այցելության ժամանակ նավը կանգ առավ Կուշադաշիում, որը Թուրքիայի մաս էր կազմում: Հակառակ տեղանքի պատմական եւ բիբլիական նշանակության, ես հրաժարվեցի ցած իջնել նավից: Այնպիսի զգացում էի ապրում, կարծես այնտեղ ինձ դիմավորելու էին ապրիլի 24-ին ձերբակալված հայ մտավորականների ուրվականները:
Հայերի ատելությունը թուրքերի հանդեպ լրիվ հասկանալի է: Բայց թուրքերի ատելությունըՙ անհասկանալի, մոլորեցնող: Նրանք սպանեցին եւ տեղահանեցին ամբողջ հայ ժողովրդին իր պատմական հայրենիքից, տեր դարձան մեր ունեցվածքին եւ հարստությանը եւ այդ ամենից հետո շարունակում են ատել մեզՙ իրենց զոհին:
Ինչքան էլ քաղաքակիրթ դառնանք, չենք կարող հաղթահարել մեր ատելությունը գազանային գործողությունների նկատմամբ, որոնք մեր ժողովրդի դեմ իրականացվեցին: Ես ատում եմ, օրինակ, այն հանցագործին, ով Գրիգոր Զոհրապի գանգը ջախջախեց, եւ այն ժանդարմին, ով Դանիել Վարուժանի մատները կտրելուց հետո կուրացրեց նրան: Նաեւ ատում եմ Վանի կառավարիչ Ջեվդետ փաշային, ով պայտեր էր մեխում հայ տղամարդկանց ներբաններին եւ ստիպում նրանց ճեմել փողոցներում: Ատում եմ Դեր Զորի ոստիկանապետ Մուսթաֆա Սիդկիին, ով Եփրատ գետում խեղդամահ արեց երկու հազար հայ որբերի: Ատում եմ նաեւ այն զինվորին, ով հայ հղի կնջոը դանակահարեց պտղի սեռի վրա գրազը շահելու համար:
Ինչպես սերն է մարդկային, այնպես էլ ատելությունն է մարդկային: Որեւէ անհատ, որ չի ատում վերը նշված վայրագությունները, զուրկ է մարդկությունից:
Ժամանակին Վարդգես Պետրոսյանը մի առիթով հետեւյալ հռետորական հարցն էր առաջ քաշել. «Միթե դա նշանակում է, որ իմ թոռը, սերնդե սերունդ, շարունակելու է ատել թուրքի թոռանը»: Հարյուր տարի անց, թվում է, թե ատելությունը սերունդներից ու ժամանակից վեր մի հասկացություն է: Պետրոսյանը նաեւ մեկ այլ արտահայտություն ուներ, որ մեր ճակատագրերը կապում է իրար: Նա ասում էր, որ «դժբախտաբար, հայրենիքը հյուրանոց չէ, որտեղից ուզածդ ժամանակ կարող ես իրերդ հավաքել ու դուրս գալ»:
Թվում է, թե մենք կապված ենք, կաշկանդված ատելությամբ: Սակայն վերջերս մի դեպք պատահեց, որ ինձ ստիպեց վերանայել ատելության, ճակատագրի եւ մարդկային բնավորության մասին ունեցած իմ պատկերացումները:
Գտնվում էի կանադական մի փոքրիկ քաղաքում, որտեղ կարճատեւ զբոսանքի համար մի տաքսի կանգնեցրի: Վարորդը նրբագեղ մի երիտասարդ կին էր, որի ակցենտը խոսում էր այն մասին, որ մերձավոր-արեւելյան արմատներ ունի:
«Որտեղի՞ց եք», հարցրեցի:
«Թուրքիայից», պատասխանեց:
Խոսակցությունը շարունակեցի թուրքերենով: Զարմացավ:
«Երկար ժամանակ է, ինչ այս վայրերում թուրքերեն խոսողի չեմ հանդիպել: Սա ղսմաթ է, ուրեմն գործերս լավ են ընթանալու այսօր»:
«Մաղթում եմ, որ այդպես լինի», ասացի:
«Հաճա՞խ եք Թուրքիա գնում», հարցրեց:
«Երբեք չեմ եղել Թուրքիայում եւ հավանաբար երբեք էլ չլինեմ: Ես հայ եմ», ասացի:
Ձեռքս սեղմեց, կարծես էլեկտրական մի հոսանք անցած լիներ մարմնով:
«Ցավում եմ 1915-ի ցեղասպանության համար», ասաց:
«Ես նույնպես: Երանի ձեր կառավարությունն էլ նույնը կարողանար ասել»:
«Յուրաքանչյուրն իր ժամանակին պետք է մաքրի իր խիղճը: Այսօր իմ հերթն է», ասաց:
Մենք արդեն տեղ էինք հասել, եւ ես պատրաստվեցի իջնել: Անունը չհարցրեցի: Ոչ էլ ինքըՙ իմը: Մերժեց վերցնել ուղեւորավարձը, չնայած այն չէր կարող փոխհատուցել մորս ունեցած սեփականությանը Ինջիրլիքում, որն այժմ Թուրքիան վարձակալության է տվել Մ. Նահանգներին: Ես չառարկեցի, որովհետեւ այդ փոխանակումը ֆիզիկապես որոշակի տեղ հասնելը վերածել էր զգացմունքային յուրահատուկ մի մերձեցման: Նա մոտեցավ ինձ եւ հարցրեց ամոթխածությամբ. «Թույլ կտա՞ք ողջագուրվել»:
Գլխով հավանության նշան արեցի:
Ամբողջ մարմինը դողում էր, մինչ աչքերը արցունքոտվում էին: Ես էլ չկարողացա արցունքներս զսպել:
Այդ րոպեին նա այլեւս թուրք չէր: Ոչ էլ եսՙ հայ:
Մենք պարզապես երկու մարդկային էակներ էինք, որ մեկուկես միլիոն անմեղ հոգիների վիշտն էինք ապրում միասին:
Դետրոյթ, ԱՄՆ, Թարգմ. Հ.Ծ