Հիմա, երբ որպէս Հալէպ ծնած ու մեծցած հայ, եկած եմ ու Հայաստան կ՛ապրիմ, ուզեմ-չուզեմ ամէն օր բաղդատական մը կ՛ընեմ Հալէպի ու Երեւանի կեանքի զանազան երեւոյթներուն միջեւ: Բաներ կան, ուր Հալէպը կը գերադասուի մտքիս մէջ, երբեմն ալ հակառակը կը պատահի: Այս օրերուն, այսինքն՝ Ապրիլ ամսուան մէջ Ս. Զատկուան տօնակատարութեան եւ Ցեղասպանութեան տարելիցին առիթներով, երբ աջ-ձախ կը նայիմ ու կը տեսնեմ, որ բոլոր գործատեղիները, վաճառատուները բաց են, կը զարմանամ:
Զատկուան առթիւ Հալէպի մէջ դպրոցները շաբաթ մը ամբողջ արձակուրդ կ՛ունենային, ահա՛ այսպէս՝ Զատկուան նախորդող չորեքշաբթի օր բոլոր դպրոցներու աշակերտութիւնը եկեղեցի կը տարուէր Սուրբ հաղորդութեան, ու կը սկսէր արձակուրդը, որովհետեւ յաջորդ օրը` հինգշաբթի ոտնլուայի օրն էր, ուրբաթ՝ խաչելութեան, շաբաթ խթման օր, կիրակի՝ Յարութեան, երկուշաբթի՝ մեռելոց, երեքշաբթի երրորդ օր Զատկական ու չորեքշաբթի՝ վերադարձ դպրոց: Իսկ Հայաստանի մէջ ոչ մէկ արձակուրդ:
Աւելո՞րդ են այս օրերը, ո՛չ, դպրոցականները կը սորվին իւրաքանչիւր օրուան խորհուրդը: Կը կասկածիմ՝ որ այստեղ որեւէ դպրոցի մէջ կը բացատրուի օրուան իմաստը, եւ ոեւէ դպրոցական աշակերտ կը գիտնայ, թէ այսինչ օրը ի՞նչ տօնական օր է :
Հասանք Ապրիլեան եղեռնի յիշատակման օրը, որ այս տարի կիրակիին զուգադիպելով հանդերձ, երեւանեան ո՛ր վաճառատունը որ հարցուցի՝ վաղը բա՞ց էք, այո ըսին… Ապրիլ 24-ի օ՞րն ալ… զարմանալի չէ, այլ՝ զայրանալի: Ինչո՞ւ այս տարբերութիւննները: Մենք, որպէս բռնագաղթուածներու, վերապրածներու անմիջական սերունդ, մեր ծնողներէն ստացած ենք աւանդը եւ եղած ենք աւանդապահ, ծայրայեղօրէն պահելով մեր ազգային իւրայատկութիւնները, լեզուն, բարքերը, սովորութիւնները, կրօնական ծէսերը, ազգային միակ հարստութիւնը, որ չէր կրնար գողցուիլ մեր ծնողներէն գաղթի ժամանակ ու յետոյ: Պահեցինք մեզի փոխանցուածները ամենայն սրբութեամբ, նոյնիսկ չափազանցեալ:
Բոլորս՝ հայկական դպրոց, եկեղեցի, ակումբ. գնումները՝ հայկական խանութներէ, սափրիչը՝ հա՛յ, դերձակն ու կօշկակարը՝ հա՛յ, բժիշկը՝ հա՛յ, օրաթերթը՝ հայկական, մեր անունները՝ հայկական, ամուսնութիւնները՝ միայն հայու հետ… Նորածինները՝ հայկական անուններով, կնունք, պսակ, թաղում՝ եկեղեցական կարգով: Այստեղ այսպէս չէ, նոյնիսկ մահազդ ըսուածը գոյութիւն չունի, երբեմն հոգեհանգիստ կը կատարեն քահանայ մը տուն կանչելով, կամ սգոյ սրահներու մէջ: Այստեղի սուրիահայերը դեռ կը պահեն իրենց իւրայատուկ սովորութիւնները, կնունք, պսակ, թաղում՝ եկեղեցական կարգով:
Մենք մեզ կը համոզենք, որ Հայաստանի մէջ այդ բոլորը անտեսուած են, նոյնիսկ անոնց յիշատակումը չ՛ըլլար, քանի որ եօթանասուն տարի սովետական կեանքով ապրած են եւ ակամայ ժառանգած այդ բարքերն ու սովորոյթները: Այս՝ մէկ: Եւ երկրորդ՝ մարդիկը իրենց հողին վրայ են, այդ բոլոր թուածներս, որոնք հայապահպանման կը սատարեն, անհրաժեշտ չեն նկատեր այստեղ, լեզուն ահաւոր վիճակի մէջ է, իրենց անունները խառնարան կը յիշեցնեն, ինչ ազգութիւն ուզես կայ անոնց մէջ: Օտարի հետ ալ կ՛ամուսնանան, իրենց համար կանանց տօնը աւելի արժէքաւոր է, քան Ս. Ծնունդը, Ս. Զատիկն ու Վարդանանքը: Հողին վրայ են ըսելով անտեսելո՞ւ են մեր բարքերն ու աւանդոյթները:
Ազգ մը պահող ազդակներու մէջ ժառանգուած աւանդոյթները մեծ կարեւորութիւն ունին, որովհետեւ անոնցմով է, որ ազգ մը կը տարբերի միւսներէն եւ կը պահպանէ իր իւրայատկութիւնները:
Հիմա՝ սա մէջտեղ նետուած Թուրքիոյ հետ հաշտեցման հարցը, ինչքան ալ «առանց նախապայմաններու» ըսուի, վաղը «բարեկամութեան, սիրոյն»՝ «Սա գիրքերէն հանեցէք ցեղասպանութեան թեման», պիտի ըսեն համոզիչ լեզուով, «մերիններն» ալ դէմ պիտի չըլլան հաւանաբար: Անոր կրնան հետեւիլ այլ «խնդրանքներ» ալ՝ արձաններ, լոզունգներ, հակաթրքական գիրքեր ոչնչացնել: Է, ո՞ւր մնաց «Կը յիշեմ եւ կը պահանջեմ»ը: Ուզածիդ չափ յիշէ անձայն եւ առանց ցուցադրական արտայայտութիւններու, իսկ պահա՞նջք, ի՞նչ պահանջք, չէ՞ որ վազ պիտի անցնինք ամէն ինչէ, չէ՞ որ մենք Թուրքիայէն պահանջք չունինք:
Այդ պարագային մենք պիտի համարձակի՞նք Թուրքիոյ ճակտին խարանուած «Ցեղասպան» բառը սրբելու: Խարանը չի սրբուիր, գիտէք, սակայն անոր փոխարէն «մերիններուն» ճակատները պիտի խարանուին, ի՞նչ գրութեամբ՝ դո՛ւք ըսէք: Մեր չափազանցեալ աւանդապաշտութիւնը մեզ բաւական անաղարտ պահեց, իսկ այստեղացիներուն անտարբերութիւնը զիրենք կրնայ ուծացման տանիլ:
ՅԱԿՈԲ ՄԻՔԱՅԷԼԵԱՆ
