Սիլվինա Տեր-Մկրտչյանը բազմաոլորտ արվեստագետ է: Ծնվել է Բուենոս Այրեսում, ապրում եւ ստեղծագործում է Բեռլինում: Իր աշխատանքներում օգտագործում է տարբեր հնարանքներ՝ ինստալացիա, տեսահոլովակ, ձայն, խառը մեդիա եւ փերֆորմանս: Նրա ստեղծագործությունները շոշափում են ազգային ինքնությանը, հասարակության մեջ փոքրամասնությունների դերին եւ «միջանկյալում» գտնվող տարածության ներուժին առնչվող խնդիրներ: Տեր-Մկրտչյանին հետաքրքրում են քաղաքային համատեքստում տարագրության ազդեցությունը ու դրա հետեւանքները: Նրա գեղարվեստական հետազոտության մեջ հիմնարար գործառույթ ունեն անցյալի վերակերտումն ու արխիվների ստեղծումը:
Բեռլինում գործող օսմանյան հայկական քաղաքային եւ գյուղական կյանքը վերաստեղծող «Յուշամատեան» կազմակերպության (www.houshamadyan.org) ստեղծման օրվանից (2010) Տեր-Մկրտչյանը եղել է վերջինիս գեղարվեստական ղեկավարը: 2014-ից նա աշխատում է նաեւ «Հիշողություն համախմբող կանայք» ընկերության հետ, որը միավորում է արվեստագետների, գրողների, թանգարանագետների, սոցիալական ակտիվիստների եւ հիշողության ու հիշողականացման գծով գիտնականների, որոնք կենտրոնանում են վկայությունների քաղաքական խաղադրույքների ու հետեւանքների՝ որպես սոցիալական պարտադրված խոցելիության եւ պատմական տրավմայի արձագանքների վրա: Խումբն ուսումնասիրում է, թե ինչպես անհատական եւ կոլեկտիվ վկայությունն ու դրա ներկայացումը կարող են ստեղծել մշակութային հիշողության նոր ձեւեր եւ նպաստել սոցիալական վերականգնմանը:
Ի թիվս բազմաթիվ նախագծերի՝ Սիլվինա Տեր-Մկրտչյանը մասնակցել է Վենետիկի 56-րդ բիենալեի ազգային լավագույն մասնակցության համար «Ոսկե առյուծին» արժանացած «Հայություն» («Արմենիթի») տաղավարին:
2021 թվականին Վիեննայի Ժամանակակից արվեստի հրատարակչությունը լույս է ընծայել «Սիլվինա Տեր-Մկրտչյան. Բեղուն թելեր» երկլեզու (գերմաներեն-անգլերեն) կատալոգը: Նրա նախագծերն արժանացել են այնպիսի միջազգային կառույցների պարգեւներին, որպիսիք են Եվրոպական մշակութային հիմնադրամը, Արվեստի հիմնադրամը, Շարժայի արվեստի հիմնադրամը եւ «Գյոթե» ինստիտուտը: 2022 թվականին Սիլվինա Տեր-Մկրտչյանն արժանացել է «Ֆալքենռոթ» մրցանակին, Բեռլինի Սենատի Մշակույթի բաժնի տեսողական արվեստի աշխատանքային կրթաթոշակներին եւ Կյուլպենկյան հիմնադրամի դրամաշնորհին: Նրա աշխատանքները ցուցադրվել են աշխարհի բազմաթիվ երկրներում, այդ թվում՝ Գերմանիայում, Իտալիայում, Հունաստանում, Արգենտինայում, ԱՄՆ-ում եւ Թուրքիայում:
«Կորսված պատմություններից, իրերից եւ առարկաներից Սիլվինան ստեղծում է կենդանի արխիվներ, հիշողության հյուսվածքներ, որոնք նյութ են դառնում նոր պատկանելությունների համար, բաց են անում գործողությունների տարածքներ ավելի հուսադրող ապագայի եւ այլ տեսակի համակեցության համար» (Բարբարա Հոֆեր):
–Սիրելի՛ Սիլվինա, ես առաջին անգամ քո աշխատանքը տեսել եմ 2015 թվականին, Վենետիկի՝ հայերիս համար պատմական բիենալեում: Բոլորս շատ ուրախ էինք, որ մեր տաղավարն արժանացավ «Ոսկե առյուծի»՝ լավագույն ազգային մասնակցության համար:
-Այո՛, բոլոր մասնակիցներս շատ ուրախացանք այդ գնահատման համար: Տաղավարի համադրող Ադելինա Քուբերյան ֆոն Ֆյուրսթենբերգը հիանալի աշխատանք կատարեց, եւ արվեստագետներս էլ մեծ ջանք թափեցինք: Իրականում վենետիկյան բիենալեում հայ Սփյուռքի առաջին տաղավար ես նախաձեռնել էի 2007-ին: Դա Հայաստանի Հանրապետության հետ երկխոսություն սկսելու, մեր պատկանելությունների ու որպես անդր-ազգի մեր ինքնընկալման մասին խոսելու նախաձեռնություն էր:
–Հայ Սփյուռքի տաղավարին «Ոսկե առյուծ» շնորհելը մի տեսակ քաղաքականացված չէ՞ր, քանի որ այն համընկավ Հայոց ցեղասպանության հարյուրամյակին:
-Եթե նկատի ունես ՀՀ-ում քաղաքականացմանը և այն հարցերին, թե ինչու և արդյո՞ք սփյուռքահայերը պետք է ներկայացնեն Հայաստանը, ճիշտն ասած, ես բավականին հուսախաբ եւ հիասթափված եմ մշակույթի ոլորտում Հայաստանի Հանրապետության եւ Սփյուռքի հարաբերություններից: Ինչ վերաբերում է տեսողական արվեստներին, ապա, կարծում եմ, Հայաստանում մշակույթի նախարարությունն ապարդյուն աշխատանք է կատարում: Սփյուռքում վիճակն ավելի լավ չէ, իրականում մենք չունենք արժանավոր մի հաստատություն, որը խթանի եւ ուժեղացնի տեսողական արվեստը: Հայաստան-Սփյուռք հարաբերությունները գլխավորապես շատ անգործունակ են, ինչն ակնհայտորեն դրսեւորվում է մշակույթի ոլորտում:
Բազմաթիվ խնդիրների մեջ մենք դժվարությունները լուծում ենք տարբեր «գործիքներով»: Ավելին, գոյություն չունի «Սփյուռք» հասկացություն, այլ տարբեր սփյուռքներ, որոնք նույնպես միասնության մոդել չեն՝ կախված տարբեր երկրներում տիրող հաստատություններից: Ինձ լիովին ծիծաղելի է թվում պայքարել հանուն այն բանի, թե ի՛նչ է հայ մշակույթի կամ հայերենի գերակայությունը եւ ո՛վ պիտի ներկայացնի այն՝ փոխանակ խաղալու բազմաթիվ «մասնագետներ» եւ անհավատալի հարուստ փորձառություն ունեցող մի թիմում, որով կարելի է շատ բանի հասնել: Մեր բազմազանությունը մեր ամրությունն է, դա փորձառությունների պատմական բազմազանություն է, եւ լռեցնելու փոխարեն պետք է արժանին մատուցել դրան:
Ինչ վերաբերում է միջազգային արվեստի աշխարհում քաղաքականացվածությանը, չնայած եղած որոշ չարամիտ մեկնաբանություններին, կարծում եմ, որ «Ոսկե առյուծն» արդար էր, եւ դա իմ հանդիպած մարդկանց մեծ մասի կարծիքն էր: Տաղավարը բովանդակալից էր՝ լինելով ճիշտ ժամանակին ճիշտ տեղում եւ այն խոսեց ճիշտ ձայնով՝ «գոռալու» փոխարեն (փոխաբերաբար ասած): Ի տարբերություն Վենետիկում ներկայացված շատ գործերի, որոնք փորձում էին ուշադրություն գրավել հսկայական նյութականությամբ եւ թանկարժեք մեգաինստալացիաներով, մեր աշխատանքները երկխոսության մեջ մտան տարածության հետ եւ ինտեգրվեցին Սուրբ Ղազարի մայրավանքի հետ՝ առաջացնելով շշուկաձայն երգչախումբ, որն ուշադրության արժանացավ ոչ թե մեգալոմանիայի, այլ իր զգայունության, գեղագիտության, քաղաքականության եւ բանաստեղծականության շնորհիվ: Ադելինան այդ «երգչախմբի» կատարյալ «բեմադրիչն» էր:
–Սիլվի՛նա, դու նոր կյանք ես տալիս հին արտեֆակտներին: «Արմենիթիի» քո ինստալացիայում, որ կոչվում է «Գանձեր», ներկայացրել էիր 350 ժողովրդական բուժամիջոց քո մեծ տատիկի նոթատետրից: Մտադիր չե՞ս նոր կյանք տալ նաեւ դրանց՝ թարգմանելով ու հրապարակելով այդ բուժամիջոցները:
-Այո՛, ժողովրդական բուժամիջոցները՝ որպես գիրք հրատարակելու ծրագիր կար 2016-2017 թվականներին Թուրքիայում, սակայն այնտեղ քաղաքական իրավիճակն այնքան վատացավ, որ այդ միտքը մնաց օդում: Բացի այդ, նախագծի հովանավորները, այդ թվում՝ Օսման Քավալան, հայտնվել են բանտում: 2021 թվականին, երբ ես տեղադրում էի «Գանձերը» Վիեննայի «Էքսներգասե» ցուցասրահում, ծանոթացա դեղագործ եւ բժիշկ Հենրիխ Էվանցինի հետ, որն ուսումնասիրում է հայ միջնադարյան բժշկությունը, եւ մենք պայմանավորվեցինք, որ նա կփորձարկի որոշ բաղադրատոմսեր: Իսկ այս տարի համագործակցություն սկսեցի նաեւ Մյունխենի Լյուդվիգ Մաքսիմիլիան համալսարանի դոկտոր Թալին Սուճյանի հետ: Առաջիկա տարիներին այս թեմայով թարգմանություն եւ գիտական հրապարակում կլինի:
–Տրամաբանական էր, որ դու՝ կորուսյալ աշխարհներ վերստեղծողդ եւ գեղարվեստական հնագիտությամբ զբաղվողդ, մաս կազմեցիր «Յուշամատեանին»՝ տեսողաբար վերակերտելով օսմանյան հայկական քաղաքային եւ գյուղական կյանքը: Այս նախագծում բացահայտվեց կինոռեժիսորի քո տաղանդը. ինձ շատ դուր եկան քո կարճամետրաժ ֆիլմերը Հաճընի եւ Տիգրանակերտի (Դիարբեքիր) հայերի մասին: Համոզված եմ, որ մեզ դեռ ուրախացնելու ես «Յուշամատեանին» առնչվող նոր հետաքրքրական նախագծերով:
-Ես իսկապես հաճույք եմ ստանում արխիվային նյութերը հետազոտելով: Սիրում եմ գործ ունենալ բարբառների եւ ավանդական պարերի հետ: Աշխարհի տարբեր անկյուններում դեռ խոսվող հայկական բարբառները եւ պարերի շարժումները պատկանում են ոչ նյութական մշակութային ժառանգությանը, ինչն ինձ համար ամենամեծ մարտահրավերներից Է: Դրանց արխիվացումն այնպես, որ լինեն թափանցելի, տարածվեն ու ընկալելի դառնան լայն հանրությանը, դժվար խնդիր է: Բայց ես սիրում եմ մարտահրավերներ: Անցյալ տարվանից համագործակցում ենք ավանդական պարերի մասնագետների մի խմբի հետ ԱՄՆ-ից: Ինձ մեծ ուրախություն է պատճառում աշխատանքը սփյուռքահայ միջոցառումների, դաշտահավաքների ժամանակ կատարված արխիվային կադրերի վրա, որոնցում տեսնում ես մարդկանց պահելաձեւը, հագուստները, ապրած բերկրանքը…
–Դու Սփյուռքի այն հազվագյուտ արվեստագետներից մեկն ես, որը նախաձեռնել եւ համակարգել է մշակութային նախագծեր Թուրքիայի հետ՝ «Մոբիլիզացնելով հիշողությունը. վկայում են կանայք» (2014), «Թոռներ. պատկանելության նոր աշխարհագրություններ» (2015): Առաջ ես նույնպես հավատում էի, որ արվեստի եւ մշակույթի միջոցով կարելի է եւ պետք է երկխոսություն ստեղծել Հայաստանի եւ Թուրքիայի միջեւ, բայց Օսման Քավալայի բանտարկությունից եւ հատկապես 44-օրյա պատերազմից հետո դրան գրեթե չեմ հավատում, առնվազն մոտ ապագայում:
-Պետք է ասեմ, որ ես նույնպես շատ հուսախաբ եմ: Ես համոզված էի, որ մենք ճիշտ ուղու վրա ենք: Ես լավատես մարդ եմ, բայց նաեւ կարծում եմ, որ մոտ ապագայում զառիթափ վիճակը դեռ երկար է մնալու:
Կարծում եմ՝ տարբերություն կա Ադրբեջանի եւ Թուրքիայի միջեւ: Ի տարբերություն Ադրբեջանի՝ Թուրքիան ունի քաղաքացիական հասարակություն, որը թեեւ շատ փխրուն է, բայց գոյություն ունի: Թուրքիայում ֆեմինիստները շատ ուժեղ եւ համարձակ են: Երկխոսությամբ հետաքրքրվողներից շատերը վախեցած են կամ ստիպված լքել են երկիրը: Ուրիշները շատ խիզախ են եւ դեռ մնում են այնտեղ, բայց նրանք աննշան փոքրամասնություն են: Կարծում եմ, որ այն աշխատանքը, որ արել ենք ավելի քան տաս տարի՝ կորած չէ: Եթե աշխարհաքաղաքական իրավիճակը թույլ տա, կարծում եմ, որ հնարավոր կլինի շարունակել այն կետից, որտեղ կանգ ենք առել եւ կառուցել ավելի լավ ապագա:
Դրա համար այսօր՝ 2022 թվականի հոկտեմբերին, կարեւոր է, որ Թուրքիան եւ Ադրբեջանը հեռանան ատելության եւ կործանման ճանապարհից: Որքան շատ վերքեր ստեղծեն, այնքան բոլորիս ավելի շատ կարժենա հետընթացը: Ցեղասպան մտադրությանը պետք է վերջ տրվի: Նրանց խոսքերն ու գործողությունները 180 աստիճան փոփոխության կարիք ունեն: Դա անցյալ դարի հռետորաբանություն ու վարքագիծ է: Շատ վերլուծելու կարիք չկա. նրանց արարքներն արդեն ասում են ամեն ինչ…
Աշխարհի այսօրվա մարտահրավերներին մարդկությունը պիտի դիմակայի միասին՝ օգտագործելով բոլոր մշակույթների ուժեղ կողմերն ու տարբեր հնարավորությունները: Տիրելը, ճնշելը եւ էքսպանսիան դարն ապրած մտածելակերպի հնացած կատեգորիաներ են: Այդ ռազմավարությունը կարող է արդյունավետ լինել այսօր, բայց ո՛չ երկարաժամկետ հեռանկարով:
–Սիլվի՛նա, դու այնքա՛ն հայ ես քո գործերում: Բայց ես լիովին համաձայն եմ Յոաննա Փֆաֆ Չառնեցկայի հետեւյալ մտքին. «Ինձ հատկապես հիացրեց այն փաստը, որ Սիլվինան օժտված է իր անհատականը, իր սեփականը համընդհանուր, հետեւաբար՝ շատ հաղորդակցական լեզվով «հագցնելու» ձիրքով: Ինձ ու շատ ուրիշների համար ցնցող է նրա պայքարը, որն ընթանում է իր սեփական ընտանիքի ճանապարհով՝ Հայաստանի սարսափելի պատմության լույսի ներքո»: Ինչպե՞ս ես կարողանում լինել թե՛ ազգային, թե՛ համամարդկային:
-Փորձում եմ հավատարիմ լինել իմ բոլոր պատկանելություններին, այդ կերպ կարող եմ սնուցել իմ կոսմոպոլիտ ոգին: Առանց ինձ կորցնելու՝ աշխարհագրական տարբեր տարածքներն ու մշակույթներն անցնելու իմ հոսունությունն ու ճկունությունը հայկական ինքնությանս հատկանիշներն են, որոնք ինձ ամենից շատ են դուր գալիս: Այս պրակտիկան ակնհայտորեն արտացոլված է իմ ստեղծագործության մեջ: Ուրախ եմ, որ կարողանում ես ճանաչել իմ ստեղծագործության տարբեր հայեցակետը:
–Իսկ ստեղծագործությանդ մեջ տեղ մնո՞ւմ է արտահայտելու քո արգենտինական կողմը:
-Ես ծնվել եւ մեծացել եմ Արգենտինայում, իմ մանկության եւ պատանեկության անքակտելի տարիներն անցել են Բուենոս Այրեսում: Վստահ եմ, որ իմ մարդկային որոշ ուժեղ կողմեր արմատավորված են այդ փորձառության մեջ: Պամպայի տափաստանը, Պատագոնիայի անվերջ հարթավայրերը, երկրի ընդարձակությունը ճանաչելը: Նաեւ՝ ընդդիմադիր լինել կառավարության նկատմամբ, զգալ մշտական հիպերինֆլյացիա, ապրել ռազմական դիկտատուրայում, ինքնուրույն առաջ գնալ արագաշարժությամբ եւ ճկունությամբ, ապրել ծայրահեղ աղքատությանը մոտ, լինել ռիսկով եւ կատարել համարձակ ձեռնարկներ՝ չունենալով անվտանգության ցանց, որն ինձ կփրկի ձախողման դեպքում… Այս ամենն իմ արգենտինական ինքնության որոշ կողմերն են, որոնք օգնել են ինձ գոյատեւել եւ որոնք դրսեւորվում են նաեւ իմ ստեղծագործության մեջ:
–Որքանո՞վ ես ծանոթ Հայաստանի ժամանակակից արվեստին եւ ինչպե՞ս կգնահատես այն:
-Գնահատել չեմ կարող, պարզապես կարող եմ պատմել իմ փորձառության մասին: Ժամանակին, շուրջ 2003-2005 թվականներին, ես փորձեցի իրական եւ հետաքրքրական կապ ստեղծել Հայաստանի Հանրապետության արվեստագետների հետ: Ես ակնկալում էի, որ այդ կապը կօգնի ինձ ավելի լավ ճանաչելու ինքս ինձ, բայց չհաջողվեց: Փորձեցի ստեղծել մի քանի վիրտուալ նախագիծ՝ մեծ ջանքեր գործադրելով (այն ժամանակ չկար Դիմատետր, Սկայպ կամ Զում), բայց հետաքրքրություն չառաջացավ: Իմ հանդիպած արվեստագետներն ինձ ասացին, որ չեն կարծում, թե մենք ընդհանուր բան ունենք եւ ինձ պարզունակ անվանեցին, որ ես մտածում էի, թե հայ լինելով՝ միմյանց ասելու բան կունենանք: Այդ շրջանակն ինձ թվաց շատ փակ, անվստահ, նախապաշարված եւ նույնիսկ ամբարտավան: Իմ սերնդի արվետագետները տարիների ընթացքում ոչ մի հետաքրքրություն չցուցաբերեցին:
Վերջին մի քանի անգամ, երբ եկա Հայաստան, ինձ թվաց, որ երիտասարդ սերունդներն ավելի բաց են եւ որ կա ներուժ: Բայց վերջին անգամ Հայաստանում եղա 2017 թվականին, իսկ վերջին զարգացումներից տեղյակ չեմ:
–Դու միջազգային ասպարեզում գործում ես քո Տեր-Մկրտչյան ազգանունով, որը պետք է որ դժվար հնչի ոչ հայերի համար: Ամուսնացած լինելով գերմանացու հետ՝ ինչպե՞ս է, որ պահպանել ես դժվար արտասանելի անունդ՝ գերմանական ազգանուն վերցնելու փոխարեն:
-Որովհետեւ անունս իմ ինքնության մի մասն է, որի մեջ ամենից շատ է արտացոլվում իմ բնութագիրներից մեկը: Ես ուզում էի հարգել այդ պատկանելությունը՝ օգտագործելով իմ անունը՝ չնայած դժվարություններին:
–Երբ անցյալ օգոստոսին մենք հանդիպեցինք Վենետիկում, ուրախացա, որ որդուդ անունը Ավետիս է եւ որ նա հաճախել է հայերենի դասընթացների: Միշտ զբաղվելով միգրացիայի, փոքրամասնությունների, ինքնության, պատկանելության, ընտանիքի խնդիրներով՝ ինչպե՞ս ես տեսնում հայերի ապագան ազգերի այնպիսի խառնարանում, ինչպիսին Եվրոպան է:
-Եթե մեզ հաջողվի դուրս գալ Ադրբեջանի հետ ներկա հակամարտությունից, որը նպատակ ունի նվազեցնել եւ ոչնչացնել մեզ, ապա, կարծում եմ, որ մեր կարողություններն ու հմտությունները, թարգմանչի, միջնորդի, հետախույզի մեր դերը, հարմարվելու եւ նորից ու նորից սկսելու մեր կարողությունը շատ գրավիչ են ապագայի հասարակության Եվրոպայի տեսլականի համար:
Եթե մենք սկսենք օգտագործել մեր ուժեղ կողմերը եւ հանդես գալ որպես մեկ միասնական թիմ՝ Հանրապետությունը եւ Հայ Սփյուռքը, կկարողանանք հաջողության հասնել: Մենք պետք է վճռականորե՛ն դուրս գանք այս ճակատամարտից…
ԱՐԾՎԻ ԲԱԽՉԻՆՅԱՆ
