Թոթովենցը 1930-ականներին բացի «Բաքու» եռահատոր վեպից ունի նաև այլ ստեղծագործություններ, որոնք դուրս են մնացել (գուցեև դիտավորյալ) ուսումնասիրողների ուշադրությունից։ Այդպիսի «մանևրում» է պատահել նաև «Գարուն…» բանաստեղծության հետ, որտեղ անթաքույց ջերմ վերաբերմունք կա սոցիալիստական կարգերի հանդեպ։ Միտումը, միջոցը և արդյունքը էական չէ. սա հայ մեծ գրող Թոթովենցի գիրն է։
Բանաստեղծությունն առաջին անգամ է մեքենայագրված հանձնվում ընթերցողի ուշադրությանը։
***
ԳԱՐՈՒ՜Ն, ԳԱՐՈՒ՜Ն, ԳԱՐՈՒ՜Ն
Ահավոր աղմուկ կա հողի ընդերքներում խելահեղ
մի շարժում, սրտատրոփ մի անձկություն, համառ ձգտում
դեպի վեր, վասնզի դուրսը, աշխարհի և մեր սրտերի վրա,
մրրկում է արևը ու հողի ընդերքներում յուրաքանչյուր սիրտ,
յուրաքանչյուր կենդանի բջիջ խլրտում է՝ դուրս պոռթ-
կալու և լսելու արևի բյուրաբյուր պատգամների համանվագը:
Աղմկում է և մրրկում է մարդկային արյունը, վասնզի
կարմրում և հորդում, երբ արևի հեշտանքից փխլվում է և փլչում,
երբ երգող առվի ափերին վառվում
է խոտը, երբ անսահման խոլականությամբ վազում են
ջրերը լեռնաշխարհի սարերից, երբ ցնծում է ծառի ա-
վիշը, երբ հողմը, լայնածավալ, գորովագին և գաղջ թևե-
րով սավառնում է դաշտերով և երբ հարավի թռչունի
առաջին թևը խազխզում է մեր դեռևս լերկ դաշտավայրը:
Դողում են թփերը արևի ծփանքի տակ, դողում են
ծառերի ճյուղերը մերկ, դողում են, ինչպես հարսները
թանկագին և կենդանի «բույրերով», դողում են բերկրապա-
տար, դողում են, վասնզի պիտի ծնեն, պիտի ծնեն երանգ-
ները, պիտի ծնեն միրգը քաղցրաբույր և քաղցրահամ,
սարսռում է արևակողի ողջ բլրակը, սարսռում է, ինչպես
մոր սիրտը, վասնզի նա պիտի բանա իր վիթխարի կուրծքը
իբրև սկուտեղ և իբրև համայնական բեմ, իր հարստությամբ,
գույնով և բույրով, աշխարհի և մարդկության առաջ:
Արևը… արևը շոշափվում է, թանձրացյալ է
շողը, արևը ծեփում է պատերն ու կտուրները, ծեփում է,
որպես ոսկեղեն և հրեղեն մի շաղախ, շոշափելի է նրա
ջերմությունը, շոշափելի է նրա ծփումը, շոշափելի է
նրա կոհակը, որ անցնում է մեր երակներով:
Ցնծում է լեռնաշխարհի լիճը, լեռնաշխարհի
վիթխարի և փիրուզյա դաշխուրանը, արևն ըմպում է
նրա մանիշակագույն նեկտարը և լիճն ըմպում է, փոխադարձա-
բար, արևի նարնջագույն գինին:
Հարավի թռչունի առաջին թևի հետ միասին մեր
դաշտանկարում գծագրվում է «և» մի հերոսական կերպարանք,
կերպարանքը համայնական սերմնացանի, կերպարանքը
հաղթական դարաշրջանի, կերպարանք, որ դրոշմում
է իրեն ժամանակի սպասումների վրա անջնջելի, իբրև
ոսկեղեն և հրեղեն մի բարձրաքանդակ, անջնջելի, վասնզի
համայնական սերմնացանը ցանում է այնքան խորը
և այնքան առատ, որ հնձեն դարերը, հնձեն ու չվերջա-
նա, հնձեն ագահաբար գալող սերունդները, և որքան
ագահաբար հնձեն, այնքան ագահաբար աճի, բարձրա-
նա, հորդի ու վարարի, վարարի համայնասփյուռ քաղցն
աշխարհի, վարարի ու ողողի թշվառությունը, որ
դարձավ ամոթ և նախատինք անցյալ բոլոր պատմություն-
ների մեջ:
Ո՜վ համայնակա՛ն սերմնացան, քո մի հատիկ քրտինքն
ավելին է կշռում, քան բոլոր մարգարիտներն արևելյան
3 / 8
աշխարհի, քան բոլոր ոսկին արևմտյան ոստանների,
վասնզի քո քրտինքը ջինջ է, ինչպես աստղը մեր երկնքում,
և ինչպես ցողը վարդի թերթերի վրա, մաքուր է, ջերմագին
և ստեղծագործող, ինչպես բուռն և անկեղծ սիրով
վառված հղի կնոջ քրտինքը։
Բարձրացի՛ր, ո՜վ համայնական սերմնացան, մեր
սրտերի վրա և մատյաններում, թո՛ղ երգեն քեզ մեր
բանաստեղծները հզոր և վիպասանները երկարաշունչ
և խոհական, թո՛ղ երգեն քեզ գուսանները ժողովրդական,
թո՛ղ պատկերեն քեզ նկարիչները բազմերանգ և ծաղկող-
ներն ընտիր, քեզանով թող հուզեն մեզ թատերգակները
և դերասանները պերճախոս և պերճաճկուն, թո՛ղ քո
աշխատանքի կենդանարար ներգործությամբ «ցնցեն» մեզ
ղեկավարները պետության և հռետորները հասարակության։
Հողի ընդերքների աղմուկի և անձկության հետ միասին և
համընթաց լսվում է համայնական սերմնացանի առողջ, «խորավստահ»,
վճիտ և կենդանաշունչ աղաղակը։
«Խորավստահ» է նրա ձայնը, որովհետև նա դառնում է
տառապագին ոգորումներից հաղթական, վասնզի նա վա-
ռել է հուրը գիշերվա խավարում, արևի նման, հուրը մար-
տնչումի, հուրը անշահագործ և անկախ և հպարտ և «ու-
րիշ» կյանքի, վասնզի նա խավարի ծոցում ցանեց արևի
սերմեր, ցանեց ծեծված ձեռներով և բռնապետության
հարվածների տակ և պայթեց խավարը, երբ ծլարձակ-
վեց արևի սիրտը:
Խորավստահ է նրա ձայնը, վասնզի նա ձեռնար-
կեց մեծ ստեղծագործություն, երբ տակավին հոսում էր
արյունը ստեղծող երակներից, վասնզի նա կերտում էր ուրա-
խություն, երբ ուրախությունը օտարոտի էր և անհասցե
4 / 8
և անձև։
Եվ եկավ ուրախությունը։
Եկել է և Գարունը;
Նրա գալն իմացավ առաջին անգամ համայնա-
կան սերմնացանը, վասնզի նրա ականջն ամենազգայունն
է ամենանուրբ հունչին, վասնզի նա ինքը հողն է,
հողը և համայնական սերմնացանը մի է, ինչպես լույսն
ու ջերմությունը։
Եվ ահա շուտով կը փրփրեն ծաղիկները, կը ծփան
տերևները, գույները կը մրրկեն աշխարհը և մեր մթին
աչքերը։
Լսեցե՛ք, բացվելու է վարդը, հողի արյան այս
զմայլելի քմահաճույքը, կախվելու է ծիրանը, հողի
ընդերքների զովացած հուրը, մրմնջում է արտին մանի-
շակը տերևների տակ, դողահար և գաղտնի և ցնծալից,
ինչպես առաջին սերը, և ձնծաղիկը ցրտին անկողնից
մաղթում է արևի՜ն, արևի՜ն, արևի՜ն։
Լսեցե՛ք, եկել է գարունը։
Եվ թող լսեն նրանք, որոնց կյանքի հեռավոր
լեռների վրա թափվում է ձյունը և թող լսեն մինչև անգամ
նրանք, որոնց կյանքի մոտավոր բլուրների վրա, առա-
տորեն և անկարեկից և անգութ և համառ, թափվում է
ձյունը։
Խաղաղություն ձեզ, ո՜վ դուք, որոնց դագաղն անցնում
է մեր փողոցներից և որոնց մահազդները վառվում են
և հեծեծում մեր մամուլում, ասում եմ՝ խաղաղություն
ձեզ, վասնզի կյանքից հետո և մեզանից էլ
հետո, մենք,
որ ապրում ենք, պիտի հրճվեն և ստեղծագործեն, կյանքը
պիտի փրփրի ուրախության կոհակներով, վասնզի հա-
5 / 8
մայնական սերմնացանը և նրա եղբայրը, ռազմիկը
կարմիր, որ կանգնած է, իբրև հերոսական կերպա-
րանք մեր սահմանների վրա, ստեղծագործում են
անդուլ և անդադար։
Մեր գարունից ձեզ մի վարդ, ո՜վ անցնողներ։
Եվ թող մենք ապրենք, քանի ապրում ենք։
Ի՜նչ փույթ թե անցնում է մեր տների առա-
ջից, գրեթե ամեն օր, թանկագին մի դագաղ, ի՜նչ փույթ
թե նրանց օրորվող և երկարաձգված և դժգույն մար-
մինների վրա դեռ ի զուր թափվում է արևի հուրը։
Մենք ապրում ենք։
Եվ խելահեղ է այս գիտակցությունը, այնքան
խելահեղ, որ չենք գիտակցում այդ գիտակցությունը։
Մենք պետք է ապրենք կյանքը, այն խորու-
թյամբ և այն կարոտով, որ պիտի ապրեր անց-
նողներից մեկը, եթե, հանկարծ, վերադառնար
դեպի կյանքը։
Ի՜նչ խորը խայտանք է ապրելը, ապրել, երբ
Գարուն է, գարու՜ն, գարու՜ն, գարու՜ն։
Ուրախություն ապրողներին և խորը և ան-
սահման խաղաղություն մեռյալներին։
Ո՜վ մահ, մենք տալիս ենք քո սառը կրակին մեր
հանճարներն ու վարդերը, բայց ինչքա՜ն կան և պիտի
լինեն։
Ո՜վ արև, ո՜վ համայնական կյանք, մենք ստանում
ենք ուժ՝ քրքջալու մահվան դեմ և այդ ուժը տալիս
է մեզ իմաստություն արգասավորելու կյանքի յու-
րաքանչյուր վայրկյանը։
Քրքջում է և մահը, բայց մենք այդ քրքջոցը
6 / 8
վերածում ենք պարի և հրճվալից կռույթի,
և պարում ենք երկրագնդի թավալման հետ զուգընթաց
և համաչափ։
Փչում է հողմը և որոտում է մեր դաշտերում,
մրգաստաններում, այգիներում, փողոցներում և կտուր-
ների վրա և այդ հողմում կա հարավի ծովերի
ջերմությունը, հարավի ծաղիկների խրախճանքը
և գարնան կենարար շունչը։
Եկել է գարունը։
Զարթեցե՛ք, մանուկներ Հայաստանի, մանուկներ
այն երկրի, ուր առաջին անգամ մտավ ուրախու-
թյան կառքը քառաձի, նժույգներով հրեղեն,մանուկ-
ներ այն երկրի, որ ծնեց քնարերգուներ վեհաթախծոտ,
ծաղկողներ զմայլելի, ճարտարապետներ մեծահան-
ճար և տառապողներ վսեմ, և մայրեր եղերական
և աղջիկներ դառնաժպիտ և գուսաննե՜ր, գուսաննե՜ր,
գուսաննե՜ր, որոնց երգերը, օրորուն և թախծոտ
և խորը, որոնց երգերը՝ որպես բոցեղեն ծաղիկների
արյուն առվակների եզրին, զովացնեն դարերի
ժողովրդական տրտմությունը, թեթևացնեն մահվան
քարը ուսերի վրա և սրտերում, որոնք համառո-
րեն և հավատքով և իմաստությամբ, կենդանի
«կպահեն» մեզ՝ մինչև համայնական սերմնացանը։
Եվ ահա համայնական սերմնացանի կերպա-
րանքը Հայաստան երկրում և հարևան և մեծ
երկրներում։
Եվ համայնական սերմնցանը ամեն գար-
նանը և այս գարնանը, առավել ոգևորված,
առավել հավատքով, առավել կուտակված
7 / 8
իմաստությամբ և փորձով, ցանում է սերմը։
Եվ այդ սերմերից պիտի բացվի
հացը, կլոր և կարմիր, ինչպես արևը։
Եվ այդ «հրափայլակ» սերմից և
այդ արևային հացից պիտի ծնվեն նոր քնարեր-
գուներ դարերի տառապանքից զգաստացած
և նոր ուրախությունից մրրկված, և նկարիչներ
և երգչներ և ճարտարապետներ, որոնք պիտի
կառուցեն ոչ միայն «երկնակարկաս» և մեծ, այլև
գեղեցիկ և արևապարփակ, վասնզի, Հայաստան
երկիր, դու նրանց տալիս ես նյութը քո կրծքից
և երակներից։
Համայնական սերմից պիտի ծնվեն երկեր
երկարաշունչ և խրախճալից, վասնզի սերմը,
որ ցանվում է այժմ մեր տառապած և «արյու-
նա․․․» հողի մեջ, արևն է փշրված։
Զարթեցե՛ք, մանուկնե՛ր Հայաստանի, վազե-
ցեք մեր դաշտերով բոկոտն, որպեսզի հողի հուրը
անցնի ձեր սրտին և հրդեհի ձեր արյունը, վա-զեցե՛ք, ինչպես եղնիկները «թեթևասույր», ինչպես«հոտը», երգեցե՛ք, երգեցե՛ք, վասնզի ազատ էձեր հայրենիքը, վասնզի նրա սրտի վրա ստեղ-ծագործում է համայնական սերմնացանը և նրա եղբայրը, ռազմիկը կարմիր, զարթուն ևդյուցազնորեն հսկում է սահմանները։ Գարուն է։ Ցնծում է հողը, վասնզի գրկում են, տրո-րում նրան և բեղմնավորում հրեղեն սերմերով։ Ահեղ մի հրճվանքով սարսռում են մեր8 / 8հոգիները հունձքի և մրգաստանների հեռապատ-կերից։ Գարուն է, գարու՜ն, գարու՜ն, գարու՜ն…
Պատրաստեց` Հայկ Սիրունյան
