Գարեգին Սրվանձտյանց

Գարեգին Սրվանձտյանը համարվում է հայ բանահավաքների ու ազգագիրների ռահվիրան, որի մեջ ինքնօրինակ ձևով դրսևորվել են 1850-1860-ական թվականների հայ ազգային լուսավորիչներին և 1870-1880-ական թվականների լուսավորական դեմոկրատներին բնորոշ աշխարհայացքային գծերը։ Նրա գործունեությունը իր ապրած ժամանակաշրջանի հայ հասարակական մտքի առաջավոր գործիչների արծարծած ժողովրդական-հայրենասիրական և ազգային-ազատագրական գաղափարների յուրովի արձագանքն է։

Ծնվել է 1840 թ. Վանում: Նախնական կրթությունը ստացել է ծննդավայրում, այնուհետև ավարտել Վարագավանքի ժառանգավորաց դպրոցը, որտեղ և կարգվել է ուսուցիչ։ Եղել է «Արծուի Վասպուրական» թերթի խմբագրի տեղակալ, այս պարբերականում է լույս ընծայել հոդվածներ, որոնցում արծարծել է ազգային-ազատագրական պայքարի գաղափարներ։ 1862 թ.ն Մշո Սուրբ Կարապետ վանքին կից ժառանգավորաց վարժարանի տնօրեն-ուսուցիչ էր, 1863-1865 թթ. «Արծուիկ Տարօնոյ» նորաբաց երկշաբաթաթերթի խմբագիրը։

Խրիմյանի հետ, որպես նվիրակ ու քարոզիչ, 1860-1861 թթ. շրջագայել է հայոց զանազան գավառներում և իր ակնարկներում և թղթակցություններում ճշմարտացիորեն նկարագրել հարստահարիչներից հայ աշխատավորության կրած տառապանքները։ Դա գրավել է օսմանյան կառավարության ուշադրությունը և նա առնվել է գաղտնի հսկողության տակ։ Շրջագայության ընթացքում Սրվանձտյանը հավաքել և պարբերաբար հրապարակել է նաև ժողովրդական բառ ու բանի նմուշներ։ Նրա նախաձեռնությամբ դպրոցներ են բացվել հայկական տարբեր բնակավայրերում։ 1867 թ. Կարինում ձեռնադրվել է վարդապետ և ուղարկվել Վան, որպես քարոզիչ։ 1867-1869 թթ. ստանձնել է Կարինի վարժարանների լիազոր տեսչի պաշտոնը։ 1869 թ. նշանակվել Մշո Սուրբ Կարապետ վանքի վանահոր փոխանորդ, միաժամանակ՝ սահմանադրության գործադրիչ Վասպուրականում: 1872 թ. մասնակցում է Վանում կազմակերպված «Միություն և փրկություն» ազգային-ազատագրական գաղտնի խմբակի ստեղծմանը։ 1877-1878 թթ. ռուս-թուրքական պատերազմից անմիջապես հետո Կոստանդնուպոլսի պատրիարք Ներսես Վարժապետյանի հատուկ կոնդակով Սրվանձտյանը գործուղվել է շրջելու «ի բնագավառս մայրենի և տեշագրել զամենայն ամենայնի»: Եղել է հայաբնակ բազմաթիվ վայրերում, ծանոթացել հայ ժողովրդի կյանքին ու կենցաղին, միաժամանակ գրի առել ժողովրդական բանավոր ստեղծագործության լավագույն նմուշները, նկարագրել ազգային ծեսերը, սովորույթները, հավատալիքները։

1879-1881 թթ. եղել է Վանի վիճակավոր՝ հոգևոր առաջնորդի (թեմակալի) փոխանորդ-օգնականը, մասնակցել «Սև խաչ» հայրենասիրական գաղտնի կազմակերպության աշխատանքներին։ 1881 թ. կառավարության հրամանով հեռացել է Վանից, առժամանակ վիճակավոր առաջնորդի պաշտոն վարելով Բաղեշում, ապա՝ Խարբերդում: 1886 թ. Էջմիածնում օծվել է եպիսկոպոս, նշանակվել Տրապիզոնի, այնուհետ՝ Տարոնի վիճակավոր առաջնորդ, միաժամանակ՝ Մշո Սուրբ Կարապետ վանքի վանահայր։ Գարեգին Սրվանձտյանի քարոզչական-հայրենասիրական եռանդուն գործունեությունը հարուցել է սուլթանի դժգոհությունը։ Պատրիարքի հրամանով, որպես քաղաքականապես անբարեհույս անձ, Սրվանձտյանը պաշտոնազրկվել է և ուղարկվել Կոստանդնուպոլիս, որտեղ խիստ հսկողության պայմաններում աշխատել է Բերայի Սուրբ Երրորդության եկեղեցու քարոզիչ, Ղալաթիո կեդրոնական վարժարանի ուսուցիչ, վարել կրոնական ժողովի ատենապետի պաշտոնը։ Ազգագրության ու հնագիտության բնագավառում կատարած բեղմնավոր գործունեության համար Սրվանձտյանը ընտրվել է Պետերբուրգի կայսերական հնագիտական ակադեմիայի պատվավոր անդամ։

Գարեգին Սրվանձտյանը վախճանվել է 1892 թ. Կոստանդնուպոլսի Սուրբ Փրկիչ ազգային հիվանդանոցում, ծանր ու երկարատև հիվանդությունից հետո։

Գրական գործունեությունը

Սրվանձտյանը «Վարդ» գրական անունով թղթակցել է Կոստանդնուպոլսի, Զմյուռնիայի և Թիֆլիսի մի շարք պարբերականների («Մասիս», «Արեւելեան մամուլ», «Կռունկ Հայոց աշխարհին», «Մեղու Հայաստանի» և այլն)։ 1866 թվականին Կոստանդնուպոլսում հրատարակել է «Նոր ընթերցարան» դասագիրքը (վերահրատարակված է 1875 թ, 1884 թ)։

Սրվանձտյանը հայ գրականություն է մուտք գործել հայրենասիրական շնչով համակված «Ողբերգութիւն մեծին Սահկայ Պարթեւի եւ անկումն Արտաշրի Արշակունւոյ» (գրված 1860-1870 թթ.) և «Շուշան Շաւարշանայ» (1875 թ.) թատերական երկերով։ Նրա «Գրոց ու բրոց»-ը (1874) ավանդությունների ու զրույցների ժողովածու է, որի հավելվածում տպագրված է «Սասնա ծռեր» էպոսի իր հայտնաբերած ու գրառած առաջին պատումը՝ «Սասունցի Դաւիթ կամ Մհերի դուռ» վերնագրով։ Այս գրառումը հարազատությամբ և ամբողջականությամբ շուրջ 150 տպագիր ու անտիպ տարբերակների մեջ համարվում է լավագույններից մեկը։ «Հնոց եւ նորոց» 1874 ժողովածուն պարունակում է հիմնականում, գրավոր աղբյուրներ («Պատմութիւն վասն Դաւթի եւ Մովսէս Խորենացւոյ», «Թուղթ Դիոնիսիոսի» և այլն) և «Թեշէ Պոլօ» բանավոր զրույցը։ «Մանանա»-ն (1876) բաղկացած է «Հայրենեաց վէպք եւ զրոյցք», «Երգք եւ նուագք հայրենեաց», «Հանելուկներ, առակներ, նորելուկներ» և այլ բաժիններից, ժողովածույում տրված է նաև Վանի թաղամասերի ու պատմական հուշարձանների նկարագիրը, ներառված են հեքիաթներ։ «Թորոս Աղբար»-ում (1879-1884 և ռուսական հրատարակություն 1887) շոշափված են երկրի արդյունաբերության, գյուղատնտեսության և հայերի արտագնացության ու գաղթականության հետ կապված հարցեր, իսկ «Համով-հոտով»-ում (1884) նկարագրված են Հայաստանի տեղավայրերը, պատմական հուշարձանները, կլիման, ներկայացված են Մովսես Խորենացին, Եղիշեն, Գրիգոր Նարեկացին և այլք։ Զետեղված են հեքիաթներ («Իմաստուն ջուլհակ», «Օձամանուկ եւ Արևահատ», «Դըժիկոն» և այլն), գեղջկական երգեր («Սիրտս նման էր…», «Լուսնակն անուշ», «Արտուտիկ», «Կոտ ու կէս կորեկ» և այլն)։

Աշխատություններ

Գարեգին վրդ. Սրուանձտեանց, Թորոս աղբար, Հայաստանի ճամբորդ, մասն առաջին, Կ. Պոլիս, 1879:
Գարեգին վրդ. Սրուանձտեանց, Թորոս աղբար, Հայաստանի ճամբորդ, մասն երկրորդ, Կ. Պոլիս, 1884:
Գարեգին վրդ. Սրուանձտեանց, Հնոց եւ նորոց. պատմութիւն վասն Դաւթի եւ Մովսէսի Խորենացւոյ, Կ. Պոլիս, 1874:
Գարեգին վրդ. Սրուանձտեանց, Գրոց ու բրոց եւ Սասունցի Դաւիթ կամ Մհերի դուռ (.html):
Գարեգին վրդ. Սրուանձտեանց, Մանանայ (.html):
Գարեգին վրդ. Սրուանձտեանց, Թորոս աղբար (.html):
Գարեգին վրդ. Սրուանձտեանց, Գրոց ու բրոց եւ Սասունցի Դաւիթ կամ Մհերի դուռ (.html):

Երկեր

Հնպց եւ նորոց, Կ. Պոլիս, 1874, 192 էջ:
Գրոց ու բրոց եւ Սասունցի Դաւիթ կամ Մհերի դուռ, Կ. Պոլիս, 1874, 192 էջ:
Նոր ընթերցարան, տետրակ Ա, Կ. Պոլիս, 1875, 72 էջ:
Նոր ընթերցարան, տետրակ Բ, Կ. Պոլիս, 1875, 120 էջ:
Շուշան Շաւարշանայ, Կ. Պոլիս, 1875, 109 էջ:
Մանանայ, Կ. Պոլիս, 1876, 458 էջ:
Թորոս Աղբար, Կ. Պոլիս, 1879, 244 էջ:
Համով-հոտով, Կ. Պոլիս, 1884, 384 էջ:
Հայաստանի ճամբորդ, Կ. Պոլիս, 1884, 488 էջ:
Քրիստոնեական ուսումն Հայաստանեայց եկեղեցւոյ, Կ. Պոլիս, 1884, 144 էջ:
Քրիստոնեական ուսումն Հայաստանեայց եկեղեցւոյ, Կ. Պոլիս, 1894, 164 էջ:
Համով-հոտով, Թիֆլիս, 1904, 416 էջ:
Գրոց ու բրոց, Կ. Պոլիս, 1910, 88 էջ:
Սասունցի Դաւիթ կամ Մհերի դուռ, Կ. Պոլիս, 1910, 44 էջ:
Շուշան Շաւարշանայ, Կ. Պոլիս, 1911, 64 էջ:
Համով-հոտով, հատ. Ա, Փարիզ, 1949, 208 էջ:
Համով-հոտով, հատ. Բ, Փարիզ, 1950, 216 էջ:
Կոմիտաս վարդապետ (հայ երաժշտութեան առաքեալը), Պէյրութ, 1969, 77 էջ:
Երկեր, հատ. 1. Գրոց ու բրոց, Սասունցի Դավիթ կամ Մհերի դուռ, Մանանա, Համով-հոտով, Երևան, 1978, 666 էջ:
Երկեր, հատ. 2, Երևան, 1980, 564 էջ:
Թորոս Աղբար: Համով-հոտով, Վենետիկ, 1997, 84 էջ: