Հայազգի սերբական արվեստագետ, բժիշկ եւ քաղաքական գործիչ Արիս Մովսեսյանը (Մովսեսիյան) ծնվել է 1966 թ., Բելգրադում: Ավարտել է Բելգրադի համալսարանի ատամնաբուժական ֆակուլտետը: Հրատարակել է գիտական աշխատություններ պարադոնտոլոգիայի եւ բերանի խոռոչի բժշկության մասին: Եղել է երաժշտական «Նոր ալիքի» ակտիվ մասնակից: 1995 թ. լույս է ընծայել «Հերոսներ եւ գրողներ» պատմվածքների ժողովածուն, պարգեւատրվել իր գրվածքների համար: Որպես սցենարի հեղինակ եւ ռեժիսորի օգնական մասնակցել է «Համաշխարհային հրեշ» կինոնկարի նկարահանմանը (2003): Իր սցենարով 2006-ին նկարահանել է «Ապորիա» ֆիլմը: 2014 թվականից Սերբիայի Նոր կուսակցության անդամ է, պայքարում է Սերբիայում Հայոց ցեղասպանության պետական ճանաչման եւ դատապարտման համար…
-Արիս, քո կենսագրությունը բավական բազմակողմանի է` բժշկությունից մինչեւ գրականություն, կինոյից մինչեւ քաղաքականություն: Ի՞նչ ես քեզ ամենաշատը համարում:
-Ես միշտ եղել եմ այն մարդկանցից, որոնք երբեք չեն բողոքել բավարար ժամանակ չունենալուց: Ես պատկանում եմ այն սերունդին, որն ուներ մտավորականիՙ այսօրվանից տարբեր սահմանում: Իմ համոզմամբՙ մարդը չի կարող ամբողջությամբ կայանալ միայն մեկ մասնագիտությամբ: Այս ամենը բխում է ոչ թե մեծ ուրախությունից, այլ հաղորդակցության եւ ձեր մտքերն ու գաղափարներն աշխարհում տեղավորելու անհրաժեշտությունից: Պատկերացրեք դա որպես մի ցավ, ձեզ տանջող ինչ-որ բան: Երբ խոշտանգումների պատճառը մտքիցդ հեռանում է, գալիս է թեթեւացում, ու ցավն անհետանում է: Միշտ սիրել եմ գրել եւ համարում եմ, որ դա կյանքի դեղամիջոցն է: Ինչ վերաբերում է կինոյին, ես զուտ պատահականությամբ մտա այդ աշխարհ: Ինձ համար մեծ առանձնաշնորհ էր, որ ես, որ ի վիճակի չեմ որեւէ բան նկարել, կարող եմ բառեր եւ մտքեր կյանքի կոչելՙ էկրանին շարժվող պատկերների միջոցով: Իսկ ինչ վերաբերում է քաղաքականությանը, ես հիսունն անց էի, երբ մտա այդ ասպարեզ: Ապրելով Սերբիայումՙ քաղաքականությունը միշտ իմ կյանքի մեծ մասն է եղել, ուստի վերջապես որոշեցի ինքս էլ դառնալ դրա մի մասը: Լինելով մտավորականՙ ես կարիք զգացի ակտիվորեն նպաստելու քաղաքական դաշտին:
-Ենթադրում եմ, որ քո մասնագիտություններից ատամնաբուժությունն ամենից եկամտաբերն է: Ասում են, որ հյուսիս-եվրոպական երկրներում ատամնաբույժներն իրենք իրենց դատապարտել են գործազրկությանՙ մարդկանց կրթելով ճիշտ խնամել ատամները: Հայաստանում մենք, ցավոք, չունենք այդ մշակույթը, ուստիեւ մարդկանց մեծամասնությունն ատամնային խնդիրներ ունի: Ինչպե՞ս է վիճակը Սերբիայում: Շարունակո՞ւմ ես զբաղվել ատամնաբուժությամբ:
-Այո: Ես ապրում եմ դրանով եւ հանուն դրա: Բժշկության այդ ճյուղն ամենից արագ անցումն է ունեցել Սերբիայում: Հիմա ճիշտ ժամանակն էՙ մտածելու Սերբիայում ատամնաբուժության վիճակի մասին, թե ո՛ր ուղղությամբ պետք է հետագայում զարգանա եւ ինչպե՛ս կարող ենք ավելի շատ գեղեցիկ ժպիտներ «դնել» հնարավորինս շատ մարդկանց դեմքերին: Գիտես, ժպիտը հենց այն է, որը շաղկապում է իմ կատարած բոլոր գործերը: Ատամնաբույժը կտա ձեզ ատամներ, որպեսզի ժպտաք, գրողն ու կինոռեժիսորն իրենց ստեղծագործություններով կստիպեն ձեզ ժպտալ: Քաղաքական գործիչները կարող են վանել ձեր անհանգստությունները եւ, հետեւաբար, ստեղծել այնպիսի միջավայր, որտեղ կարող եք ժպտալ: Հումորը մի բան է, որը միայն մարդի՛կ ունեն, ուստի իմ կյանքի նպատակն է մարդկային ա՛յդ հատկանիշն առաջնային դարձնել:
-Մենք հանդիպեցինք 2006-ին, երբ քո «Ապորիա» կինոնկարով Երեւանում մասնակցեցիր «Ոսկե ծիրան» միջազգային կինոփառատոնին: Հայկական արմատներով որոշ մարդկանց համար Հայաստան այցը տուն գնալու պես մի բան է, մինչ ոմանց համարՙ պարզապես ուղեւորություն հերթական երկիր: Ինչպե՞ս էր քե՛զ համար:
-Ինձ համար շատ առանձնահատուկ մի բան էր: Ես արթնանում էի վաղ առավոտյան եւ պարզապես շրջում էի քաղաքով: Առավոտյան Երեւանն ինձ ամենագեղեցիկն էր թվում: Իմ վաղ առավոտյան զբոսանքներից մեկի ժամանակ ես հանդիպեցի մի ծեր կնոջ, որն ավլում էր իր տան շեմքը: Նա շրջվեց դեպի ինձ, ու մի պահ մտածեցի, որ նայում եմ տատիկիս, որն այդ ժամանակ արդեն վաղուց չկար: Ամեն ինչ այնքա՛ն սյուրռեալ էր: Կարող է շատ սովորական հնչել, բայց Հայաստանում եղածս ողջ ժամանակաընթացքում ինձ թվում էր, որ ես արդեն եղել եմ այնտեղ: Ամեն ինչ այնքա՛ն ծանոթ ու սրտամոտ էր: Իհարկե, ես հասկացա, որ հայրս ու ես միակը չէինք մեծ քթով ու հաստ հոնքերով: Ցավում եմ, որ հայերեն չեմ խոսում: Պատճառն այն է, որ տատիկս ու պապիկս հայերեն խոսում էին միայն այնժամ, երբ չէին ուզում, որ մենքՙ երեխաներս, հասկանանք իրենց: Ուստիեւ զարմանալի զգացողություն էր, որ ես հասկանում էի յուրաքանչյուրին, ում հանդիպում էի Երեւանում շրջելիս, անգամ առանց նույն լեզուն խոսելու: Միշտ ասել եմ, որ զարմանալի չէ, որ մե՛նք ունենք Փարաջանով:
-Քո գրվածքներում կամ կինոնկարներում կա՞ որեւիցե հայկական բան:
-Ես փորձեցի գրել մի սցենար, որը լավագույն դեպքում կարող եմ բնութագրել որպես Բերտոլուչիի «Քսաներորդ դար» ֆիլմի վերապատմում: Քսաներորդ դարը հայերի երեք սերունդների միջոցով: Ֆիլմի առաջին մասը ենթադրաբար պետք է վերաբերեր Ցեղասպանությանը, իսկ երկրորդ եւ երրորդ մասերըՙ փոփոխվող իրադարձություններին, ներշնչված պապիս, հորս եւ իմ կյանքից: Որպես սինոպսիսՙ կարծես ամեն ինչ կարգին էր: Ես հավատում էի, որ դա կլինի ամենալավ բանը, որ երբեւէ կանեմ իմ ողջ կյանքում, բայց առաջին մասը գրելուց, բավական ուժգին հույզերից հետո անհնար եղավ շարունակել: Պարզապես իմաստ չուներ: Ես առաջին անգամ հասկացա, որ Ցեղասպանությունը, զուտ սարսափ եւ չարիք լինելուց բացի, ամեն մի հայի հետեւից մինչ օրս ձգվող մութ ստվեր է: Ցեղասպանությունը ֆիզիկապես վերջանալուց հետո էլ չի ավարտվել: Դա հանցագործություն է, որը հետեւում է մի ողջ ազգի սերունդներին ու ծանրանում նրանց վրա: Միգուցե, երբ թոշակի անցնեմ, խիզախություն եւ ուժ կունենամ, որպեսզի այս ամենը բառերի վերածեմՙ վեպի տեսքով:
-Պապիդՙ Եզնիկ Մովսեսյանի պատմությունը, թե ինչպես է նա փախել օսմանյան զինծառայությունից եւ Սերբիայի Պոժարեւաց քաղաքում դարձել սրճագործ, շատ հետաքրքրական է: Չե՞ս կարծում, որ դա հրաշալի թեմա է գրականության եւ կինոյի համար…
-Պապս իմ կյանքի ոգեշնչումն է: Ի՞նչը կարող էր ինձ համար դժվար լինել, երբ աչքիս առաջ ունեի նրա կյանքի փորձառությունը: Այդ գիտակցումն ինձ ուժ է տալիս: Երբ կարծում եմ, որ ինչ-որ բան անհնար է, ես հիշում եմ, թե ինչպես է Եզնիկը պատանի հասակում անցել Հայաստանից Սերբիա ողջ ճանապարհը: Եթե նա կարող էր կյանքի այդպիսի տենչ ունենալ, ապա ո՞վ եմ ես, որ հանձնվեմ, երբ կյանքը դժվար է թվում: Շատ հետաքրքրական պատմություն է մեծ ծնողներիս հանդիպումը: Տատիկսՙ Աննա Բաղդասարյանը, ապրում էր Բուլղարիայում, պապսՙ Սերբիայում: Նրանք անընդհատ գրում էին միմյանց: Նամակները եւ լուսանկարները կապեցին նրանց: Սա Դիմագիրք էրՙ նախքան Դիմագիրքը: Երբ նրանք վերջապես հանդիպեցին, այլեւս չբաժանվեցին մինչեւ իրենց կյանքի վերջը:
-Արիս, դու նաեւ ներգրավված ես քաղաքականության մեջՙ լինելով «Նովա» (Նոր) կուսակցության անդամ: Ի՞նչ ես կարծում, ինչո՞ւ Սերբիայի կառավարությունը մինչ այժմ չի ճանաչել Հայոց ցեղասպանությունըՙ ունենալով այդպիսի նման ճակատագիր հայերի հետ:
-Հինգ տարի է, ինչ մեր կուսակցությունը փորձում է Սերբիայի խորհրդարանում անցկացնել «Հայ ժողովրդի հանդեպ Օսմանյան կայսրությունում 1915-1922 թթ. կատարված ցեղասպանության ճանաչման եւ դատապարտման բանաձեւը»: Ես դա համարում եմ քաղաքական գործողություն եւ կշարունակեմ պայքարել այնքան ժամանակ, մինչեւ բանաձեւը պաշտոնապես չճանաչվի: Պատճառը, թե ինչու այս ճանաչումը դեռեւս տեղի չի ունեցել, նույնպես քաղաքական է: Ներկայումս Սերբիան մի շարք խնդիրներ ունեցող երկիր է: Այն նման է փազլի, որը ճիշտ չի հավաքվել: Այդ իսկ պատճառով ես հավատում եմ, որ ի վերջո ամեն ինչ կընկնի իր ճիշտ տեղը, եւ բանաձեւը, որը գրել եմ իմ ընկերների օգնությամբ, վերջապես կընդունվի: Մենքՙ հայերս, համբերատար ժողովուրդ ենք, ճի՞շտ է: Ինչպես նաեւՙ համառ: Պաշտոնական ճանաչման բացակայությունը չի նշանակում, որ Սերբիայի ժողովուրդը չի հասկանում, թե ինչ է տեղի ունեցել Հայաստանում 20-րդ դարի սկզբին: Եվ պետք է հասնել նրան, որ պետությունը դա ընդունի պաշտոնապես:
-Որո՞նք են ընթացիկ նախագծերդ: Ուրիշ ինչո՞վ է Արիս Մովսեսյանը զարմացնելու մեզ:
-Քաղաքական իրավիճակը Սերբիայում շատ դժվար է: Ես արդեն հասել եմ մի փուլի, երբ արվեստը պետք է մի կողմ թողվի, մինչեւ լուծվեն շատ ավելի հրատապ հարցեր: Բայց թող հայաստանյան ընթերցողներն առաջինն իմանան. ես վեպ եմ գրել: Սպասում եմ, որ կյանքը հանդարտվի, եւ ես ամբողջացնեմ վեպս, որից հետո այն լույս տեսնի: Իմ ցանկությունն է, որ այն թարգմանվի հայերեն, որպեսզի մենք կարողանանք նորից հանդիպել եւ քննարկել, թե ի՛նչ հայկական բան կա իմ գրելաոճում: Իհարկե, ժպիտով: Ուրիշ էլ ինչպե՞ս…
