Արամ բեյ(1) Չոլաքյանը հնարավոր ամեն միջոցով պայքարեց թուրք բռնակալության դեմ՝ միշտ օգտակար լինելով հայկական դիմադրական աշխատանքներին և հայկական իրավունքների պաշտպանությանը:
Այն ամիսներին, երբ Անտիոքի շրջանի հայությունը վերապատվելի Տիգրան Անդրեասյանի հորդորներով և առաջնորդությամբ ապաստանում է Մուսա լեռան վրա, Զեյթունի բնակչությունը 1915 թ. ապրիլ-հուլիս ամիսներին թուրքերի խաբեությունների պատճառով ամենավայրագ միջոցներով տարագրության է մատնվում: Իսկ նրանց առաջնորդներից ոմանք, ինչպես Նորաշխարհյան Նազարեթ Չավուշը, բիրերի հարվածների տակ թուրքական բանտերի նկուղներում ավանդում են իրենց հոգիները: Ճիշտ այդ օրերին Զեյթունի արծվաբնում 21-22 տարեկան մի երիտասարդի՝ Արամ Չոլաքյանի առաջնորդությամբ երևան է գալիս մի հրոսակախումբ՝ բաղկացած մի քանի տասնյակ երիտասարդներից: Նա քաջարի երիտասարդ էր, որ զինվորական-կազմակերպական իրական ջիղ ուներ: Արամը զինագործ վարպետ Հարություն Չոլաքյանի որդին էր, ով Զեյթունի Հայ Ավետարանական համայնքի անդամ էր:
Հասկանալի է, որ Արամը և նրա եղբայրը վաղ մանկությունից վարժ էին զենքի գործածության մեջ: Արամ Շորվողլյանը «Արամ Պէկ Չոլաքեան» խորագրով իր գրքում այսպես է բնութագրում Արամին. «Առնական, վահագնյան կերպարանք ուներ Արամը: 185 սմ. հասակ, ապոլլոնյան համաչափությամբ կանոնավոր մարմին ուներ նա, ֆինջանի պես սև, կրակոտ աչքեր, կլոր, կարմիր դեմք, սև, խնամված բեղեր: Նրա էությունից վեհություն էր բուրում: Երբ փողոց էր դուրս գալիս, յուրաքանչյուր մարդ՝ մահմեդական թե քրիստոնյա, հարգանքով ճանապարհ էր տալիս նրան: Յուրաքանչյուր ոք ակնածանք ուներ նրա նկատմամբ»:
Արամ Չոլաքյանը ամբողջովին տարբեր է հայ ավետարանական մյուս հերոսներից: Առավելապես ռազմի, կռվի մարդ է նա՝ նվիրված իր ազգակիցների ազատագրմանը և մեր դարավոր թշնամուն ամեն գնով տկարացնելուն:
* * *
Արամ Չոլաքյանի հերոսական կյանքը երեք տարբեր շրջաններից է բաղկացած.
1) Արամը և իր հրոսակախումբը 1915-1918 թթ.: 1915 թ. սկիզբն է: Թուրք բանակը Հայդար փաշայի առաջնորդությամբ իր բազմաթիվ պահանջներով գալիս է Զեյթուն: Երիտասարդները ցանկանում են դիմադրել: Զեյթունի մեծամեծները հայ և օտար ոչ զեյթունցի երևելիների հորդորներով որոշում են հանձնվել Թուրքիայի հպատակությանը՝ վստահելով թուրք կառավարության խոստումներին:
Զեյթունցիները խաբված էին: Արդյու՞նքը…Աքսոր, մահ, աղետ:Հենց այդ օրերին երևան են գալիս Արամը և իր հրոսակախումբը:Մի քանի տասնյակ զեյթունցի հայ քաջեր չեն ցանկանում հանձնվել թուրքական իշխանությանը և ապաստանում են Զեյթունից դուրս գտնվող Սբ. Աստվածածին հայկական վանքում: Թուրքերը հարձակվում են վանքի վրա: Սուլեյման բեյը փորձում է վանքի դուռը խորտակել, բայց Արամ բեյը դաշունահարում է նրան:
1915 թվականի մարտի 25: Վանքը ռմբակոծվում է, և Արամն ու իր մարտիկները ապաստանում են լեռան վրա:Այստեղ սկսվում են Արամի և նրա հրոսակախմբի քաջագործություններն ու ասպատակությունները թուրքերի դեմ:
Զեյթունից հեռանալուց հետո այս խումբը մասնակցեց Ֆընդըջաքի ինքնապաշտպանությանը: Հետո եղան Գյավուրդաղի, Կիլիկիայի, Սիրիայի կողմերում՝ հասնելով մինչև Համա, ամեն տեղ օգնելով հայ դժբախտներին և պատուհասելով թուրք զորքերին և կողոպտիչներին: Թուրքերին շփոթության մատնելու համար հրոսակախմբի անդամները քրդական անուններ վերցրին: Արամի անունը Սաբրի բեյ էր:Այս տարիներին տեղի ունեցավ երկու դեպք, որ գաղափար է տալիս Արամի և նրա խմբի գործունեության և նրանց դիմագրաված դժվարությունների մասին:Մարաշի մոտակայքում՝ Սարդար անունով գյուղում, թշվառության մեջ ապրում էին Մալաթիայից, Կյուրինից, Սեբաստիայից այնտեղ ապաստանած որբևայրի տարագիր հայ կանայք: Արամն ու իր խումբը որոշում են օգնել նրանց: Գիշերով պաշարում են գյուղը և համազարկ սկսում՝ բղավելով.
-Հայ ֆիդայիներ ենք. անձնատու՛ր եղեք, ու կխնայենք ձեզ:
Կարճ դիմադրությունից հետո գյուղի մեծերը սպիտակ դրոշ են պարզում: Արամ բեյը ասում է գյուղապետին.
-Այստե՛ղ նայիր, գյուղումդ գտնվող հայ կանայք մեր քույրերն են: Եթե նրանցից որևէ մեկը զրկանքներ կրի, գյուղը կհրդեհենք և ձեզ սրի կքաշենք:
Այս ժամանակ էր, որ Արամը թուրք չեթեի2 դեմ գոտեմարտելիս ծանր վիրավորվում է: Փամփուշտը, նրա ազդրը ծակելով, դուրս էր եկել: Արամը շատ արյուն էր կորցրել, իսկ ազդրին խոր վերք էր բացվել:
Անցնում է երկու օր: Արամի վիճակը հուսահատեցնող էր: Լեռան վրա ի՞նչ կարող էին անել նրա ընկերները: Բարեբախտաբար, լսել էին, որ Ինթիլիում ժամանակակից սարքավորումներով գերմանական հիվանդանոց կա, որի բժշկապետն էր Ֆիլիպ Հովնանյանը: Գիշերը Արամին տեղափոխում են հիվանդանոցի մոտ գտնվող անտառ: Հինգ հոգով գնում են հիվանդանոց: Նրանցից չորսը պահակ են կանգնում դրսում, իսկ մեկը գաղտագողի մտնում է բժշկի ննջասենյակ: Բժիշկ Հովնանյանը հոժարակամ հանձն է առնում այս խիստ վտանգավոր գործը: Նա ութ օր շարունակ գիշերները հիվանդանոցի հեռու թաքստոցում բուժում է Արամին:
2) Արամ բեյը Զեյթունի կառավարիչ 1919-21 թթ.: 1919 թ. հուլիսին զեյթունցիների բեկորներից մի խումբ վերադառնում է Զեյթուն: Երբ հասնում են այնտեղ, կանգ են առնում Ջերմուկ գետի մոտ, որպեսզի հանգստանան: Արամ բեյը ցած է իջնում ձիուց: Մի պահ լռություն է տիրում: Աչքները հառում են դեպի Զեյթուն: Այն լուռ էր: Պաշտամունք են կատարում՝ ի հիշատակ զեյթունցի նահատակների, որոնք սպանվել էին նախորդ չորս տարիներին: Հետո շարունակում են իրենց ճամփան դեպի Զեյթուն:
1919-1921 թթ.՝ ամբողջ երկու տարի, Զեյթունը Արամ բեյի ղեկավարությամբ հայ ինքնավար քաղաք էր: Այն ուներ շուրջ հազար բնակչություն: Արամ բեյի առաջին գործն էր վարչական կարգադրություններ անել և միջընտանեկան վեճերը հարթեցնել: Ներկայացուցչական սկզբունքներով Ազգային միություն է կազմվում: Հասարակական-վարչական յուրաքանչյուր գործ Ազգային միության կողմից էր որոշվում և գործադրվում: Ո՛չ անգլիացիները ոտք դրեցին Զեյթուն, ո՛չ ֆրանսիացիները: Զեյթունը ինքնավար գոյություն ունեցավ երկու տարի:Որպես հայկական ինքնավարության նշան՝ հայկական դրոշը ծածանվում էր նաև այն շենքի տանիքին, որտեղ ապրում էր Արամ բեյը:
Զեյթունում վերահաստատվելուց մի քանի շաբաթ հետո Արամ բեկին լուր է տրվում, որ անգլիացի մի սպա իր հնդիկ թիկնապահի հետ Ալբըսթան գնալու ճանապարհին ցանկացել է տեսակցել շրջանի պետի հետ: Արամ բեկը ոչ միայն համաձայնում է, այլև հրամայում է պատշաճ ընդունելություն ցույց տալ նրան:Կեսօրից հետո գյուղի առաջնորդներից մի քանիսը բակում սպասում են հյուրին: Սպան եկավ, նայեց շուրջը և տեսավ հայկական դրոշակը: Անգլիացի սպան ասում է.
– Սա թուրքական հող է: Սա Հայաստանի Հանրապետության դրոշակն է: Մինչ չիջեցնեք այն, չեմ կարող այստեղ իջևանել: Խնդրի մասին տեղեկացնում են Արամ բեկին:
– Այստեղ հանրապետական Հայաստանի հող չէ,- ասում է Արամ բեյը,- սա մեր նախնիների արյամբ պաշտպանված Զեյթունի հողն է: Մենք այս դրոշակը պարզել ենք Մարաշի անգլիական զինվորական իշխանության արտոնությամբ:
Անգլիացի սպան պնդում է, որ դրոշակը իջեցնեն: Արամ բեկը զինվորական խրոխտ քայլվածքով դուրս է գալիս իր դահլիճից, բարևում սպային, առաջարկում ներս մտնել: Երբ սպան նորից է պնդում իր ասածները, Արամ բեկը նրան ասում է.
– Կարող ես ճամփադ շարունակել, բայց ոչ դեպի առաջ: Դեպի Ալբըսթան քեզ չենք կարող ապահովության երաշխիք տալ:1919-1921 թթ. զեյթունցիները խաղաղ և բարեկամական հարաբերություն ունեին շրջակա գյուղերի և քաղաքների հետ: Նրանք երբեք չարծարծեցին Մեծ եղեռնի դառնությունների թեման: Թուրք հարևաններն էլ գնահատեցին զեյթունցիների այս կեցվածքը:
3) Զեյթունից վերջին նահանջը (1921):Արամ բեկի ղեկավարության տակ Զեյթունում խաղաղ ու հանգիստ ապրում էր մոտ 1000 մարդ: Սակայն Զեյթունը, մանավանդ Արամ բեկը, թուրքերի աչքի փուշն էր: Արամը 1915-1918 թթ. քանիցս հարվածել էր թուրքերի բանակներին:Իսկ այժմ Մուսթաֆա Քեմալի շրջանն էր: Ժամանակն էր քանդելու այս արծվաբույնը:1921 թ. հունիսի 22-ին թուրքական մի բանակ պատերազմ է հայտարարում Զեյթունի դեմ: Ժողովրդի ներկայացուցիչները գալիս են Արամ բեկի մոտ: Վերջինս հուզված, բայց հանդարտ ձայնով հայտարարում է.
– Ազգային միությունը ժողով է գումարել, բայց չի կարողացել միաձայն որոշում կայացնել: Նրանք, ովքեր ցանկանում են անձնատուր լինել, ազատ են: Բայց ես ու իմ ընկերները չենք կարող թուրքին անձնատուր լինել: Յուրաքանչյուր ոք ինքը պետք է որոշի իր անելիքը:
Շուրջ 600 հոգի, որոնց թվում պատվիրակության անդամներ և Բարդուղիմեոս վարդապետը (1895 թ. Ֆռնուզի հերոսը), հանձնվեցին թուրքերին և եկան Մարաշ: Նրանց հանձնվելը ցնծության և վայրագության նոր առիթ տվեց թուրքերին:Մոտ 400 հոգի, որոնց մի մասը կարող էր զենք բռնել, իսկ մյուս մասը՝ ոչ ռազմիկներ, նախ պատերազմում են 5 վաշտ թուրքական զորքերի դեմ և գիշերը բարձրանում լեռ: Թուրք բանակը չի համարձակվում հայերի նահանջից առաջ մտնել Զեյթուն:Այս 400 հոգին Արամ բեկի և Կարապետ Դեմիրճյանի գլխավորությամբ բաժանվում են երկու խմբերի:Նրանք, ովքեր ապաստանել էին լեռներում, տաժանելի ճանապարհ են անցնում: Նրանք աշխատում են Այնթապ և Հալեպ հասնել, բաց չեն կարողանում մուտք գործել այնտեղ: Արամ բեկը կռվի ժամանակ սպանվում է, և նրան հաջորդում է Հովհաննես Սիմոնյանը: 400 հոգուց հազիվ հարյուր հիսունն է մահվանից ազատվում:
1 Բեյ, բեկ, բեգ – մանր ֆեոդալ-կալվածատերերի և պաշտոնյաների տիտղոս Մերձավոր Արևելքում:
2 Չեթե – սերբո-հորվաթերեն «չեթնիկ»՝ աշխարհազորային բառի թուրքերեն աղավաղված ձևն է:
Aram Bey Cholakian
