Օրերս տեղի ունեցավ երիտասարդ շնորհալի բանաստեղծ, հրապարակախոս Հայկ Սիրունյանի «Ադամամութ» անդրանիկ ժողովածուի շնորհանդեսը: Azgonline.am-ի անձնակազմն շնորհավորում է իրենց հեղինակ-գործընկեր Սիրունյանին` նրան մաղթելով մուսայից անբաժան գրական երկար ուղի:
Ստորև ներկայացնում ենք գրքի խմբագիր, գրականագետ Սերժ Սրապիոնյանի առաջաբանը` գրված «Ադամամութ»-ի համար:
«ԵՐԿՈՒ ԽՈՍՔ
ԸՆԴՈՒՆԵ՛Ք ՃՇՄԱՐԻՏ ԲԱՆԱՍՏԵՂԾԻՆ
Այս բանաստեղծը (չեմ վարանում գործածել «բանաստեղծ» բառը, քանզի սա այն հազվագյուտ դեպքերից է, երբ սկսնակի հանդեպ վարանում չունեմ) շահեկանորեն տարբերվում է մամուլն ու համացանցը հեղեղած և իրենց աներկբա բանաստեղծ հռչակած բազմաթիվ ստեղծագործողներից:
Ինչո՞ւ եմ այսպես կարծում: Որովհետև նրա գործերում հստակ տեսանելի է Բանի ինքնությունն ու տարբերությունը, մտքի շահեկան էպիզմն ու զգացումի ներդաշնակությունը, ապրումի խորքում տառապող, «մտածող» ու շնչող սրտի բաբախը: Նա խոսում է հայ դասական բանաստեղծության՝ արդեն զուտ ազգային երանգ ու արտահայտչաձև, ոճ ու բովանդակություն ներկայացնող ավանդականությամբ՝ միաժամանակ հանդես բերելով նոր, բացառապես սեփական ձև ու բովանդակություն, բառուբան: Ասել է՝ ավանդականի, հայրենի պոեզիայի և անհատականության յուրօրինակ ներդաշնակություն:
Դա, կարծում եմ, բացատրվում է Հայկ Սիրունյան-բանաստեղծի գենով, նախևառաջ գենով: Նա որդին է 20-րդ դարավերջի հայոց բանաստեղծության մեր ինքնատիպ դեմքերից մեկի՝ Ղուկաս Սիրունյանի: Նա ծնվել է բանաստեղծից և հասակ է նետել «գրքերի՝ անեզր տիեզերք աշխարհում»: Այդ գենը թրծվել է հայոց էպիզմի՝ Սասնո աշխարհի միֆական քարանձավում, ուր կենցաղն ու հերոսականությունը գոյավորվում ու տևում են ո՛չ կողք կողքի, այլ գիրկընդխառն, ներձույլ: Իսկ եթե դրանց երջանիկ օրինաչափությամբ, այսինքն՝ Աստծո կամոք միանում են նաև անչափելի սերն առ մարդն ու հայրենին և երևակայությունը, ապա անխուսափելի է դառնում բանաստեղծի ծնունդը: Սրանցից է ձևավորվել բանաստեղծ Հայկ Սիրունյանի շաղախը, սրա՛նք են կազմում այդ նյութի բաղադրությունը:
Չափազանցությո՞ւն է ասվածը: Առաջին հայացքից՝ թերևս, իսկ առարկայորեն՝ բնավ: Տողերիս հեղինակի համոզմունքը գալիս է բանաստեղծի՝ ընթերցողին նվաճելու ունակ պոեզիայից, և ահա թե ինչու: Հայտնի ճշմարտություն է՝ երբ առնչվում ես ճշմարիտ գեղարվեստին, հոգուդ ու մարմնիդ մեջ տարօրինակ մի սարսուռ ես զգում, ինչ-որ հաճույք, որ կոչվում է «գեղարվեստական (էսթետիկ) հաճույք»: Հայկի երգը ընթերցողին փոխանցում է այդ հաճույքը: Ճշմարիտ բանաստեղծը նաև իր ժամանակի ընդդիմադիրն է, ո՛չ ժխտողը: Նա բացում է այդ ամենազոր ժամանակի իրական դիմագիծը, ներկայացնում նրա լույսն ու ստվերը, փորձում բացասել այդ ստվերը՝ այն անցկացնելով իր զգայուն հոգու ներքին պարունակներով, ապրում այդ «անցումի» վիթխարի ցավը՝ դրանով նաև հաղորդակցվելով ընթերցողի հոգու հետ: Եվ, որքան էլ տարօրինակ հնչի, այդ ցավերից է ծնվում ու զորանում սերը, համապարփակ ու բոլորին ապրեցնող միակ զգացումն աշխարհում:
Իմ այս բնութագրում թող ընթերցողը չորոնի սկսնակ բանաստեղծին ոգևորելու միտում, մանավանդ որ Հայկի այս առաջին գրքում (հուսամ՝ ոչ վերջին) առկա են նաև ինչ-ինչ թերություններ: Դրանք կարելի է գտնել հանգի ու ռիթմի, գեղարվեստական պատկերների որոշ անկատարությունների, մշուշոտ արտահայտությունների մեջ, ինչպես գրեթե բոլոր բանաստեղծների վաղ շրջանի գործերում: Բայց սրա՛նք չեն բնութագրիչները, այլ այն երգերը, որոնք մեր բանաստեղծության մեջ հաստատուն ու աննահանջ մուտք գործելու վկայություններն են:
Լայն է այս բանաստեղծի թեմատիկան, այսինքն՝ կյանքի և մարդու հանդեպ հետաքրքրությունների շրջանակը, որ դրսևորվել և իր արտահայտությունն է գտել նրա պոեզիայում:
Այսպես. Նրա սիրո քնարը հավակնում է դառնալ հայ սիրերգության ուշագրավ էջերից: Թվում է՝ Նահապետ Քուչակից, Սայաթ Նովայից, Ավետիք Իսահակյանից և մեր մյուս սիրերգակներից հետո դժվար է ինչ-որ ձևով հարստացնել այդ թեման: Թերևս այդ ներքին տագնա՞պ ասեմ, թե՞ երկյուղն է պատճառը, որ սիրային պոեզիան վերջին շրջանում գնում է դեպի խեղաթյուրում: Մաքուր, անաղարտ զգացումի, կարոտի ու դողացող սրտի, ինքնայրումի և անարատ կրքի երգերին փոխարինելու են գալիս (կամ գոնե դրան են միտում) սեռաախտաբանական, վավաշոտ ու ցանկահարույց խառնափնթոր մտքեր ու արտահայտություններ, որ հավակնություն ունեն բանաստեղծություն կոչվել: Դա նաև ավանդականին հակադրվելու անթաքույց միտում է, որի տակ թաքնված է սեփական անտաղանդության խուլ գիտակցումը և միջակությունը որպես առավելություն ներկայացնելու մոլուցքը: Անուններ չտամ: Դրանք այսօր արդեն հայտնի են:
Գաղտնիք չէ, որ սիրո ընկալումները և դրսևորման ձևերը ժամանակի հետ և մեջ փոխվում են, և հավերժական է մնում միայն ապրումը՝ իր խորքով ու ներքին հրդեհներով, ինքնայրումով: Այսինքն՝ այսօրվա սիրո դիցուհին չի կարող և պետք չէ որ լինի քուչակյան «ցած նայող ու մանտրիկ ծիծաղող» յարը կամ թումանյանական «թուխամազ» Անուշը, կամ էլ սայաթնովյան «բոլորքը վարդով չափարած, նուր վարդ» գոզալը: Նա՝ այդ դիցուհին, 21-րդ դարի առավել զարգացած, ազատ մտածող ու գործող տեսակն է, բայց դա իրավունք չէ սիրերգությունը պոռնոգրաֆիայով ներկայացնելու համար: Հայկի սիրո քնարը հեռու է այդօրինակ պղծություններից: Նրա հերոսն ու հերոսուհին այսօրվա մարդիկ են, մի քիչ բաց, բայց ոչ անսեռ, ոչ ցինիկ ու վավաշ, արդիական, բայց ավանդականի մեջ, սիրում են իրենց պապերի նման ու չափ, բայց տարբեր են ու արդիական, հետևաբար և հասկանալի ու ընկալելի:
«Քո անունը աղջիկ է լոկ.
Դու անցյալի մի գինեգույն առասպել ես՝
Շուրթեշուրթ թռչող մե՜ղմ պատրվակ,
Հավիտյանս անավարտ ու տաք մոգոնում»:
Ահա այսպես, հավիտենական գոյ՝ նորօրյա տարազով և ընկալումներով: Հայկի պոեզիայում կինը չարենցյան բորբոք էություն է ու տերյանական նրբին հյուսվածք, բայց… նույնը չէ, տարբեր է, սիրունյանական.
«Մի կում գինի ես, որ կաթացել ես միածնի շուրթերից
Իբրև ներում այս մեղսավոր աշխարհին:
Խորհրդապաշտ մի նկար ես՝
Կախված խաչընկեց վանքի խորանի մութ ետնախորշում:
…Պատվիրան ես, որ անփութորեն
Դուրս ես թռել երանելու մագաղաթից
Ու մի կում գինի դարձած սողոսկել
Փրկչի շուրթերից դուրս
Եվ ծորացել ցավի փայտիկով մինչև իմ օրեր:»
Խոստովանենք՝ կնոջ այսպիսի փառաբանում մեր պոեզիայում դժվար է գտնել: Ես նկատի չունեմ ուժեղ կամ թույլը, կատարյալը կամ անկատարը, լավը կամ վատը, պարզապես տարբեր է և դրանով էլ՝ նոր: Սա զուտ սիրունյանական է ու նոր, թարմ, ուր կիրքը, ձգտումը առ մարմինը նրբին մի քողով ծածկված է ավելորդ հետաքրքրության աչքից, ու անտես չէ, տեսանելի է: Եվ պատկերն է այլ, քիչ միֆական.
«Օձագալար, օձերի խաղ էր սերը մեր՝
Մասրենու փշոտ ստվերների տակ.
Որ անցավ ամառվա վերջին, վերջին
Օրվա հետ»:
Դժվար է հաղթահարել կրքի պարտադրանքը՝ այն սիրո մաքուր ու անաղարտ շղարշով պատելու համար: Բայց Սիրունյանը գիտե գեղարվեստի օրենքը, տգեղի ու գեղեցիկի, ստորի ու վսեմի սահմանագիծը և երբեք չի խախտոմ այն:
«Քո գրկում քանի՜ մայրամուտ եմ տեսել,
Արևի քանի՜ փախուստ աննշմար,
Կարմիրի ինչքա՜ն երանգ է կիզել
Հուրհրան վարսիդ կանթեղը վառ:
Ստինքիդ ճաղերն ինչքա՜ն են բանտել
Սավառնող հոգուս արևառ դոշիդ,
Բայց ես լոկ քո հո՛ւր խուցն եմ երազել
Ու վարսերի քո արեգափոշին…»
Ու Սրունյանի քնարական հերոսը բաց է, ազատ է իր երազներում, իր կրքի աշխարհում, բայց երբեք չի խախտում տաբուների աշխարհը: Միշտ չափի մեջ է, ու դրանով՝ գեղեցիկ ու ասպետական: Ահա և խոստովանանքը.
« …Ես քո գրկի սոնետն եմ երազել
Ու քո բանտը՝ ստինքիդ ճաղերով,
Որ հար անհաշտ հոգիս է կողպել
Իրիկուն գրկիդ անուշ տաղերում»:
Հայկ Սիրունյանի պոեզիայում լսվում է քուչակյան հայրենների թաքուն հևքը՝ առանց, սակայն, դրանց սանձակոծ ինքնայրման ու չափակորույս բորբոքումների.
«Ես` ջուր ու անվերջ հողող,
Դու` ինձ հրող կուռ ուղի,
Ես՝ գահավեժ, միշտ իջնող,
Իսկ դու` կանգուն հրող հող»:
Նարեկացիական այս պանծացման և քուչակյան հրե շուրջպարի այս զգայականության մեջ ես չեմ ուզում տեսնել ազդեցությունների այնքան սովորական դարձած իրողություններ, ոչ էլ համեմատությունների ծածկաքողի տակ ուզում եմ ջահել բանաստեղծին մեծերի շարքում դասել: Քա՛վ լիցի: Այս դեպքում բանաստեղծական ազգակցության մասին դարձումներն էլ տեղին չեմ համարում: Ես այնպես եմ կարծում, թե այս պարագայում կարելի է խոսել տոհմիկ բանաստեղծության ազգային գենետիկայի մասին, որ սկսվել է «հազարամյակ մը մեզմե առաջ» և տևում է հար՝ հասնելով մինչև մեր օրերը և միտելով դեպի գալիքը:
Կարելի է քիչ ավելի մանրամասն դիտարկել Հայկ Սիրունյանի սիրային քնարերգությունը: Սակայն ժանրով պայմանավորված տեղի սղության, նաև ընթերցողին այդ երգի նրբերանգները ինքնուրույն բացահայտելու հաճույքից չզրկելու մտահոգությամբ պայմանավորված՝ այն թողնում եմ հետագային: Մանավանդ՝ հաջորդ գրքերի ծննդյան հաստատ համոզումը կա:
Բայց մի քանի այլ թեմաների շուրջ ծնված մտորումներ ավելորդ չեմ համարում հակիրճ ներկայացնել: Մտքից, թե քո առջև իսկական բանաստեղծ է, որ ապրում է հասարակության մեջ, ապա նա չի կարող հեռու կամ անտարբեր լինել նրանում առկա հասարակական-քաղաքական իրողություններից, քիչ մարքսիստական հոտ է բուրում, սակայն ճշմարիտ է, ինչ ակունք էլ որ ունենա: Դարձյալ խոստովանենք՝ Հայկին և նրա սերնդին դաժան ժամանակներ բաժին ընկան: Դավերի ու խարդավանքների որոգայթն ընկած բզկտվող ու շագրենու կաշվի հանգույցը փոքրացող հայրենիք, անդառնալի կորուստներ հայրերի, եղբայրների, ընկերների դեմքով, պարտությամբ պսակազերծված խիզախություն և հերոսացումներ, ծվատված հասարակություն, մութ, անհեթեթ ու տարօրինակ կյանք: Այս ամենին դիմակայելու համար բարձր գիտակցություն, անկոտրում կամք ու անսասան հավատ է պետք, ինչի պակաս այս սերունդը չունեցավ: Եվ չունի: Ահա թե ինչու կարող էր ու ծնվեց հայրենիքի երգը, որ ելևէջներում լույսի խորաններ էր կերտում՝ շաղախելով դրանք տեսանելի ցավի խուլ մորմոքներով.
Տղերքը սարերով երկինք էին ելնում.
Դա է կարճ ճամփան ձգվող առ Աստված:
Գնում էին հանգիստ, բարձրանում լուռ՝
Բարկություն ու հերս կրծքի տակ պահած:
…Գնացին, որ խնկեն բարձրերը պաղած,
Մի շշուկ հասցնեն մեզնից դեպի վեր,
Եվ օծված ծխի հետ էլ ամպ դառած
Ձուլվեն երկնքին, ձգվեն դեպի Տեր:
Եվ, իսկապես, ճշմարիտ բանաստեղծը իր ժամանակի կերտիչ-ճարտարապետն է՝ ընդդիմանալով նրան: Մեր նորագույն բանաստեղծության մեջ իր ուրույն, այս դեպքում հաստատ, դասականի իր տեղն ունի Խաչիկ Մանուկյանը: Հայկ Սիրունյանի վերաբերյալ երգը ինչ-որ չափով հիշեցնում է Խաչիկ Մանուկյանի մի բանաստեղծությունը՝
«Տղերքն էսօր շատ խմեցին,
Տղերքն էսօր՝ հասած ծիրան,
Վարդերը ո՞նց թառամեցին
Պարանոցին շքեղ գարնան:
… Ելան փողոց ու խառնեցին
Աշնան գույները ոսկեման…
Տղերքն էսօր շատ խմեցին,
Տղերքն էսօր- «դլե յամա՜ն»:
Արտաքուստ նմանություն, ինչ-որ հոգեհարազատություն, իրոք, կա: Բայց առավել աչքառու է տրամադրությունների և նրբերանգների տարբերությունը: Խ. Մանուկյանի երգը հաղթական ժամանակների երգն է, նրա «տղերքի» խիզախումը հաղթանակի դափնիների արդյունք բերող է, իսկ ցավը ցավ էլ չէ, այլ վայելքի ու սիրո կարոտ: Հայկ Սիրունյանի «տղերքը» մի տեսակ «հեռացող» են, հավերժի ճամփորդ, թերևս նեղացած մեզանից, որ իրենց խիզախումը «օծեցինք» պարտությամբ և նվաստացմամբ: Հայկի «տղերքը» իրավունք ունեն Սիամանթոյի քնարական հերոսների նման դառնությամբ դեպի ապրողները նետելու իրենց կշտամբանքի և մերժումի խոսքը՝ «մեռելներն անոնք են, որոնց համար մենք մեռանք»: Խաչիկ Մանուկյանի «տղերքը» այս մտքից հեռու են:
Եվ միանգամայն հասկանալի ու մեկնելի է այն ծանր դառնությունը, որ խիտ մառախուղի նման ծվարել է Հայկի երգերի տողարանքներում: Ինչպես, օրինակ, այս գործում:
Լեռներում որոտը սսկվեց մի պահ,
Լեռներում տիրեց լռությունը- քար,
Անձայն դողացին ջղերը բնության,
Երբ հող ու տեր փարվեցին իրար:
…………………………………………………
Անձայն ծնկեցին խոնարհ ու կարոտ,
Ձուլվեցին անգույն, սառը ծերպերին
Ու սեզերի տեղ հողում քարքարոտ
Շիրմածաղիկներ հանկարծ բուսնեցին:
Բայց չգայթակղվենք և չընկնենք հակադիր տրամադրությունների որոգայթը: Վերը ես նշեցի, թե ժամանակը երբեմն պարտադրում է պոետին թե՛ տրամադրություն, թե՛ տրամաբանություն: Հավելենք՝ ժամանակը իր ընթացքով նաև բերում է կենսափորձ: Այն գալիս է ժամանակի հոսքով: Բայց կարող է այդ կենսափորձը կայանալ նաև նույն ժամանակի խտությամբ: Այսինքն՝ եթե ժամանակը իր մեջ կարճ ընթացքում կուտակում է տարիների թանձրուկը, կենսափորձը, այն է՝ իմաստնությունը, արագ է կայանում: Ինչպես, ասենք, Պ. Դուրյանի, Մ. Մեծարենցի, Վ. Տերյանի պարագայում: Հայկ Սիրունյանը ապրում է հենց նման ժամանակի մեջ, ասել է՝ արագ իմաստնացման ժամանակներում: Ահա թե ինչու, չնայած շուրջը մեգ ու մշուշ է միայն, կորստի կսկծացնող մթնոլորտ, այս բանաստեղծը, ինչպես վայել է կյանքի ու ժամանակի տարածքներ ու տևողություն անցած, կենսափորձով հարուստ մտածողին, չի դադարում տեսնել կենսականը՝ լույսը՝ հավատացած նրա աներկբա հաղթանակի մեջ.
Այսեղ, հիմա, հենց այս պահին
Աստվածային ճիչով մեկը
Ողջունեց մեր աշխարհը հին
Ու կյանքը… կյանքը հաղթեց կրկին
…………………………………………….
Այստեղ, հիմա, հենց այս պահին
Մարմանդ հոգոցով մեկը
Գլուխ տվեց մեր աշխարհին
Գուցե… գուցե կյանքը հաղթեց կրկին:
Այսպես պարզ, բառի ենթիմաստային խորքերում և տողարանքներում տրոփում է կենսավետ հավատը. ինքը՝ կյանքը, որ կարծում եմ, բանաստեղծության իսկության հիմնական վկայագիրն է: Հայկը գրում է նաև հաջողված էսսեներ, ինչպես օրինակ «գուդբայ դոյչլանդ», «այց» գործերն են: Բայց նրա բաղադրությունը քնարականությունն է, որի վկայությունը նրա՝ անձնական-անհատական մոտիվներով գրված բանաստեղծություններն են, ինչպես, օրինակ` «հորս», «ակորդ մայրական», «իմ հորեհոտ հորոխպեր», «օրագիր» և այլ գործերն են: Նրա կոչումը բանաստեղծ լինելն է: Դ. Վարուժանը իր մտերիմ ընկերոջ՝ Սիամանթոյի պոեզիան առավել տեսանելի դարձնելու նպատակով ընթերցողին կոչ էր հղում՝ «Պատիվ ըրեք վսեմական քերթողին»: Ինձ իրավունք վերապահելով որոշ խմբագրումներով գործածել մեր մեծի խոսքը՝ ես փորձում եմ մերօրյա ընթերցողի ուշադրությունը հրավիրել երիտասարդ ու հետաքրքիր պոետի գործերի վրա և ասում եմ՝ ընդունե՛ք ճշմարիտ բանաստեղծին»:
Սերժ Սրապիոնյան
