1936 թվականի հուլիսի 9-ին սպանվեց Հայաստանի Կոմունիստական կուսակցության կենտկոմի առաջին քարտուղար Աղասի Խանջյանը:
Ժամանակակիցները շատ մանրամասներ և դրվագներ են պատմում կապված նրա մարդկային վեհ հատկանիշների հետ, նրան վիճակվեց Հայաստանի Հանրապետությունը ղեկավարել ծանրագույն ժամանակներում, բայց նա վայելում էր սեփական ժողովրդի վստահությունն ու հարգանքը:
Սերո Խանզադյանը առաջին անգամ Գորիսում է հանդիպում նրան. դպրոցական պատանիներ իջել էի ձորը խուրձ կրելու, երբ «երեք պլպլացող, սև, մարդատար ավտո» խրտնեցնում են նրանց ձիերին:
«Մենք աշխատեցինք խոսել գրական լեզվով: Անհարմար է այդպիսի լավ մարդու հետ «գյուղավարի» խոսել: Շալունց Անդրանիկը ձեռքը դրեց ուսիս և ասաց.
-Էս տղան ուզում ա գրող դառնա:
Մարդը զարմացած նայեց ինձ:
-Գրո՞ւմ ես, տղա’ ջան»:
Ներկայացնում ենք «Ինչպես հիշում եմ» գրքից մի հատված` նվիրված Աղասի Խանջյանին: «1933 թ., գարուն:
Մեր ձորերում սաստիկ սով էր:
Մանկավարժական տեխնիկումի երկրորդ կուրսի ուսանող էի: Մեզ օրը երեք հարյուր գրամ հաց էին տալիս: Մարդիկ, մանավանդ երեխաներ, մեռնում էին սովից: Մեր տանը տասնմեկ շունչ էր, բոլորն էլ քաղցած:
Ստիպված թողեցի ուսումս և գնացի սևագործ բանվոր դարձա: Ճանապարհ էինք շինում: Մեզ` բանվորներիս օրը վեց հարյուր գրամ հաց էին տալիս ու մի աման տաք ճաշ: Ճաշն ուտում էի, հացը բերում քույրերիս:
Մի երեկո, երբ աշխատանքից տուն եկա, քաղաքում ինձ ասացին, թե Խանջյանը եկել է Գորիս: Գնացի նրան տեսնելու, բայց նա գտնվում էր ինչ-որ դռնփակ ժողովում: Պարզ է, ինձ ներս չթողին:
Տուն եկա: Մայրս ձեռքերը խաչած նստել էր մեր միակ ցեխապատ, խղճուկ սենյակի շեմին`քարի վրա: Ինձ տեսնելով` լաց եղավ: Լաց եղան նաև վեց քույրերս ու եղբայրս: Այդ օրը ևս նրանք ոչինչ չէին կերել, քաղցած էին: Սով էր լեռներում: Հայրս պահում էր նաև իր քրոջ երկու որբերին:
Հայրս տուն եկավ` թևի տակ եղան,թե ձիու պոչ-ագի ու խոզի երկու ականջ: Մայրս դրանք եփեց : Մեզ մի-մի պատառ պոչ ու ականջ տվեց : Մենք սկսեցինք կռծել այկդ պինդ անհամությունը:
Հանկարծ մեր տուն մտան չորս-հինգ հոգի: Դրանցից միայն ճանաչում էիք Ապուն Ծատուրին: Նա մեր գյուղխորհրդի նախագահն էր: Մյուսներն օտարականներ էին: Ծատուրյանը ներս մտավ բարկացած, նեղացած, կանգնեց սենյակի հողե հատակին ու ձեռքը մեզ մեկնելով` ասաց.
– Դե հիմա տեսեք, այ մարդիկ: Որ ասում եմ գյուղիս սովածը շատ ա, չեք հավատում: Ըհը’, էս մի սոված տուն: Բա էս երեխեքը մե՞ղք չեն, սովից կոտորվում են:
Օտարականները նայեցին մեր սենյակը: Դա անշուք, հողահատակ խրճիթ էր, դատարկ ու լպստած: Քույրերս նորից լաց եղան: Չէին կարողանում ծամել եզան (թե ձիու) ագիների ողերը: Հայրս Ծատուրին հարցրեց.
-Էս ի՞նչ խաբար ա Ծատուր:
-Խանջյանը եկել ա մեր քաղաքը,-ասաց Ծատուրը:-Գնացի ասացի`ընկեր Խանջյան, ժողովուրդը սոված ա, մի ճար արա: Շրջկոմի քարտուղարը վրաս պրծավ, թե սուտ ես ասում, մեզ մոտ սոված մարդ չկա: Խանջյանը էս ընկերներին դրեց հետս, որ ման ածեմ, սովածներին տեսնեն: Առաջինը քու տունն եմ բերել:- Նա դարձավ ընկերներին:-Հիմա տեսա՞ք…
Նրանք գնացին իրենց հետ տանելով նաև մռայլ ու հուսահատ հորս:
Առավոտյան հայրս ինձ կանուխ վերկացրեց: Տարավ եկեղեցու բակը: «Զագոտզեռնոյի» պահեստը եկեղեցումն էր: Այնտեղ շատ մարդ էր հավաքված : Մեզ երեք պարկ լիք-լցված ցորեն տվին: Մինչև դա ջրաղաց տանելը ես մի երկու բուռ լցրի բերանս ու կերա: Հորս հարցրի.
-Ապա, էս ցորենն ո՞վ տվեց մեզ:
-Խանջյանը,-ասաց նա,-ընկեր Աղասի Խանջյանը:
Արևը երկար լինի: Սովյալներին հաց է բաժանել:
Այդ գարնանն ապրեցինք կուշտ, մինչև նոր հացը հասավ:
1936, ամառ:
Գտնվում եմ Ստեփանավանում: Մեր շրջանից շատերի հետ, ինձ էլ են ուսղարկել ուսուցիչների վերապատրաստման դասընթացների:
Հուլիսի ինը, թե տասն էր: Մի օդանավ պտտվեց Ստեփանավանի վրա և թռուցիկներ թափեց: Թռուցիկը հաղորդում էր Աղասի Խանջյանի ինքնասպանության մասին` Թիֆլիսում: Ինձ հետ էր մեր Գորիսի Տեղ գյուղացի ուսուցիչ Ասատուր Չերքեզյանը: Նա ինձ ասաց.
-Չեմ հավատում, թե Խանջյանն ինքնասպանություն է գործել: Նրան երևի սպանել են:-Լռեց, լռեց Ասատուրը, ապա տագնապով շշնջաց:-Ուրիշի բան չասես…
Տխուր-դաժան օր էր:
Չեմ հիշում, քառասունինը, թե հիսուն թվականն էր: Չեմ հիշում, թե ում էինք տարել թաղելու, Թոխմախանի գերեզմանատանը: Ձմեռ էր և սառչում էինք: Երբ թաղումից գալիս էինք, մեր ընկերներից մեկը մեզ մի կարմիր, անտաշ, խոշոր քար ցույց տվեց:
-Այստեղ է թաղված Խանջյանը:
Ես խոնարհվեցի նրա շիրիմի վրա: Հիշեցի նրա տված հացը այն սարսափելի սովի տարին»:[1]
[1] Սերո Խանզադյան, «Ինչպես հիշում եմ», Երևան, 1988, էջ`44-47:
