Տարագիր այս հայը չտրվեց ձուլման հոսանքին և օտար երկրում` Հայաստանը չտեսնելով, մնաց հայ, ցավով հասկացավ ու ընդվզեց հայկականությունից հեռացող մեր անգիտակից, հաշմանդամ հոգի ունեցող սերունդների դեմ. «Եւ մենք դեռ կը նահանջենք բանիւ ու գործով, կամայ եւ ակամայ, գիտութեամբ եւ անգիտութեամբ. մեղա՜յ, մեղա՜յ Արարատին»։
Ծանր հիվանդության` ոսկրախտի պատճառով 1930-ական թթ. վերջերից մինչև կյանքի մայրամուտը անցկացրել է հիվանդանոցում:
Սերո Խանզադյանը հիշում է `ինչպես է մի անգամ Ֆրանսիայում հանդիպել է Շահնուրին, ծերանոցի բակում երկար զրուցել իր սիրելի գրողի հետ. «այս մարդն իր ամբողջ կյանքում կռվել է ինքն իր հետ, աշխարհի հետ, անցյալի հետ, ներկան մերկ նկարագրելով` ներկայի հետ»:
«…Երկարավուն, մաշված մաքառած դեմքի ժպիտը խորն է, լուսավոր, փոքր-ինչ հեգնական: Կարծես աշխարհին ասում է. «Է, ի՞նչ հասկացանք քեզմե, որ եկանք` երթալու համար»:
Նրա լայն ափի սեղմումի մեջ բողոք էլ կա, կարոտ էլ: Հողից կտրված ձեռք է, միայն ավեր տաճարներ ու սրտեր շոշափած: Քաշվում եմ նրանից: Ահռելի ուժի տեր գրող և կարծես սառը, անտարբեր, հաշտված աշխարհի կործանման հետ…Նրա հազիվ նշմարելի հեգնական ժպի՜տը…
Շահնուրի սենյակը ևս իր մենակյաց տիրոջ նման մռայլ է, ծերանոցի առաջին հարկաբաժնում…ճգնավոր իմաստունի տուն «խաղաղության և խոհի»: Ոչինչ չկա այստեղ ավելորդ, խանգարիչ, միտք ու աչք կաշկանդող: Դե, էլ ինչ է հարկավոր բազում սրտեր իր սրտի ավյունով , արյունով նվաճած գրողին: Ոչինչ: Միայն այս նշխարները, իր կյանքի այս իմաստուն մնացորդը, մի պատառ երկինք ու մի մեծ բերկրանք` ալեծուփ, չհոգնող ծովի մտերմությունը:
Լռությունը խոսում է լռության խորհրդով:
-Դե, խոսինք, խոսինք: Կյանքիս մեջ կովկասահայ չեմ տեսած բնավ:
-Հիմի տեսաք: Ինչպե՞ս գտաք:
-Առույգ, մանավանդ պայծառատես ապագային հանդեպ: Իսկ ես ահա տկար եմ:
-Չի երևում,-ասաց մեզնից մեկը,-Դուք բավականին կայտառ եք:
Շահնուրի մշտական հեգնական ժպիտը դառնում է դաժան:
-Արտաքինը միշտ խաբուսիկ կըլլա:
Ամենից շատ հետաքրքրվում է Հայաստանով: Մենք բաներ ենք պատմում Հայաստանից, և ինձ թվում է, թե նա մանկանում է, հեքիաթ լսում: Ո՜չ, ինչ հեքիաթ: Ահա նրա մռայլ դեմքին երբեմն-երբեմն լուսավոր շող է կայծ տալիս: Երևի մտքում գծագրում է իր հեռավոր հայրենիքը:
-Եկեք Հայաստան,-նրան հրավիրում է Էդվարդ Թոփչյանը:-Մասնակից կլինեք մեր գրողների առաջին համագումարին:
-Չեմ կրնար,- ուշացումով, նաև վշտով պատասխանում է Շահնուրը:-Վաթսուներեք տարեկան եմ: Առողջությունս ալ չի ներեր: Ո՜չ կճամփորդեմ, ո՜չ ալ կսիրեմ խոսիլ:
Չենք ասում, թե` ոչ, կայտառ եք, առողջ եք և նման բաներ: Ավելի լավ է հայրենի կոնյակով հյուրասիրենք: Գուցե սիրտը ջերմանա: Շահնուրը վերցրեց մեր կոնյակի շիշը, շոշափեց նրա արևի գույնը, հոտ քաշեց.
-Հայաստանի խունկե՞ն է: Կարծես ուժ ստացավ «Հայաստանի խունկեն»: Չխմեց: «Տկար եմ, ծեր եմ»: Մենք խմեցինք նրա կենացը: Նորից նույն ժպիտը: «Ի՞նչս է մնացել»:
-Ձեզ ճանչցա,-ասաց մեզ,-ձեր նկարները տեսա «Աշխարհին» մեջ: Ձեզմե ես միայն գրող Մահարին գիտեմ: Անոր հետ կթղթակցիմ: Ուրիշ բան չեմ գիտեր Հայաստանի գրողներեն: Հայ բանաստեղծներեն շատ կսիրեմ Դուրյանը: Ինձի համար ան շատ մեծ է: Սիամանթոն չեմ հավնիր: Ճոռոմ է:
Ես ասացի, որ մենք շատ ենք սիրում Սիամանթոյին: Նրա արվեստը հմայիչ է, հոգին` հայակերպ-մարդկային:
-Գրելաձևը օտար է,-իրենը ասաց Շահնուրը:
-Պետք է չհամաձայնեմ ձեզ: Սիամանթոյի գրելաձևը դասական հայկական է: Օրինակ, Նարեկացին, «Վահագնի ծնունդը»: Նրա ինքնատիպ արվեստի մեջ լուծվում է արտաքնապես երևացող ճոռոմությունը: Զգացումը միաձույլ է մտքի հետ: Սիամանթոյի ջերմությունը զգալու համար պետք է սրտիդ հարցնես:
Շահնուրը մի փոքր մտածեց ու ասաց.
-Ճշմարիտ եք:
Մենք նորից ուզեցինք իմանալ, թե Շահնուրը մեր բանաստեղծներից որի՞ն գիտե: Նա ուսերը ձգեց:
-Ոչ ոքի:
Մեզ մնում էր վերջին խաղաքարտը հանել:
-Հովհաննես Շիրազին և՞ս չգիտեք:
-Չեմ ճանչնար, չեմ կարդացած:
Մեզ այստեղ բերած Մուշեղ Ջիյերջյանը ասաց.
-Ես շատ կսիրեմ Շիրազը:
-Չեմ ճանչնար,-իրենը կրկնես Շահնուրը,-այսօրվա մեր արձակագիրներեն շատ կսիրեմ Համաստեղը: Պատվական մարդ է:
-Իսկ դուք նոր բան գրո՞ւմ եք:
-Ոչ,-պատասխանում է նա:-Ինքս նոր բան չեմ գրեր: Կկարդամ ուրիշներուն գրածը: Ամենեն լավը այն հեղինակները կարդալն է, որոնք մեզմե լավ կգրեն…մարդ կա տարին երկու գիրք կգրե: Ես չեմ գրեր: Եվ պետք չի ինձի գրել ստիպել: Պետք չէ, որ մարդ իր ուժերեն անցնի: Մարդ իր ոտքը իր վերմակին չափ պետք է երկարե…
-Մենք Հայաստանում նույնիսկ հիսուն հազար օրինակով ենք տպագրում մեր գրքերը,-ասում է Էդվարդ Թոփչյանը,-թեև հայերս տասն անգամ քիչ ենք ֆրանսիացիներից: Բայց, այ, օրինակ «Մխիթար սպարապետը» հրատարակվել է իննսուն հազար օրինակով:
-Գիտեմ,-գլխով է անում Շահնուրը:-Դուք երկիր ու պետություն ունիք: Դուք լավ վիճակի մեջ կապրիք,-նրա ձայնի զվարթ երանգը նորից է պղտորվում:-Տխուրն այստեղի հայության վիճակն է: Անոնք այստեղ կձուլվին: Այդ ձուլումը սարսափելի բան է: Ատեն մը Պոլիսը կսներ ֆրանսահայ մտավորականությունը, բայց այդ ակունքն ալ մարեցավ: -Դուք պետություն ունիք,-կրկնում է նա: Իսկ այստեղ ի՞նչ ընե հայը:
Զարհուրելի հարց է, անլուծելի առեղծված ու հառաչանք:
Այո, ի՞նչ անի այստեղ հայը: Ի՞նչ անի նաև շքեղ գրականություն ունեցող այս երկրում սիրելի գրող դարձած այս մարդը, որը նույնիսկ Հայաստանը չի տեսել: Նրա տեսածը ուծացման-ձուլման դատապարտված, Դեր Զորից փրկված հայի խլյակներն են: Ի՞նչ անի այս մարդը: Պատասխան չունի: Եվ գուցե հենց այդ անպատասխան վիճակից է, որ նա այլևս բան չի գրում և թեկուզ ընդամենը վաթսուներեք տարեկան է, սակայն իրեն փակել է ծերանոցի խաղաղ, բայց անձուկ-տխուր մենության մեջ…
Մենք երկար զրուցեցինք: Ծերանոցի բակում, որի տեղական անունը Հոմ Արմենիա է, լուսանկարվեցինք Շահնուրի հետ: Այդ օրից մի փշուր է մնացել իմ ձեռքին` այդ լուսանկարը: Շահան Շահնուրը երկու ձեռքով ծանր հենվել է ձեռնափայտին ու աշխարհի վրա ծռվել է նրա դառը, հեգնական ժպիտը…»:[1]
[1] Սերո Խանզադյան, «Ինչպես հիշում եմ», Երևան, 1988, էջ`389-397:
Կազմեց Լիլիթ Լալայան
