Թանիա Բաքալյան (արեւմտահայերեն գրությամբՙ Պագալեան) Սաֆիեդինըՙ առավել հայտնի Թանբաք անունով, լիբանանյան ժամանակակից նկարիչ է: Ծնվել է Բեյրութում, 1954 թվականին, ուսանել է իսպանական գրականություն Մադրիդում եւ Բարսելոնայում եւ միջազգային հարաբերություններՙ Վաշինգտոնի Ջորջթաունի համալսարանում: Միառժամանակ ապրել է Փարիզում, որտեղ ուսանել եւ դասավանդել է արվեստի տարբեր ստուդիաներում: Թանբաքը ստեղծում է գեղանկարներ, քանդակներ եւ խառը տեխնիկայով ինստալացիաներՙ օգտագործելով բնական գույներ եւ նյութեր, հաճախ պատկերելով պատմական թեմաներ, ներառյալ Լիբանանի քաղաքացիական պատերազմը: 1997 թվականից լայնորեն ցուցադրվում է Լիբանանում եւ աշխարհի մի շարք երկրներում:
– Հարգելի Թա՛նիա, դուք երկու համալսարան եք ավարտել, որոնցից ոչ մեկն արվեստի բնագավառից չէ: Կարծում եք, ձեր արվեստը տարբե՞ր կլիներ, եթե գեղարվեստի ակադեմիական կրթություն ստանայիք:
– Իմ սերնդին պատկանող կանայք ստիպված էին լուրջ առարկաներ ուսանել: Եթե այն ժամանակ ես ասեի, թե ուզում եմ գեղարվեստի դպրոց հաճախել, լուրջ չէր լինի: Ես ուզում էի հեռանալ Լիբանանից, ուստի մեկնեցի նախ Իսպանիա, որտեղ սովորեցի իսպաներեն:
– Հայաստանում ժամանակակից արվեստի բնագավառն աշխույժ է: Մեր ցուցասրահներն ու արվեստագետները կապի մեջ են տարբեր երկրների իրենց գործընկերների հետ, բայց մենք կարծես անտեղյակ ենք լիբանանյան ժամանակակից արվեստին: Ինչպե՞ս կգնահատեք այն:
– Այն շատ խնդրահարույց է: Լավ հարց էՙ կարոտ խորը ուսումնասիրության: Իրականում, մշակութային ոլորտում Հայաստանի եւ Լիբանանի միջեւ հարաբերությունները զրոյական են, չնայած հայկական ծագում չունեցող լիբանանցիներից շատերն են մեկնում Հայաստան եւ սիրում են այն: Մենք էլ այստեղ ոչինչ չգիտենք ժամանակակից հայ արվեստի մասին: Չնայած հիշեցի, որ մի քանի տարի առաջ Լիբանանի պլաստիկ արվեստների «Աշքալ Ալվան» ընկերակցությունը հրավիրել էր Հայաստանից մի արվեստագետի դասախոսության, որը չափազանց հետաքրքրական էր: Իսկ երաժշտական փառատոներում մենք հաճախ ենք ունենում հայաստանցի հյուր երաժիշտներ: Բայց ես չեմ հիշում որեւիցե հայ կերպարվեստագետի:
– Ովքե՞ր են ձեր ուսուցիչները եւ որո՞նք են ձեր ոգեշնչման ու մտահոգության աղբյուրները:
– Փարիզում ես հաճախել եմ արվեստի նախապատրաստական դպրոց: Կյանքումս երբեք մատիտ չէի բռնել: Ուսուցիչը ծիծաղեց վրաս ու ինձ տվեց կյանքիս մեծագույն խորհուրդըՙ գնալ ու զբաղվել մեկ ուրիշ բանով, միայն ոչՙ արվեստով: Հենց այդ պահին հասկացա, որ կյանքում ուրիշ բան չեմ անելու: Այսպիսով, հաճախեցի արվեստի դասընթացների «Մարտընո» արվեստի դպրոցում, որն ավարտելուց հետո որոշ ժամանակ դասավանդեցի Փարիզում, ապա վերադարձա Բեյրութ:
– Ի՞նչ տվեցին ձեր արվեստին Լիբանանը, Իսպանիան, ԱՄՆ-ը եւ Ֆրանսիան:
– Ճանապարհորդելն, իհարկե, միշտ ընդլայնում է մտահորիզոնը: Իսպանիան այն երկիրն էր, որտեղ հանդիպեցի Գոյային, Վելասկեսին եւ Անտոնի Տապիեսին: Ամերիկան հաճելի անգրագետ մարդկանց երկիրն է, որը կապ չունի աշխարհի մնացած մասի հետ: Ինչ վերաբերում է Ֆրանսիային… ես իմացա ֆրանսիական հեղափոխության եւ այն մասին, թե ինչպես պետք է ասել «ոչ», երբ ստիպված ես ասել:
– Իմ տպավորությամբՙ դուք գույներից նախընտրում եք սեւը, սպիտակն ու մոխրագույնը. ոմանք դա կմեկնաբանենՙ ասելով, թե դուք լավատես չեք: Ճի՞շտ է:
– Գույներն աշխարհում այնքան գեղեցիկ են, որ ես չէի կարող մարտահրավեր նետել դրանք ստեղծողինՙ պատրաստելով տխուր նմուշներ: Սեւն ուժեղ է, այն պարունակում է բոլոր գույները եւ մեծ մարտահրավեր էՙ գործ ստեղծել միայն մեկ գույնով, որը ժխտում է գեղեցկության հատկանիշները: Առանց շպարի, պարզապես «հում», պարզ եւ հիմնական գույնով: Իսկ իրականում ես լավատես չեմ: Ցեղասպանության եւ կես տասնյակ քաղաքացիական եւ տարածաշրջանային պատերազմների «ժառանգությամբ» եւ աշխարհի այս փտած վիճակի պայմաններում լավատես լինելը հիմարություն կլիներ: Բայց ես դեռ ողջ եմ ու դեռ կարողանում եմ տեսնել: Ես փորձում եմ մտածել այն մասին, թե ինչ է կատարվում աշխարհում, վայելել ծաղիկներ ու լավ շոկոլադ: Եվ ամենակարեւորը, ես աշխատում եմ կես տասնյակ նոր ծրագրերի եւ երազանքների վրա:
– Երեւանում մենք ունենք մի թանգարան, որտեղ ներկայացված են իրանահայ նկարիչ Մարկոս Գրիգորյանի շատ տպավորիչ հողանկարները: Դուք նույնպես աշխատում եք ավազով եւ մոխիրով: Դրանք հատուկ նշանակություն ունե՞ն ձեզ համար:
– Ափսոս, որ ես չեմ եղել այդ թանգարանում (այնպես որ, ստիպված կլինեմ ծրագրել եւս մեկ այց): Այո, ես սիրում եմ մարտահրավերները, եւ ավազն ու մոխիրն ինձ համար լի են իմաստով: Մոխիրը Բեյրութինն էրՙ իմ ավերված քաղաքինը: Այն, իհարկե, նշանակում էր մահ, որն ինչ-որ կերպ հետապնդում էր նկարչին: Իսկ ավազի բոլոր տարբեր երանգները, որոնք կարող եք գտնել, պարզապես զարմանալի են: Դրանով աշխատելը նման է պարզունակ մի բանի վերադառնալուն, ինչպիսին են քարանձավում արված առաջին գծանկարները:
– Ձեր «Խոստովանություններ թագավարակի ժամանակաշրջանում» ֆրանսերեն էսսեում ինձ դուր եկան ձեր հետեւյալ մտքերը. «Ճնշող էՙ մտածել, որ այս փոքրիկ, գրեթե անտեսանելի վիրուսը կարող է աշխարհը կենդանի պահելՙ սպասել տալով վատթարագույնին: Նախքան պատվաստանյութը շուկա հանելը գիտա ֆանտաստիկ կինոնկարների եւ վեպերի հեղինակները շատ անելիքներ ունեն»: Ինչպե՞ս է համավարակն ազդել ձեր արվեստի վրա:
– Մենքՙ արվեստագետներս, ապրում ենք մեր կերտած աշխարհում եւ դրա շուրջը ցանկապատեր ենք դնումՙ մեզ հեռու պահելու աշխարհի անմեղսունակությունից, որն աճում է անհավատալի արագությամբ: Այնպես որ, ես աշխատում եմ մի խենթ գոբելենի վրա, որը ծրագրել եմ տարիներ շարունակ:
– Որտեղի՞ց են ձեր նախնիները եւ ի՞նչ եք ժառանգել նրանցից:
– Հորական տատիկ-պապիկս Կեսարիայից էին, մորս կողմըՙ Զմյուռնիայից: Այսպիսով, մենք Բեյրութում ապրում էինք մեր այս երկու կորցրած քաղաքների հավերժ ժպիտներով, կատակներով, սնունդով եւ ընտանիքով:
– Տասը տարի առաջ դուք շոշափեցիք Հայոց ցեղասպանության թեման…
– Երբ ես վերադարձա իմ ծննդավայր Բեյրութ, այն ավերված էր քաղաքացիական պատերազմից: Այնպես որ, ակնհայտ էր, որ ես պետք է խոսեի դրա մասին: Այդպիսով, կայացավ պատերազմի վերաբերյալ իմ առաջին ցուցահանդեսը: Բայց այդ ուղղությամբ աշխատելիս ես հասկացա, որ ինչ-որ ավելի խորը բան է ստեղծվումՙ թաքնված իմ խորքում: Ցեղասպանությունն էր: Ուստի ես պատրաստեցի նահատակների իմ պատը, որի վրա գրեցի իմ իմացած անուններըՙ Գեւորգ, Արամ, Բյուզանդ, Արա, Ասատուր եւ այլն:
– Սա անխուսափելի՞ է սփյուռքահայ նկարչի համար:
– Այս խոռոչի շուրջ ապրելու ժառանգությունն անհնար է ջնջել: Դա իմ ներսում է: Ես հասկացա, որ իմ բոլոր աշխատանքները գալիս են այս ինքնությունիցՙ իմ առաջին ցուցահանդեսից մինչեւ վերջինը: Վերջինը կոչվում էր «Անցման մեջ», որից Փարիզի Պոմպիդուի թանգարանը մի ցուցանմուշ գնեց: Այդ ցուցահանդեսը մեծ հաջողություն ունեցավ, քանի որ այնքա՜ն ժամանակակից էր թվում մեր ապրած աշխարհի համար: Հատկապես Միջին Արեւելքումՙ պատերազմների պատճառած բոլոր գաղթերի պատճառով: Բայց ի սկզբանե ես նկատի էի ունեցել հայերին:
– Եթե չեմ սխալվում, մի անգամ ինստալացիայի մեջ օգտագործել եք հայկական այբուբենը:
– Այո, մի հայկական կազմակերպություն էր այն ինձ պատվիրել ապրիլի 24-ին Ցեղասպանության ոգեկոչման համար: Այն բխում է մի շատ անձնական պատմությունից: Հայրս գործարան ուներ Բուրջ Համուդի հարեւանությամբ գտնվող Կարանտինա համայնքում, որը ստվարաթղթե տնակներից կազմված մի հյուղավան էր: Նա ինձ ամեն անգամ ասում էր. «Երբեք չմոռանաս, աղջի՛կս, որ մենքՙ հայերս, ապրում էինք այսպիսի տներում»: Հետո նա ինձ հանձնարարեց սովորել հայոց այբուբենը: Դա իմ կյանքի մեկ այլ «խոռոչներից» է, քանի որ ես չգիտեմ ո՛չ կարդալ հայերեն, ո՛չ էլ ճիշտ խոսել: Զվարճալի հայերենը իմ սրտի գաղտնալեզուն է, որը ես սահուն խոսում եմ միայն իմ ընտանիքի անդամների հետ:
– Շատերը ոգեշնչող են համարում հայոց Բուրջ Համուդը: Իմ աչքին այն շատ կինեմատոգրաֆիական է: Դուք ձեր աշխատանքում պատկերել եք նաեւ այդ թաղամասը…
– Ես սիրում եմ Բուրջ Համուդն առանձնահատուկ տեղ անվանել: Նախ, տների ցածրությունը թույլ է տալիս տեսնել երկինքը: Երկրորդ, այն փոխվում է ժամանակի հետ: Երբ երեխա էի, ատում էի այդ թաղամասը, քանի որ տատիկս քարշ էր տալիս մեզ այնտեղի եկեղեցինՙ պատարագի, այնքան երկարատեւ, անվերջանալի, նաեւ խնկի հոտով, որից վատ էի զգում: Բայց եկեղեցին զարդարված էր նկարներով եւ ամբողջ արարողությունն ու քահանայի փիլոնը թատրոնի տպավորություն էին թողնում: Բայց դրանից հետո մեզ պարգեւատրում էին լահմաջունով: Տարիներ անց ընկերսՙ երգիչ եւ երգահան Վիգեն Դարբինյանը, ծանոթացրեց ինձ մի հոյակապ մարդուՙ երջանկահիշատակ բեմադրիչ Վարուժան Խտշյանի հետ, որը հավաքել էր Բուրջ Համուդի երիտասարդներին ու ծանոթացնում էր նրանց Շեքսպիրի պիեսներին: Ափսոս, որ հիմա Բուրջ Համուդի ոգին մարել է, քանի որ դրամ ունեցող հայերը հեռանում են, իսկ նրանց փոխարինում են բանվորներն ու սպասավորները Շրի Լանկայից ու Սիրիայից: Այլեւս չկան կոշիկ եւ գործվածք արտադրողներ: Ամեն ինչ Չինաստանն է մատակարարում: Ես երազում էի Բուրջ Համուդում ստեղծել հայ գաղթականության մի փոքր թանգարան: Բայց ես ամբողջովին դուրս եմ համայնքից, իսկ ինձ Բուրջ Համուդի հայերն ասացին, որ իրենց ամենամեծ երազանքը Լոս Անջելեսի վիզա ստանալն է:
– Լիբանանահայ փայլուն նկարիչ Փոլ Կիրակոսյանի ստեղծած ձեր դիմանկարը շատ ուշագրավ է: Հետաքրքրական կլինի իմանալ նրա ստեղծման պատմությունը:
– Դա իմ կյանքի պատմություններից է, որը շատ եմ սիրում: Կարծում եմ, մոտ 17-18 տարեկան էի: Դուրս էի եկել կինոթատրոնից ու ավտոբուսի էի սպասում: Կանգառի ճիշտ դիմացը մի ցուցասրահ կար, ուստի ես որոշեցի ներս մտնել, քանի որ ավտոբուսն ուշանում էր: Երբ դիտում էի նկարները, մաշված տեսքով մի ծեր մարդ սեւեռվեց վրաս, ինչն ինձ շատ նյարդայնացրեց: Կարծում էի, որ դռնապանն է, բայց Փոլ Կիրակոսյանն էր: Հետո նա վազեց, մի կտոր թուղթ բերեց եւ ասաց, որ ուզում է նկարել իմ դիմանկարը: Ես մտածելու ժամանակ չունեի: Նա պնդեց եւ երեք րոպեում մի հրաշալի ածխանկար արեց: Դա նրանից իսկապես երեք րոպե պահանջեց: Եվ դա իսկապես ես էիՙ իմ ներքինով, ոչ միայն արտաքինով: Դրանից հետո նա ինձ ասաց. «Խնդրում եմ, նորից եկեք, ես ձեզ յուղաներկով լավ կնկարեմ: Նայե՛ք իմ նկարներին, բոլորը ձեզ նման բարձրահասակ կանայք են»: Ճիշտ է, ես շատ բարձրահասակ եմ, այն ժամանակ դա խնդիր էր, քանի որ ես շատ լիբանանցիներից ավելի երկարահասակ եմ: Բայց ես երբեք նորից չգնացի Փոլ Կիրակոսյանի մոտ: Երբ այս մասին ասացի իմ գործակալին, նա ինձ ասաց. «Դե, այդպիսով դու կես միլիոն դոլար կորցրիր»: Եվ չգիտեմ ինչու ես նրան չասացի, որ հայ եմ: Քանի որ համոզված եմ, որ նա կռահեց դա, նա ուներ այդ զգացողությունը: Նախկինում ինձ դուր էր գալիս այն փաստը, որ լուռ խոսքերն ավելի ուժեղ են, քան սովորական շաղակրատանքը:
– Դուք միայն մեկ անգամ եք եղել Հայաստանում: Նորից գալու մտադրություն ունե՞ք:
– Իհարկե, ես կցանկանայի գալ նորից ու իմ աշխատանքներից մեկը նվիրել Երեւանի ժամանակակից արվեստի թանգարանին:
Նկար 2. Թանիա Բաքալյանի գծանկարըՙ Փոլ Կիրակոսյանի
