Մագդա Թախտաճյանն արգենտինահայ գրող եւ լրագրող է: Ծնվել է Բուենոս Այրեսում: Օդերեւութաբանություն է ուսանել Բուենոս Այրեսի համալսարանում: Քսան տարի աշխատել է կենտրոնական «Կլարին» թերթում եւ «Խենտե ի պարա տի» ամսագրում: 2016-ին հրատարակել է «Չմոռանա՛ս ինձ, Արմենուհի՛. իմ հայ տատիկի պատմությունը», իսկ 2020-ին՝«Հայկական հոգին» վեպերը: Վերջինը լույս է տեսել Արգենտինայում եւ Լատինական Ամերիկայի մի շարք երկրներում: Մագդա Թախտաճյանն այսօր ակտիվորեն մասնակցում է Արգենտինայի եւ միջազգային հայ կյանքին՝ համագործակցելով տարբեր լրատվամիջոցների ու գրական շրջանակների հետ:
–Հարգելի՛ Մագդա, հայ Սփյուռքի պատմության մեջ շատ կան հեղինակներ, որոնք գրել են տեղական լեզուներով, բայց մաս չեն կազմել տվյալ երկրի գրականության: Ձեր գրքերով դուք մաս կազմո՞ւմ եք արգենտինական ժամանակակից գրականության:
-Այո՛, իմ գրքերը ներառվել են արգենտինական գրականության մեջ, առկա են երկրի բոլոր գրախանութներում, եւ, բարեբախտաբար, վաճառքի շատ լավ վարկանիշ ունեն թե՛ հայ, թե՛ ոչ հայ ընթերցողների շրջանում: Դրանք գնում են նաեւ դրսից՝ առաքմամբ կամ առցանց խանութներից: Ես տեղյակ եմ, քանի որ ինձ գրում են ու մեկնաբանում: Շատ ընթերցողներ խոստովանում են, որ իմ գրքերը կարդալուց հետո համարձակվում են ուսումնասիրել իրենց ծագումը՝ հայ լինեն, թե ոչ: Եվ ինձ շնորհակալություն են հայտնում, որ տեղեկանում են Մերձավոր Արեւելքի եւ Հարավային Կովկասի բարդ խնդիրներին: Վեպերը ժամանցի, բայց նաեւ ճանապարհորդելու եւ սովորելու միջոց են: Դա այն է, ինչ ես փնտրում եմ իմ աշխատանքով, որպեսզի ժառանգություն թողնեմ: Ինչպես իմ պարագայում տատիկներս արեցին, նույնիսկ եթե չէին խոսում Ցեղասպանության մասին: Այն շաբաթ-կիրակի օրերին, երբ ես նրանց հետ ճաշ էի պատրաստում, հյուսք անում կամ օգնում էի տատիկիս՝ Մարիա Բալյանին կոշիկ վաճառել իր «Կոտտե» կոշիկի խանութում, մեր պատմությունը փոխանցող ԴՆԹ-ն ներծծվել է իմ մեջ: Այդ սերմն ինձ առաջնորդեց հետաքննել, գրել եւ վերափոխել մեր ցավն ու անարդարությունը՝ Հիշողության, Ճշմարտության եւ Արդարության ակտիվ որոնման մեջ:
–Անցյալ տարի ձեր «Ռոխավա» վեպն Արգենտինայում համարվեց շաբաթվա հիսուն լավագույն գրքերից մեկը: Վեպի գլխավոր հերոսուհին երիտասարդ հայուհի է, որը փնտրում է հորը եւ հայտնվում քուրդ կին ազատամարտիկների շարքում: Ձեր հերոսուհին ունի՞ նախատիպ:
-«Ռոխավայի» գլխավոր հերոսուհին՝ Նանե Բարսեղյանը, Խորհրդային Հայաստանում մեծացած հայուհի է, որը մեծանալով՝ բացահայտում է, որ իր իսկական հայրը քուրդ հեղափոխական է: Քրդերի ու հայերի պատմություններն այս կամ այն կերպ միշտ փոխկապակցված են եղել: Օսմանյան կայսրությունում քրդերին օգտագործում էին հայերին բնաջնջելու համար: Նրանք առաջին գծում էին: Որպես փոքրամասնություն՝ թուրքերը նրանց համարում էին «անարժեք»: Հայերն Օսմանյան կայսրությունում նկատելի փոքրամասնություն էին, ուստի երիտթուրքական կուսակցությունը Թալեաթ փաշայի գլխավորությամբ, կազմակերպեց Ցեղասպանությունը: Այսօր քրդերը հայերի պես տառապում են Թուրքիայում՝ նույն սպառնալիքի տակ: Նանե Բարսեղյանը համարձակվում է նայել իր մեջ, սուզվել իր ամենահակասական զգացմունքների մեջ, ճշմարտությունն իմանալ՝ ցավ պատճառելու աստիճան: Նրա պայքարը խրախուսվում է: Եվ նա չի ցանկանում փնտրել իրական սեր, չնայած դաստիարակվել է հայրիշխանության խիստ կանոններով, որոնք զգալիորեն ազդել են հասարակության մեջ իր դիրքի վրա: Նանեի ուղին ազատագրման եւ վերափոխման ճանապարհն է, ինչպես քուրդ եւ եզդի կանայք են հեղափոխություն իրականացնում Ռոխավայում՝ հավասար ապրելու նոր հասարակության մեջ, հեռու հայրիշխանական օրենքներից: Վեպում Նանեին ուղեկցում է Ալմա Բարսեղյանը՝ նրա հայազգի զարմիկը, Բոսթոնում մեծացած լրագրող: Ես ինձ նույնացնում եմ երկուսի հետ էլ: Երկուսն էլ, թերեւս տարբեր ձեւերով, պայքարում են հանուն կանանց ազատագրության, ընդդեմ նահապետական հասարակության եւ իրենց կյանքի իրական սերը գտնելու համար:
–Լինելով երրորդ սերնդի արգենտինահայ՝ դուք ակտիվ եք հայկական հարցերում: Որքանո՞վ եւ ինչպե՞ս է ձեր սերունդը կենդանի պահում ազգային հիշողությունն ու ինքնությունը:
-Մեծ եղեռնի հալածանքները, կոտորածներն ու սարսափը կրել են իմ տատիկն ու պապիկը: Նրանք գրեթե չէին խոսում իրենց կրած փորձությունների մասին: Նրանք փորձում էին մոռանալ, թեեւ երբեք չէին մոռացել, բայց պետք է առաջ շարժվեին: Զոհի հոգեխոցն ավելի է խորանում, երբ երեւույթները չեն ճանաչվում, ինչպես որ եղավ Հայոց ցեղասպանության դեպքում: Ծնողներս նույնպես չէին խոսում այն մասին, թե ինչի միջով են անցել իմ տատիկն ու պապիկը: Ասում էին միայն, որ նրանք փրկվել են թուրքերից ու Ցեղասպանությունից: Սա գրեթե միակ բանն է, որ ես լսել եմ մանուկ հասակում: Ես հայկական դպրոց չեմ գնացել. միայն հանգստյան օրերին տատիկիս ու պապիկիս տանն ապրում էինք որպես հայ՝ ուտելով լեհմեջուն, շիշ քյաբաբ, քյոֆթե եւ քաղցրավենիք՝ փախլավա, քադաիֆ, ղուրաբիե: Տատիկս՝ Արմենուհի Դեմիրճյան Թախտաճյանը, վարպետ խոհարար էր: Պապս՝ Երվանդ Թախտաճյանը, կոշկակար էր եւ ինձ դպրոց գնալու համար «գիյերմինա» մոդելի կոշիկներ էր պատրաստել: Նա մահացավ, երբ ես 13 տարեկան էի: Եթե ես լսեի, որ նա իր կյանքում հինգից ավելի նախադասություն է ասում, արդեն իսկ շատ կլիներ: Նա միշտ զբաղվում էր իր արհեստանոցում եւ արեւի տակ դդմի սերմեր էր չորացնում, որ մենք հետո ուտում էինք: Նրա կանաչ աչքերը միշտ ծածկված էին խոնավությամբ: Հիմա եմ հասկանում, որ դա տխրությունն էր: Արմենուհի տատիկս ավելի աշխույժ էր: Եթե փոքր ժամանակ իմանայի, թե ինչե՜ր է նա տեսել: Բայց ինձ չեն պատմել: Ասում են, թե երրորդ սերունդն է սկսում պատմել: Երրորդ սերունդն է հետաքննում եւ հարցնում այն ամենի մասին, ինչի մասին ծնողներն ու տատիկ-պապիկները լռում էին: Ծնողներս տանն ունեին Ցեղասպանության մասին բոլոր գրքերը: Նաեւ՝ գրքեր հայ արվեստի եւ ճարտարապետության մասին: Այսօր բոլորը հանգուցյալ են, եւ այդ գրքերը ես համարում եմ գանձեր, արժեքավոր ժառանգություն եւ պատգամ: Այսօր ես հասկանում եմ նրանց լռությունը, եւ նրանց լռությունն անընդհատ խոսում է ինձ հետ: Դա է գրելու ազդակ տալիս, նաեւ այն բոցը, որը մղում է ինձ շարունակելու պայքարել հանուն հայ ժողովրդի Հիշողության եւ շարունակել ստեղծագործել ու գրել: Իմ սերնդի մարդկանցից յուրաքանչյուրն անում է՝ ինչ կարող է: Ես հավատում եմ, որ Հիշողության եւ Ինքնության ճանապարհորդությունը խիստ անձնական է: Յուրաքանչյուր դեպքում՝ տարբեր: Իմ մեջ այն ուժգնորեն արթնացավ 2015 թվականին՝ Ցեղասպանության հարյուրամյա տարելիցին: Մի տեսակ բացահայտում ունեցա՝հանկարծ զգացի, որ պետք է մանրամասն իմանամ, թե ինչ է կատարվել իմ գերդաստանի հետ: Հավաքեցի ազգականներիս, բացատրեցի նպատակս, եւ մեկ տարի շարունակ հավաքվում ու ճաշում էինք այնպես, ինչպես մանուկ հասակում՝ Արմենուհի տատիկի տանը, բայց այս անգամ՝ ձայնագրիչը սեղանին դրված, մեծ մորաքրոջս՝ Զարման Դեմիրճյանի պատրաստած համադամների շուրջ: Այս նոր Հիշողության վերակերտմանը մասնակցեցին ոչ միայն Զարմանը, այլեւ նրա Հասմիկ քույրը եւ Վահե եղբայրը, մորաքույրս՝ Ալիսիան եւ իմ զարմիկները՝ Էլիզաբեթը, Ռոզիկը, Սեսիլիան, Մանուելը, Ամելիան եւ Քրիստինան: Այս ամենն արտացոլվել է իմ առաջին՝ «Չմոռանա՛ս մեզ, Արմենուհի՛. իմ հայ տատիկի պատմությունը» գրքում: Պատմությունը շարունակվում է այնքան ժամանակ, քանի դեռ մենք աշխատում ենք, որ այդ հուրը մնա: Այդ իսկ պատճառով ես ոգեւորվում եմ, երբ դպրոցներից ինձ հրավիրում են աշակերտների եւ ուսուցիչների հետ հանդիպումների: Շատերը ծագումով հայ չեն եւ իմ աշխատանքով ճանաչում են հայությունը, ուզում են ավելին իմանալ: Ես նաեւ շատ լավ փոխշփում ունեմ իմ հայ եւ ոչ հայ ընթերցողների հետ: Մենք բոլորս Ինքնության եւ Հիշողության նույն ճանապարհորդությունն ենք իրականցնում: Ես ժամանակ եմ տրամադրում՝ ինձ գրած ամեն մի հաղորդագրությանը պատասխանելու համար: Ես տեղյակ եմ, որ յուրաքանչյուր գործողության եւ յուրաքանչյուր բառի մեջ մենք շարունակում ենք Հիշողություն գտնել: Դա առանցքային է, առավել եւս հիմա, երբ Ցեղասպանությունից 107 տարի անց հայ ժողովուրդը շարունակում է Էրդողանի եւ Ալիեւի ռեժիմների՝ Թուրքիայի եւ Ադրբեջանի՝ այդ ժխտողական եւ ցեղասպան պետությունների սպառնալիքների զոհը լինել: Ամոթալի է, որ 107 տարի անց միայն մոտ 30 երկիր է ճանաչել Հայոց ցեղասպանությունը: Եվ դա նաեւ բացատրում է այն, ինչ որ մենք այսօր տեսնում ենք Ուկրաինայում: «Անտարբերության բանաստեղծությունը», որը վերագրվում է գերմանացի լյութերական հովիվ Մարթին Նիմյոլլերին, շատ լավ ցույց է տալիս դա.
Սկզբում եկան սոցիալիստներին տանելու, եւ ես ձայն չհանեցի,
որովհետեւ ես սոցիալիստ չէի:
Հետո եկան արհմիութենականներին տանելու, եւ ես ձայն չհանեցի,
որովհետեւ ես արհմիութենական չէի:
Հետո եկան հրեաներին տանելու, եւ ես ձայն չհանեցի,
որովհետեւ ես հրեա չէի:
Հետո նրանք եկան ինձ տանելու,
եւ ոչ ոք չկար, որ ինձ համար ձայն հաներ:
Այս բանաստեղծությանը հարկ է եւս մեկ տուն ավելացնել, որ կվերաբերի հայերին եւ այլ մոռացված փոքրամասնություններին, ինչպիսին են այսօր քրդերը, որոնց նույնպես հետապնդում է Էրդողանի ռեժիմը:
–Երրորդ եւ հետագա սերնդի շատ հայեր արդեն տեղյակ չեն, թե պատմական հայրենիքի ո՛ր տարածքից են եղել իրենց նախնիները: Համոզված եմ, որ դուք գիտեք:
-Ես տեղյակ եմ թե՛ Թախտաճյան, թե՛ Դեմիրճյան ընտանիքների պատմությանը: Հայրական տատիկ-պապիկս՝ Արմենուհի Դեմիրճյանը եւ Երվանդ Թախտաճյանը, ծնվել են Այնթապում, այսօր՝ Թուրքիայի Գազիանթեփում: Մայրական գծով տատս ու պապս՝ Մարիա Ելանգեզյանը եւ Սիմոն Բալյանը, Մարաշից էին՝ Կիլիկիայից: Իմ հավաքած ամենաշատ տվյալները վերաբերում են Դեմիրճյաններին: Տատիկիս՝ Մարիա Ելանգեզյան Բալյանի պատմությունն ավելի տխուր է, քան Արմենուհունը: Նրա մայրն ու եղբայրները սպանվել են Ցեղասպանության ժամանակ: Հայրը նրան թողել է Բեյրութի մանկատանը, երբ նա մեկուկես տարեկան էր, եւ նրանք այլեւս չեն տեսել միմյանց: Նա մենակ է մեծացել, եւ 14 տարեկանում նրան ուղարկել են Արգենտինա, որպեսզի ամուսնանա պապիկիս՝ Սիմոն Բալյանի հետ, որին նա, իհարկե, չէր ճանաչում: Նրանք երեք երեխա ունեին՝ Ռոզան, Խորխեն եւ Բեատրիսը՝ մայրս: Պապս՝ Սիմոն Բալյանը, մահացել է, երբ մայրս յոթ տարեկան էր, ուստի ես նրան չէի ճանաչում: Մայրս մահացավ 2020 թվականի մայիսի 28-ին եւ չցանկացավ խոսել կամ հիշել իր անցյալի, իր մանկության մասին: Այն շատ ցավոտ էր: Նա նույնիսկ չգիտեր իր տատիկ-պապիկի անունները, քանի որ Մարիա տատիկս հազիվ էր հիշում իր հոր անունը: Այնպես որ, մարդ շատ լավ հասկանում է նրա ցավի պատճառը, հույզերին դիմադրելը, ավանդույթների պահպանման կարեւորությունը եւ այն ամենը, ինչը թեեւ բառերով չի ասվում, բայց շատ բան է ասում:
–Ձեր երեք գրքերն էլ վերաբերում են հայերին: Շարունակելո՞ւ եք գրել հայկական թեմաներով:
-Այո՛, 2022 թվականի երկրորդ կեսին լույս կտեսնի իմ չորրորդ վեպը: Դա իմ երրորդ գեղարվեստական գործն է, ժանրը «ռոմանտիկ աշխարհաքաղաքական» է: Եվ այն կամփոփի եռագրությունը «Հայկական հոգու» եւ «Ռոխավայի» հետ: Այն հրատարակելու էր «Պենգուին Ռանդոմ հաուզ» հրատարակչությունը: Այս պահին ավելին ոչինչ ակնկալել չեմ կարող:
–Գրելով Մերձավոր Արեւելքի եւ Հայաստանի մասին՝ երբեւէ այցելե՞լ եք աշխարհի այդ կողմերը:
-Երկու անգամ ճանապարհորդել եմ Հայաստան: 2016 թվականին ռազմական ուղղաթիռով թռել եմ Արցախ: «Էրեբունի» ռազմական օդանավակայանից շարժվեցինք դեպի Ստեփանակերտ: Մենք թռանք երկու հարյուր մետր բարձրության վրա, քանի որ այդ մակարդակից բարձր մեզ կարող էին գնդակոծել: Այս նախազգուշացումն առաջին ազդակնն էր, որ գրել տվեց «Հայկական հոգին», բայց այն ժամանակ ես դա չէի գիտակցում: 2018 թվականին վերադարձա Հայաստան եւ Արցախ: Երկու անգամ էլ եղել եմ Շուշիում: Այսօր ռմբակոծված Ղազանչեցոց տաճարում եւ Ադրբեջանին հանձնված տարածքներում ծնվեց «Հայկական հոգին» գրելու իմ ոգեշնչումը:
Երբ հինգ ամիս անց վերադարձա, արդեն գրում էի՝ իրականությունը վերածելով գեղարվեստականի, բայց` լրագրողական հետաքննությամբ: Հերոսները հորինված են: Իրողությունները հիմնված են իրականության վրա: Ես չեմ այցելել Սիրիա կամ Ռոխավա, թեեւ շատ կցանկանայի: Թուրքիայում էլ չեմ եղել, ու երբեք չեմ գնա Ադրբեջան, դա ուղղակի անհնար է իմ հայկական ծագման եւ իմ հրապարակային պայքարի պատճառով:
-2018 թվականին Հարավային Ամերիկայի Հայ ազգային խորհուրդը ձեզ արժանացրել է Հրանտ Դինքի անվան մրցանակին՝ մարդու իրավունքների ոլորտում ձեր գործունեության համար: Կոնկրետ ո՞րն է ձեր գործն այդ ոլորտում:
-Հրանտ Դինքի անվան մրցանակ ստանալը պատիվ է եւ պատասխանատվություն: Իմ հանձնառությունն է՝ շարունակել տարածել մեր պատմությունը եւ պայքարել Հիշողության կառուցման համար: Անկախ այդ մրցանակը ստանալուց՝ ես դա կանեի, ինչպես որ անում եմ այսօր: Ես դա համարում եմ բարոյական ու պատմական պարտք իմ նախնիների հանդեպ: Ամեն դեպքում, ես շատ եմ արժեւորում այդ գնահատանքը. դա ինձ հպարտություն է պատճառում եւ է՛լ ավելի ուժ է տալիս շարունակելու պայքարը:
–Մի անգամ դուք գրել եք. «Թող բառերը, մեր պայքարը եւ պատմությունը շարունակեն հանդիպել մեզ Հիշողության կառուցման գործում»: Այնուամենայնիվ, ի՞նչ պետք է անի Սփյուռքը գոյատեւելու համար՝ Հիշողության կառուցումից բացի:
-Սփյուռքի դերը հիմնարար է, առավել եւս այսօր, երբ Հայաստանին ու Արցախին վտանգ է սպառնում: Ու թեեւ պայքարը հավաքական է, բայց կարեւոր է, որ յուրաքանչյուրն անհատապես կարողանա վկայել մեր պատմությունը: Դա տեղի է ունենում ամենօրյա փոքր գործողությունների ժամանակ: Մեր առօրյայում: Մեր պատմությամբ հետաքրքրվող հարեւանի կամ աշխատավայրի գործընկերների հետ զրույցներում: Ես հավատում եմ ժառանգությունը փոխանցելու պարտավորությանը: Դա նման է օլիմպիական խաղերի ժամանակ էստաֆետ փոխանցելուն: Ունեմ ոչ հայ ընթերցողներ, որոնք իմ գործերը կարդալուց հետո սկսել են հետաքննել եւ իրենց հանձնառությունն են համարել աշխատանքներ ու ցուցահանդեսներ իրականացնել՝ Հայ դատը ոչ հայկական շրջանակներում տարածելու համար: Թուրք-ադրբեջանական լոբբին օրեցօր ուժեղանում է: Իսկ ընդհանրապես ժողովրդի անտեղյակությունը շատ մեծ է: Շատերը նույնիսկ չգիտեն, թե որտեղ է գտնվում Հայաստանը: Էլ չենք խոսում մեր պատմության մասին: Ուրիշները նույնիսկ չգիտեն, թե ինչ է Ադրբեջանը: Պետք է սկսել սկզբից: Եվ մի՛ հոգնեք բացատրելուց: Ինչպես տարրական դասարանի սովորողների՝ պիտի պատմել ու ներկայացնեզ աղբյուրները: Քանզի մեր պատմությունը չի պատմվել կամ, որ ավելի վատ է, լռության է մատնվել: Ձայն տալը անհատական եւ հավաքական գործողություն է: Հնարավորություն եւ կյանքի որոշում: Պարտավորություն: Մամուլի ազատության դեմ ուղղված վայրագությունները դատապարտելը նույնպես հիմնարար փաստ է: Այսօր Լեհաստանում կալանավորված մի լրագրող կա՝ Պաբլո Գոնսալեսը, ծագումով ռուս, քաղաքացիությամբ իսպանացի: Նա լուսաբանում էր ուկրաինական պատերազմը եւ ձերբակալվել էր Ռուսաստանի լրտես լինելու մեղադրանքով: Անհիմն մեղադրանքներ: Նրան անհաղորդ են պահել արտաքին աշխարհից, իսկ Իսպանիայի կառավարությունը բավարար քայլեր չի ձեռնարկել նրան անհապաղ ազատ արձակելու եւ նրա հիմնարար իրավունքները պաշտպանելու համար: Պաբլո Գոնսալեսը լրագրող եւ քաղաքագետ է: Փորձագետ՝ պատերազմի թղթակից. Նա լուսաբանել է Արցախյան պատերազմը 2020 թվականին: Ամո՛թ միջազգային լռությանը: Եթե չկա տեսանելիություն կամ դատապարտում, կանաչ լույս է տրվում անպատժելիությանը: Համայնքի, որոշ լրատվամիջոցների եւ որոշ միջազգային իրավապաշտպան կազմակերպությունների եւ յուրաքանչյուր անհատի նվիրվածության բացակայությունը պետք է հրավիրի մեր ուշադրությունը եւ կոչ անի շարունակել պայքարը: Դա միշտ կարելի է անել: Իսկ եթե չի արվում՝ ապա դա խնդիր է: Այսօր մենք ունենք հաղորդակցություն բոլոր իմաստներով՝ համացանց, սոցիալական մեդիա, թերթեր: 1915-ին լուրերը չէին ճամփորդում: Դժվար էր իմանալ, թե ինչ է կատարվում: Այսօր մենք պատերազմները տեսնում ենք ուղիղ եթերով: Իսկ լռելը ճնշում է պատերազմի մեջ գտնվողի մարտական ոգին…
ԱՐԾՎԻ ԲԱԽՉԻՆՅԱՆ
