Հարավային Կովկասը, որը ռուսներին հայտնի է որպես Անդրկովկաս, դարերի ընթացքում տարբեր ռազմավարական նշանակություն է ունեցել: Այնտեղ կայսերական ազդեցությունն այնքան ուժեղ չէր, որքան Ռուսական կայսրության կամ Խորհրդային Միության մյուս մասերում։ Դրա մասին Foreign Affairs-ի իր հոդվածում հայտարարել է բրիտանացի քաղաքագետ Թոմաս դե Վաալը։
«Խորհրդային Միության փլուզումից հետո Մոսկվան փորձեց պահպանել իր ազդեցությունը՝ շահարկելով տեղական տարածքային հակամարտությունները՝ հնարավորինս շատ զորքեր պահելով տեղում: Բայց Ուկրաինայի պատերազմը և արևմտյան պատժամիջոցների ռեժիմը փոխել են այս հաշվարկները։ Ռուսաստանը հարավում գործարար պարտնյորների և առևտրային ուղիների խիստ կարիք ունի:
Այս տարվա գարնանը Լեռնային Ղարաբաղից Ռուսաստանի միակողմանի դուրս գալն առաջին հայացքից տարակուսանք հարուցեց: Վերջին երեք տասնամյակում հիմնականում ադրբեջանցիներն ու հայերը կռվել են այս տարածքի համար: Ադրբեջանը դեռևս 2020 թվականին կգրավեր Լեռնային Ղարաբաղը, եթե Ռուսաստանը հայ բնակչությանը պաշտպանելու լիազորված խաղաղապահ ուժ չներդներ։ Սակայն նույն այդ խաղաղապահներն անգործության էին մատնված, երբ անցյալ սեպտեմբերին Ադրբեջանը մտավ Ղարաբաղ։
Ընդսմին նրանք մինչև 2025 թվականը վավեր մանդատ ունեին: Բացի տարածաշրջանում ռուսական ազդեցությունը նախագծելուց, նրանք կարող էին նաև նպաստել Լեռնային Ղարաբաղ որոշ հայերի վերադարձին:
Ընտրելով տարածաշրջանից հեռանալը՝ Ռուսաստանը հաղթանակ պարգևեց Ադրբեջանին՝ նրա զինվորականներին թույլ տալով անկաշկանդ վերահսկողություն սահմանել երկար ժամանակ վիճելի տարածքների վրա: Դիտորդները գրեթե անմիջապես ենթադրեցին, որ Ռուսաստանի և Ադրբեջանի միջև ինչ-որ գործարք է կնքվել:
Հարավային Կովկասի երեք երկրներից ամենամեծն ու ամենահարուստը լինելով՝ Ադրբեջանն ամենաշատն է շահել Ռուսաստանի որոշ հատվածներում տեղի ունեցած փոփոխություններից: Բաքուն Արևելք-Արևմուտք էներգետիկ քաղաքականության խաղացող է, որը Վրաստանի և նրա մերձավոր դաշնակից Թուրքիայի տարածքով երկու խողովակաշարով նավթ ու գազ է մատակարարում եվրոպական և միջազգային շուկաներ: Սահմանակից լինելով Իրանին, այն նաև ծառայում է որպես հյուսիս-հարավ դարպաս Մոսկվայի և Մերձավոր Արևելքի միջև: Դրան նպաստում է այն, որ ադրբեջանական ռեժիմն, ռուսականի պես, ի տարբերություն Հայաստանի դեմոկրատական իշխանության, կառուցված է նույն ավտորիտար մոդելի վրա:
Ալիևն ու Պուտինը գիտեն, թե ինչպես վարվել միասին, և նրանց հարաբերություններն ավելի շատ կառուցված են անձնական հարաբերությունների և առաջնորդության ոճի, քան ինստիտուցիոնալ կապերի վրա:
2020 թվականի Լեռնային Ղարաբաղի պատերազմից հետո Ռուսաստանը նոր ռազմավարական շրջադարձ արեց Ադրբեջանի կողմ։ Խաղաղապահների դուրսբերումը, ըստ երևույթին, Բաքվի և Մոսկվայի միջև լիարժեք համաձայնության հիմնական բաղադրիչն է: Ռուս խաղաղապահների հեռանալուց ընդամենը հինգ օր անց Ալիևը մեկնել է Մոսկվա, որտեղ քննարկել է երկու երկրների միջև կապերի ընդլայնումը։ Բանակցություններից հետո ՌԴ տրանսպորտի նախարար Վիտալի Սավելևն հայտարարեց, որ Ադրբեջանը կարդիականացնի իր երկաթուղային ենթակառուցվածքը՝ ավելի քան կրկնապատկելով բեռնափոխադրումների հզորությունը, ինչը հնարովորություն կտա զգալիորեն ընդլայնելու Ռուսաստանի հետ առևտուրը:
Մոսկվայի համար այս ամենը նոր առևտրային ուղիներ ստեղծելու՝ Արևմուտքի հետ մրցավազքի մի մասն է՝ միտված Ուկրաինայի պատերազմի հետևանքով առաջացած տնտեսական բացը փոխհատուցելուն: Պատերազմի սկզբից ի վեր արևմտյան կառավարություններն ու ընկերությունները փորձել են արդիականացնել այսպես կոչված «Միջին միջանցքը»՝ երթուղին, որն արևմտյան Չինաստանից և Կենտրոնական Ասիայից բեռներ է բերում Կասպից ծովով և Հարավային Կովկասով՝ շրջանցելով Ռուսաստանը: Ռուսաստանն իր հերթին Վրաստանի և Ադրբեջանի միջոցով փորձում է ընդլայնել իր կապերը Մերձավոր Արևելքի և Հնդկաստանի հետ։
Հարավային Կովկասում Ռուսաստանի փոփոխվող հավակնությունների առանցքային մասը դեպի Իրան ցամաքային տրանսպորտային ուղիների վերականգնումն է։ Ամենագրավիչ երթուղին այն է, ինչ Ադրբեջանն անվանում է Զանգեզուրի միջանցք՝ առաջարկվող ճանապարհային և երկաթուղային կապ հարավային Հայաստանով, որը Ադրբեջանը կկապի Իրանին և Թուրքիային սահմանակից Նախիջևանին: 47 մղոն երկարությամբ երթուղին վերաբացելով՝ Մոսկվան ուղիղ երկաթուղային հաղորդակցություն կբացի Ուկրաինայում կռվող ռուսական զորքերի համար զենքի կարևոր մատակարար դարձած Թեհրանի հետ։
Փաստացի, հյուսիս-հարավ այս առանցքը կվերակենդանացնի այն, ինչ Երկրորդ աշխարհամարտի ժամանակ հայտնի էր որպես Պարսկական միջանցք՝ Իրանից Ռուսաստան ընկած հյուսիսային ճանապարհը և երկաթուղին, լենդ-լիզով տրամադրվող օգնության առնվազն կեսը, որը Միացյալ Նահանգները տրամադրել էր Խորհրդային Միությանը։ Ճակատագրի տարօրինակ հեգնանքով այս նույն առանցքն այժմ էլ կենսական նշանակություն ունի Մոսկվայի համար՝ ԱՄՆ-ի և Արևմուտքի դեմ ներկայիս պայքարում:
Դեռևս 2020 թվականի նոյեմբերին ռուսները կարծում էին, թե համաձայնություն ունեն բացելու այս ճանապարհը, երբ Պուտինը, Ալիևը և Հայաստանի վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանը ստորագրեցին եռակողմ հայտարարություն, որը պաշտոնապես դադարեցրեց հակամարտությունը Լեռնային Ղարաբաղում և ռուսական խաղաղապահ ուժեր ներգրավեց։ Այն պարունակում էր բոլոր տնտեսական և տրանսպորտային կապերը տարածաշրջանում ապաշրջափակել կոչ անող դրույթ, և որում մասնավորապես նշվում էր Հայաստանով Նախիջևան տանող երթուղին: Ավելին, նշվում էր նաև, որ այս երթուղու վերահսկողությունը լինելու է ՌԴ Անվտանգության դաշնային ծառայության ձեռքում։
Սակայն Հայաստանն ու Ադրբեջանը չկարողացան պայմանավորվել դրա շահագործման պայմանների շուրջ։ Ընդսմին, Ռուսաստանը պնդում է, որ ճանապարհը պետք է վերահսկողության տակ պահեն իր անվտանգության ուժերը: Ապրիլին Մոսկվայից վերադառնալուն պես Ալիևը ևս նշեց դա, շեշտելով, որ՝«պետք է հարգել 2020 թ. հայտարարությունը: Այսպիսով, միջանցքի բացումը կարող է լինել Ադրբեջանի և Ռուսաստանի միջև նոր գործարքի էությունը. Ռուսաստանի կողմից իր զորքերը Ղարաբաղից դուրս բերելու դիմաց (մի քայլ, որը Ադրբեջանի ղեկավարությանը խոշոր ներքին հաղթանակ պարգևեց), Ադրբեջանը կարող է համաձայնվել Ռուսաստանի անվտանգությանը։ վերահսկողություն առաջարկվող երթուղու հարավային Հայաստանով: Եթե այդ ծրագիրը նկյանքի կոչվի, դա կնշանակի Հայաստանի հարավային սահմանի համակարգված ադրբեջանա-ռուսական զավթում՝ մղձավանջ թե՛ Հայաստանի, թե՛ Արևմուտքի համար: Հայերը կկորցնեն վերահսկողությունը ռազմավարական կարևոր սահմանամերձ շրջանի նկատմամբ. ԱՄՆ-ը և նրա արևմտյան դաշնակիցները կտեսնեն, որ Ռուսաստանը մեծ քայլ կկատարի Իրանի հետ բաղձալի ցամաքային և երկաթուղային կապ ստեղծելու ուղղությամբ: Ավելին, Հայաստանը հնարավորություն չունի խոչընդոտելու Ռուսաստանի և Ադրբեջանի գործողություններին։
Արդյո՞ք Բաքուն և Երևանը կխուսափեն պատերազմից՝ մեծապես կախված կլինի նրանից, թե որքանով են արևմտյան տերությունները, հակառակ Ուկրաինայում ստանձնած իրենց պարտավորություններին, պատրաստ քաղաքական և ֆինանսական ռեսուրսներ ներդնել նման կարգավորում ապահովելու համար:
Պուտինը ճանաչում է Ռուսաստանի համար Հարավային Կովկասի արժեքը, սակայն 2022 թվականից ի վեր նա դրա համար քիչ ժամանակ ունի։ Մոսկվան նկատելի ընդհանուր տարածաշրջանի նկատմամբ ինստիտուցիոնալ քաղաքականություն չունի։ Պատերազմն ամրապնդել է Կրեմլի ղեկավարի՝ խիստ անհատականացված որոշումներ ընդունելու սովորությունը, որը կարծես թե շահագրգռված չէ խորհրդակցություններ կամ մանրամասն վերլուծություններ անելու:
Արդյունքում, տարածաշրջանի երեք երկրներն ունեն բոլորովին այլ մոտեցումներ։ Ադրբեջանին, կարծես թե դուրս է գալիս բիզնես վարելու Պուտինի եղանակը:
Տարածաշրջանում Ռուսաստանի հետ երկարաժամկետ պաշտոնական և ինստիտուցիոնալ կապեր ունեցող միակ երկիրը՝ Հայաստանը, ամենից շատ ցանկանում է խզել այդ կապերը:
Այս ամենը չափազանց անկանխատեսելի է դարձնում Ռուսաստանի պահվածքը տարածաշրջանում, ինչպես և այլուր։ Ադրբեջանի կողմից Լեռնային Ղարաբաղի գրավումից հետո շահարկումներն ավելացել են այն մասին, թե ինչ կարող է տեղի ունենալ ՝ Վրաստանի հյուսիս-արևմուտքում Ռուսաստանին սահմանակից անջատված տարածքում՝ Աբխազիայում, որը 1990-ականներից ի վեր հակամարտության գոտի էր:
Արդյո՞ք Ռուսաստանը կարող է փորձել ամբողջովին անեքսիայի ենթարկել Աբխազիան՝ դրանով իսկ Սև ծովում նոր ռազմածովային բազա ապահովելով: Արդյո՞ք մոտ ապագայում կարող է լինել Ադրբեջանի հետ նման գործարք, որով Մոսկվան թույլ կտա Վրաստանին անխոչընդոտ ներխուժել Աբխազիա՝ Վրաստանի եվրաատլանտյան հավակնություններից հրաժարվելու դիմաց: Այս տարբերակներից որևէ մեկը տեսականորեն հնարավոր է, թեև չի բացառվում, որ Պուտինը կնախընտրի ստատուս քվոն և կշարունակի կենտրոնանալ Ուկրաինայի վրա:
Ռուսական զորքերի դուրսբերումը Ղարաբաղից թուլության նշան է: Նույնը կարելի է ասել Հայաստանի՝ դեպի Արևմուտք շրջվելու և վրաց հասարակության զանգվածային դիմադրության նրան, ինչն ընդդիմությունն անվանում է «ռուսական օրենք»։ Բայց եթե Ռուսաստանը տարածաշրջանում ավելի թույլ է թվում, Արևմուտքն առավել ուժեղ չի երևում»,- գրել է փորձագետը։
