ՀԱՅ ԳՐՈՂՆԵՐԻ ԶՐՈՅՑԸ ԱՆԱՍՏԱՍ Ի. ՄԻԿՈՅԵԱՆԻ ՀԵՏ

14 մարտ, 1962, Երեւան

Սկիզբը` նախորդ 2 համարներում

Հր. ՔՈՉԱՐ.- Համագումարում Ձեր ելոյթի մէջ Դուք ասացիք նոյնը, թէ կուսակցութիւնը չպիտի թոյլ տայ ազգերին ուժով հրել դէպի ձուլում, ասիմիլացիա:

Ա. ՄԻԿՈՅԵԱՆ.- Միանգամայն ճիշտ է: Ի միջի այլոց այդ հարցերի շուրջ ընդարձակ յօդուած էր գրել եւ ուղարկել Խրուշչովին ու ինձՙ Արտօ Եղիազարեանը: Շատ հետաքրքրական, լաւ յօդուած էր, միանգամայն ճիշտ, մարքսիստական մեկնաբանութիւն էր տալիս ազգային կուլտուրաների ու լեզուների փոխյարաբերութեան հարցերին:

Հր. ՔՈՉԱՐ.- Այդ յօդուածը նա ցոյց էր տուել մեզ:

Ն. ԶԱՐԵԱՆ.- Մենք կարդացել էինք այդ յօդուածը:

Հր. ՔՈՉԱՐ.- Լաւ կը լինէր որ լրիւ տպագրուէր:

Ա. ՄԻԿՈՅԵԱՆ.- Ձեզ պիտի ասեմ որ, Մոսկուայում ապրող որոշ հայեր էին առաջարկում ծրագրի նախագծի մէջ մտցնել կէտ, թէ ժամանակն է, որ սկսուի ազգերի ձուլումը: Յանձնաժողովում ես եւ ուրիշներ մերժեցինք այ տեսակէտը:

Ն. ԶԱՐԵԱՆ.- Լենինն ասում էր չէ՞, որ ոչ-ռուսներն են ձգտում այդ բանին:

Հր. ՔՈՉԱՐ.- Ասում էրՙ «Օբրուսեւշիէ ինորոդցի պրոպովեդույուս կոդերժաւնիշ նացիոնալիզմ» (Ռուսացած այլազգիները քարոզում են կործանարար ազգայնականություն):

Ա. ՄԻԿՈՅԵԱՆ.- Ճիշտ է: Հատիկ Ազիզեանն ու միւսները այդպիսի տեսակէտ էին պաշտպանում…

Հր. ՔՈՉԱՐ.- Իսկ Սոլոուխինի պէս ազնիւ ռուս մարդն ու բանաստեղծը հակառակ է դուրս գալիս դրանց դէմ եւ նրա վրայ յարձակւում են այդ «օբրուս ինորոդցիները»:

Ա. ՄԻԿՈՅԱՆ.- Ճիշտ է, այդպէս է:

Գ. ՍԱՐԵԱՆ.- Ես ցանկանում եմ խօսել մի կարեւոր հարցի մասին, ընկեր Միկոյեան: Սովետական շրջանը ազգերի վերածնութեան, նրանց ազգային կուլտուրաների եւ լեզուների ծաղկման շրջան եղաւ: Միաժամանակ, ժողովուրդների համար առաւել մատչելի դարձան համաշխարհային, եւ յատկապէս ռուսական կուլտուրան:

Ռուսաց լեզուն մեծ տարածում ունեցաւ եւ օգնեց ազգերին վեր բարձրացնելու, եւ միաժամանակ սեփական կուլտուրայի տրադիցիաները ճանաչեցին ու զարգացան: Մենք հիմա չենք կասկածում, որ մեր երեխաները հարազատ մայրենի լեզուի հետ լաւ իմանան նաեւ ռուսաց լեզուն: Պէտք է երկու լեզուներին էլ- մայրենի լեզուին եւ ռուսաց լեզուին- լաւ տիրապետեն: Ռուսերէն չիմանալը շատ մեծ մինուս կը լինի: Բայց եթէ ռուսերէն սովորելը կատարուէր հայոց լեզուն վատ իմանալու հաշուին, դա սխալ կը լինէր, եւ մեր ազգային ինքնասիրութեանը հակառակ: Երկու լեզուներն էլ թանկ ու կարեւոր են մեզ համար: Բայց մեզանում ուսուցման գործը հիմա այնպէս է դրուած, որ հայկական դպրոցներն աւարտողները վատ գիտեն ռուսերէն եւ ռուսաց դպրոցն աւարտողները, որոնց 95-97 տոկոսը հայ տղաներ ու աղջիկներ են, վատ գիտեն հայերէն: Երկու երեւոյթն էլ մեզ խոր ցաւ են պատճառում: Եւ մենք առաջարկում ենք բարելաւել ուսուցման սիստեմըՙ ուժեղացնել հայկական դպրոցներում, ռուսերէն լեզուի դասաւանդումը: Բացի ռուսաց լեզուից, մի առարկայ էլ հայկական դպրոցներում անցնել ռուսերէն, ասենք թէ ՍՍՌՄ ժողովուրդների պատմութիւնը կամ աշխարհագրութիւնը: Իսկ Հայաստանում եղած ռուսական դպրոցներում, բացի հայոց լեզուից, մի առարկայ էլ անցնել հայերէն, ասենք թէ հայոց պատմութիւն: Այսպիսով, հայկական դպրոցներն աւարտողները լաւ կ՛իմանան ռուսերէն, իսկ ռուսաց դպրոց աւարտողներըՙ հայերէն:

Ա. ՄԻԿՈՅԵԱՆ.- Շատ լաւ կը լինի, իսկ ինչո՞ւ չէք անում. կարելի է հէնց այդպէս էլ անել:

Եա. ԶԱՐՈԲԵԱՆ.- Ճիշտ է, կարող ենք այդպէս անել:

Ա. ՔՈՉԻՆԵԱՆ.- Այդպէս էլ կ՛անենք:

Հր. ՔՈՉԱՐ.- Մենք յաճախ ուրիշ հանրապետութիւններից ենք օրինակ վերցնում. այս հարցում էլ թող մեզանից օրինակ վերցնեն:

Ա. ՄԻԿՈՅԵԱՆ.- Դա լաւ կը լինի…….

Գ. ՍԱՐԵԱՆ.- Միւս հարցը ես ուզում էի արծարծել, դա հայերէն խորհուրդ, կուսակցութիւն, հանրապետութիւն, յեղափոխութիւն, սահմանադրութիւն եւ այլ բառերի փոխարինումն է լատինական եւ այլ բառերովՙ պարտիա, ռեսպուբլիկա, ռեւոլիւցիա եւայլն: Հայկական այդ հիանալի բառերը գործածւում էին դարերով: Բայց մի առաւօտ էլ մենք արթանացանք ու տեսանք, որ այդ բառերը չկան մեր մամուլի մէջ, արգելուած է նրանց գործածութիւնը: Բանն այն է, ընկեր Միկոյեան, որ նրանց փոխարէն հրամանով մտցուած այդ նոր բառերը մինչեւ հիմա էլ չեն ձուլւում մեր լեզուին, չեն ենթարկւում մեր քերականութեան օրէնքներին. նրանց բարդացումները դժուար են արտայայտւում: Օրինակ, որպէսզի ասենք «յեղափոխական», պիտի ասենք «ռեւոլիւցիոներ»: Այդ վերջի «ներ»-ը օտար քերականութիւնից է գալիս. յոգնակի թիւով երկու անգամ պիտի կրկնուիՙ ռեւոլիւցիոներներ: Դժուար են արտասանւում «ռեւոլիւցիոնականացուող», «ռեւոլիւցիոնացնել» ձեւերը, կամ «սահմանադրական»-ի փոխարէն «կոնստիտուցիոնական» կամ պարզպէս «կոնստիտուցիոնալ»: Մեր լեզուն դարերի ընթացքում շատ է օտար բառեր ընդունել ու իւրացրել, բայց հրամանով չի եղել, բնական ձեւով: Եւ այն բառերն են ընդունուել, որոնց կա՛մ յարմար հոմանիշ չունեն, կա՛մ բնականօրէն ձուլւում են նրա հետ: Ժամանակը չէ՞ վերականգնել հայերէն այդ հիանալի եւ յարմար բառերը:

Ա. ՄԻԿՈՅԵԱՆ.- Մտածեցէք ու արէք ինչպէս յարմար էք գտնում: Ճիշդ ասած, ես էլ մինչեւ հիմա չեմ ընտելացել այդ նոր տերմիններին: Ամէն անգամ պիտի մտածեմ նորերը յիշելու, հնով եմ խօսում: Տեսէք թէ ո՛րն է յարմար: Բայց իմ կարծիքով «սովետ» բառը որպէս տերմին կարելի է թողնել, որովհետեւ դա պետական հասկացողութիւն է: Կառավարման նոր ձեւի հետ ռուսական այդ բառն էլ տարածվեց: «Սովետ» պիտի ասել միայն պետական մարմիններին: Ամբողջ աշխարհում ընդունուած է «սովետ» տերմինը:

Վ. ՆՈՐԵՆՑ.- Արտասահմանի հայերն էլ «սովետներ» են կոչում մեր իշխանութեանը:

Ա. ՄԻԿՈՅԵԱՆ.- Ամէն տեղ: «Սովետ» բառը թող մնայ որպէս պետական օրկանների անուն, բայց նա չպիտի փոխարինի «խորհուրդ» բառին եւ կարծում եմ չի փոխարինում: Խորհուրդ անելու փոխարէն չեն ասում «սովետ անենք»: Ձեր «սովնարխոզ»-ն էլ չեն կոչում ժողովրդական տնտեսութեան սովետ, այլ «ժողխոզ» են ասում: Միւս բառերի մասին էլ պիտի մտածել: Օրինակՙ «ռեսպուբլիկա». փոխե՞լ թէ չփոխել, հինը վերականգնելՙ հանրապետութիւն:

Վ. ՆՈՐԵՆՑ.- «Հանրապետութիւն»ը շատ յարմար ու գեղեցիկ բառ է:

Ա. ՄԻԿՈՅԵԱՆ.- Տեսէք թէ ո՛րն է յարմար: «Կուսակցութիւն» բառն իմաստով չի՞ նշանակում «Ֆրակցիա», «Կուսակցութիւն»ՙ կուսակից բառից է, կուսակիցների մի խումբ: Այդպէս չի՞ նշանակում:

ՀՐ. ՔՈՉԱՐ.- Ճիշտ է, «կուսակիցներ» նշանակում է կողմնակիցներ, նոյն տեսակ մտածողներ, «եդինոմիշլեննիկի» իմաստով: Աւելի յարմար է քան «պարտիա»: Կուսակցութիւն ասելով հասկանում ենք միայն քաղաքական կազմակերպութիւն, մինչդեռ «պարտիա» բառը բազմաթիւ իմաստներով է գործածւում- մի պարտիա շախմատ խաղանք, մի պարտիա ապրանք է ստացուել, երաժշտական պարտիա…

Ա. ՄԻԿՈՅԵԱՆ.- Գուցէ երկուսն էլ գործածուեն: Չէ՞ որ հին (բնագրումՙ անընթեռնելի) մէջ չեն փոխւում:

Հր. ՔՈՉԱՐ.- Փոխւում են: Շահումեանի տեքստի մէջ նոյնիսկ գրուած է «Դաշնակցական հակայեղափոխական կուսակցութիւնը», փոխել էին դաշնակցական կոնտրռեւոլիւցիոն պարտիա…

Ա. ՄԻԿՈՅԵԱՆ.- Նոյնիսկ: Դրա կարիքը չկար: Քննեցէք, տեսէք, ինչպէս է նպատակայարմար: Թող գրեն, ով ինչպէս լաւ է գտնումՙ հանրապետութիւն, կուսակցութիւն, յեղափոխութիւն եւ նոր ձեւերով. երկուսն էլ թող գործածուեն որպէս սինոնիմներ:

Ն. ԶԱՐԵԱՆ.- Թող գրեն ե՛ւ «պարտիա» ե՛ւ «կուսակցութիւն»:

ՅՈՎՀ. ԲԱՂԴԱՍԱՐԵԱՆ.- Չի լինի, պէտք է որոշել, թէ ո՛րը:

Ն. ԶԱՐԵԱՆ.- Ինչո՞ւ չի լինի:

ՅՈՎՀ. ԲԱՂԴԱՍԱՐԵԱՆ.- Դասագրքեր ենք հրատարակում դպրոցների համար, ո՞րը սովորեցնենք աշակերտներին, չէ՞ որ դրանք տերմիններ են:

Ն. ԶԱՐԵԱՆ.- Անաստաս Իվանովիչ, լաւ կը լինի, որ հոմանիշներով հարստանայ մեր լեզուն: Արաբները «ուղտ» բառի երեք հարիւր հոմանիշ ունեն- երեք հարիւր բառ կայ, որ նշանակում է ուղտ: Թող պարտիան էլ մի քանի հոմանիշ ունենայ. մեր պարտիան մի ուղտի չափ էլ չկա՞յ, ինչ է…..

Ա. ՄԻԿՈՅԵԱՆ.- (Զգալի պաուզայից յետոյ ընկ. Միկոյեանը շարունակում է).

– «Սովետ» բառը թող մնայ որպէս պետական նոր կարգերի հետ ծնուած եւ բոլոր ազգերի կողմից ընդունուած տերմին, չփոխարինելով «խորհուրդ» բառի բոլոր միւս իմաստներին, իսկ միւս բառերը կարող ենք գրել այնպէս, ինչպէս լաւ է թւում իրենցՙ տարբեր ժանրի տեքստերի մէջ:

Վ. ՆՈՐԵՆՑ.- Ընկեր Միկոյեան, ես էլ եմ ուզում մի հարցի մասին էլ խօսել. արտասահմանի հայութեան եւ մեր փոխյարաբերութիւնների մասին: Արտասահմանի հայութեան գերազանց, ճնշող մեծամասնութիւնը քաղաքականապէս մեզ հետ է, սովետական հայրենիքի հետ:

Ա. ՄԻԿՈՅԵԱՆ.- Դա պարզ է, ես էլ եմ ամէն տեղ տեսել դա, Նիւ Եորքում, Սան Ֆրանսիսկոյում, ամէն տեղ, բոլոր երկրներում:

Վ. ՆՈՐԵՆՑ.- Սակայն ինչ-որ տարակուսանք կայ ոմանց մօտ այդ հարցում: Մեր կենդանի կապն ու փոխյարաբերութիւնները թոյլ են: Սփիւռքահայութեան մօտ գնացած մարդկանց հանդիպումները մեծ խանդավառութիւն են առաջացրել այնտեղ, ինչպէս Երգի Պարի անսամբլի, ֆուտբոլային թիմի այցելութիւնը: Բայց քիչ են այդպիսի այցելութիւնները: Գրողների, գիտնականների խմբեր չեն ուղարկւում սփիւռքահայութեան մօտ:

Ա. ՄԻԿՈՅԵԱՆ.- Պէտք է ուղարկուեն:

ՅՈՎՀ. ԲԱՂԴԱՍԱՐԵԱՆ.- Որոշել ենք արտիստների ու գրողների մի խումբ ուղարկել, շուտով կ՛ուղարկենք:

Վ. ՆՈՐԵՆՑ.- Վերջերս տուրիստական մի խումբ պիտի գնար Իրաք, Սիրիա, Եգիպտոս, Լիբանան: Դրանք հայաշատ վայրեր են: Գրուել էինք գնալու ես, Գեղամ Սարեանը, Սողոմոն Տարօնցին: Ամէն ինչ ձեւակերպուել վերջացել էր, պատրաստ էինք մեկնելու… եւ յանկարծ յայտնում են, որ մարշրուտը փոխուել է- պէտք է գնալ Սոմալի, Սաուդական Արաբիա: Ճիշդն ասած, մենք հրաժարուեցինք գնալ: Առհասարակ ինչ-որ յստակութիւն, որոշակի վերաբերմունք չկայ այս կարեւոր հարցի նկատմամբ: Տուրիստական խմբերի հետ գնալով, ինչպէս պատմում են ընկերները, հնարաւորութիւն է լինում շփուել տեղերի հայ աշխատաւորական զանգուածների հետ:

Ն. ԶԱՐԵԱՆ.- Պէտք է առանձին հայ պատգամաւորութիւններ գնան ……. հայերին հանդիպելու: Ռուս ընկերները ծանօթ չլինելով պատմութեան, կարծում են, թէ այնտեղի հայերը սպիտակ էմիգրանտներ են:

Վ. ՆՈՐԵՆՑ.- Ճիշտ է: Բացի կենդանի շփումիցՙ թոյլ են նաեւ մեր գրական կապերը: Շատերիս անուններով ուղարկուող գրքերը նոյնիսկ մեզ չեն հասնում: Մանաւանդ ներգաղթի նախօրեակին այս վիճակը, մեր կարծիքով, աննորմալ է (*): Արտասահմանեան հայ գաղութները, մասնաւորապէս Արաբական Արեւելքում եղած հայ աշխատաւորական զանգուածները սրտագին սիրով կապուած են Սովետական Հայաստանի եւ մայր ժողովրդի հետ: Նրանց հետ կապի ուժեղացումը ոչ միայն նշանակութիւն ունի մեզ, հայ ժողովրդի համար, այլեւ ամբողջ Սովետական Միութեան քաղաքականութեան համար, քանի որ այդ գաղութները պրոպագանտում են մեր գաղափարներըՙ ժողովուրդների բարեկամութեան, խաղաղութեան, պաշտպանութիւն սոցիալիստական երկրի արտաքին քաղաքականութեանը եւայլն: Այդ գաղութներից շատ մարդիկ գալիս են մեզ մօտ, մեզ հրաւիրում են, սակայն մենք նրանց մօտ գնալ չենք կարողանում:

Ա. ՄԻԿՈՅԵԱՆ.- Պէտք է ուղարկել դելեկացիաներ, աշխուժացնել կապերը:

ԵԱ. ԶԱՐՈԲԵԱՆ.- Կ՛անենք, Անաստաս Իվանովիչ, կ՛որոշենք այդ հարցերը:

Ա. ՄԻԿՈՅԵԱՆ.- Քննութեան առէք, որոշեցէք:

Հր. ՅՈՎՀԱՆՆԻՍԵԱՆ.- Կ՛ուզէինք Ձեր կարծիքն իմանալ մի հարցի մասին էլ, ընկեր Միկոյեան, Դուք ի հարկէ շատ լաւ գիտէք գրող-դրամատուրգ Լեւոն Շանթին: Նա դաշնակցական էր. վաղուց մեռել է, բայց մինչեւ հիմա չենք հրատարակում նրա գեղարուեստական գործերը:

Իվան Բունինն էլ յայտնի գուարդիական գործիչ էր, բայց նրա մահից հետո նրա գեղարուեստական գործերը հրատարակւում են մեծ տիրաժներով: Իսկ Լեւոն Շանթը, որը մեր կարծիքով, նոյնպէս մեծ գրող է, չի հրատարակւում մեզ մօտ. նրա գեղարուեստական երկերը փականքի տակ են:

Շարունակելի 3 եւ վերջը` հաջորդիվ