Մոսկվայի և Համայն Ռուսիո Կիրիլ Պատրիարքի օրհնությամբ և խմբագրությամբ հրատարակվել է Ուղղափառ հանրագիտարանում Դադիվանքի մասին ներկայացված պատմական ակնարկ։ Հայտնում է ՀԱՍԵ Արցախի թեմը։
Խութավանք, Առաքելոց, Դադիվանք. վանք Մեծ Հայքի Արցախի պատմական շրջանում ՝ Տրտու գետի կիրճում:
Ըստ ավանդության՝ Թադեոսի աշակերտներից մեկը՝ Սուրբ Դադին կամ Դադոն, նահատակվել է այստեղ (այստեղից էլ «Առաքելոց» անվանումը՝ առաքելական)։ «Խութավանք» (լատ.՝ վանք բլրի վրա) անվանումը ծագում է հայկական «խութ» (բլուր) բառից։ Ըստ տարեգրության աղբյուրների՝ Դադիվանքը հիմնադրվել է առաջին դարի երկրորդ կեսին, իսկ անունը հիշատակվում է 9-րդ դարից։
Դադիվանքը Հայ առաքելական եկեղեցու հնագույն վանքերից է, որը 5-րդ դարի վերջերին Աղվանքի կաթողիկոսի ենթակայության տակ էր: Միջնադարում եղել է Խաչենի մելիքության ամենամեծ վանքերից մեկը: Դադիվանքի ծաղկման շրջանը համարվում է XIII դարը: Այն եղել է եպիսկոպոսական նստավայր, ունեցել է ընդարձակ կալվածքներ և սպասարկվել է մեծ գյուղ Խութի կողմից: Վանքը բազմիցս ավերվել և վերականգնվել է (օրինակ՝ 1145թ. սելջուկների կողմից ավերումից հետո վերականգնվել է 1170թ.):
XVIII դարում Դադիվանքը դատարկվել էր. 18-րդ դարի 90-ական թվականներին պարսիկ Աղա Մուհամեդ Խան Ղաջարի արշավանքների, ժանտախտների ու սովի հետևանքով ամայացվել են վանական գյուղերը, կալվածքներում բնակություն են հաստատել քրդերը: 1813 թվականին Ղարաբաղի խանության տարածքը և վանքի տարածքը անցնում է Ռուսաստանին, որից հետո Դադիվանքը սկսում է վերածնվել: 19-րդ դարի կեսերին Սարգիս արքեպիսկոպոս Ջալալյանցը վանք մտնելով տեսել է ավերակները, որոնք «պատսպարան են ծառայել Արցախի վրա արշավանք իրականացրած ավազակների համար», վանքի տարածքն օգտագործվել է որպես արոտավայր «ոչխարների ու անասունների նախիրների համար»։
Միայն 1917 թվականին կառավարիչ Լ. Տեր-Ավետիքյանին հաջողվեց քրդերից ու թուրքերից վերցնել ընդարձակ արոտավայրերը, սակայն խորհրդային իշխանության հաստատմամբ ու շրջանը Ադրբեջանին հանձնելուց հետո 20-րդ դարի 60-ական թթ. Դադիվանքի տարածքում հիմնադրվել է գյուղ։ 1993 թվականից շրջանի տարածքը վերահսկվում է Լեռնային Ղարաբաղի կողմից, իսկ 1998 թվականից վանքում վերականգնողական աշխատանքներ են իրականացվում։
Դադիվանքի տարածքում պահպանվել է մոտ 30 շինություն (4 եկեղեցի, 2 գավիթ, պատկերասրահ, զանգակատուն և հուշակոթողային ու քաղաքացիական կառույցներ)։
Միանավ Սուրբ Դադի եկեղեցին կառուցվել է ենթադրաբար 9-րդ կամ 13-րդ դարերում։ Երկրորդ թվագրումը հաստատվում է վանքի վանահայր Տեր Աթանասի 19 տողանոց արձանագրությամբ (հարավային ճակատի կենտրոնական մասում՝ պատուհանի տակ, որմնասյուների միջև)։ Խորանում վաղ միջնադարից պահպանվել է կոթող՝ Սուրբ Դադիի գերեզմանի վերևում:
Արևմուտքից եկեղեցուն կից գտնվում է 4 սյունանոց ժամատուն (գավիթ, 1224թ.), որի ներսից արևելյան պատի ողջ երկայնքով որմնաշարված են խաչքարեր։ Երկրորդ կամարաձև գավիթը և ուղղանկյուն խորանով դահլիճային եկեղեցին հարավից միանում են Սուրբ Դադի եկեղեցուն:
