Կոմիտաս. Հոս եւ Հիմա

Նորարար փորձարարական արվեստի կենտրոն օգոստոսի 27-ին ինձ տարել էին սպասվելիք ներկայացման մասին բարձր կարծիքները, որ տարածվել էին Ստամբուլից մինչեւ Վենետիկ ու հասել Հայաստան։ Լուրն այդ այն մասին էր, որ թուրքական մի թատերախումբ բեմադրել է Կոմիտաս Վարդապետի կյանքը ներկայացնող պիես, որը 2021 թ. հոկտեմբերին բեմադրվելով Ստամբուլում՝ խաղացվել է Որդվոց Որոտման հայկական եկեղեցում (որտեղ տարին մեկ-երկու անգամ պատարագ է մատուցվում, եւ որը հիմնականում գործում է իբրեւ «Մեսրոպ Մութաֆեան» մշակույթի կենտրոն) արդեն 32 անգամ (27 անգամ թուրքերեն եւ երեք անգամ ֆրանսերեն), մոտ ութ հազար՝ հիմնականում թուրք հանդիսատեսի հուզել, նրանց համար դարձել բացահայտում, արժանացել հոտնկայս ծափահարությունների, հայտնվել թուրքական ընդդիմադիր մամուլի ու հեռուստատեսության ուշադրության կենտրոնում, ինչպես նաեւ երեք մրցանակ է բերել մենախաղի դերակատարին։ Եվ որ այդ ներկայացմանը մասնակցում է հայկական «Լուսավորիչ» երգչախումբը։ Եվ ահա 33 եւ 34-րդ անգամները այն ներկայացվելու է հայ հանդիսատեսին՝ ՆՓԱԿԻ բեմում, ֆրանսերեն՝ հայերեն ենթագրերով։

Գնում եմ կասկածներով, թաքնված ենթատեքստեր գտնելու վախով՝ արդյո՞ք պատմական իրողությունները շեղված չեն, արդյո՞ք թուրք երիտասարդների կողմից միտում չկա պատմությունը նենգափոխելու, արդյո՞ք փորձ չի արված մեր երգի սրբության սրբոցին «սեփականացնելու»։ ՆՓԱԿ-ի երկրորդ հարկում հանդիսատեսին դիմավորում է «Հրանտ Դինք՝ Հոս եւ Հիմա» ցուցահանդեսը։ Այն ներկայացման հետ անմիջական կապ չունի, ցուցահանդեսը բացվել է ավելի վաղ՝ դեռեւս այս տարվա մայիսին։ «Ակօսի» նախկին գրասենյակը, որտեղ ամեն տարի Դինքի սպանության օրը հազարավոր մարդիկ հավաքվում են՝ ոգեկոչելու նրա հիշատակը եւ պահանջելու արդարություն, 2019-ին ապրիլի 23-24-ին բացել է իր դռները հանրության առջեւ՝ որպես Հրանտ Դինքի «23,5» կոչվող հուշավայր՝ լույս սփռելով Դինքի կյանքի, պայքարի, սպանության, հայոց պատմության եւ երիտթուրքերի գործած ոճիրների վրա։ Հուշավայրն իր անվանումն ստացել է Հրանտ Դինքի «Ապրիլի 23,5» հոդվածից, որը հրապարակվել է «Ակօսի» 1996 թ. ապրիլի 23-ի համարում։ Ցուցահանդեսի պատմողն ու ուղեկցողն ինքը՝ Դինքն է, որը տարբեր մոնիտորներից ականջակալների միջոցով հանդիսատեսին պատմում է իր կյանքի պատմությունն ու արդարության ուղին՝ հոս եւ հիմա։ Դեպի հանդիսասրահ տանող ճանապարհն անցնելով այս ցուցահանդեսի միջով՝ ինքնըստինքյան տոգորվում ես այս ցուցադրությունից ստացված տպավորություններով։ Այնուհետ պարզում ենք, որ ներկայացումը Հայաստանում ցուցադրելու գաղափարը «Հրանտ Դինք» հիմնադրամինն է։ Կապն ամբողջանում է…

Մինչ հանդիսատեսը տեղավորվում է դահլիճում, առանց վարագույրի բեմում տեսնում ենք Կոմիտասի դերակատարին, որն արդեն վերամարմնավորված Վարդապետի կերպարում՝ դանդաղորեն շարժվում է բեմում, մե՜կ նստում է կենտրոնում տեղադրված ապակյա ուղղանկյուանձեւ թափանցիկ արկղիկի վրա, որի կենտրոնում ապակու հետեւից երեւում է փոքրիկ մի բույս (այն ինչպես հետո կպարզվի, իր հոգու ընկեր ու հենարան Մարգարիտ Բաբայանին է խորհրդանշում), մե՜կ տարվում սեփական խոհերով։ Բեմում ամենուրեք հող է, մտացրիվ Վարդապետը փորձում է ոտքերը հողի մեջ թաքցնել, ասես ուզում է փայտե կոշիկների պատճառով առաջացած ոտքի խոցերի ցավը մեղմել սառը հողում. նախ հոգեվիճակն ու դրությունն է խաղում, ապա գալու է տեքստը, որն այդ դրության անուղղակի արտահայտությունն է։ Մռայլ մթնոլորտում, ետնաբեմից անվերջ բարձրացող գոլորշիների ու կիսախավարի մեջ նշմարվում են հատուկենտ իրեր, ընտրված է բեմանկարչական մինիմալիստական ոճը, կենտրոնում դերասանն է՝ հոգեբանական խաղով, խորը ապրումներով, եւ նրա ոտքի տակից գնացող հողը, որը տարբեր տեսարաններում խաղարկելու է՝ մե՜կ որպես անձրեւ (ընթացքում հնչում է Կոմիտասի «Անձրեւն եկավ» երգը), մե՜կ որպես տուն ու հայրենիք, մե՜կ էլ հարահոս ժամանակ, որ մատների արանքից սահում-գնում է։

Անսպասելիորեն դերասանը դիմում է ներկաներին. թվում է՝ խոսում է հանդիսատեսի հետ, բայց չէ՜, նա իր մենությունը փարատելու ձեւ է գտել, նա Վիլ Ժուիֆ հոգեբուժարանի այգու ծառերի հետ է խոսում, որոնք իր մայրն ու ընկերներն են, որոնցից յուրաքանչյուրին անուն է տվել (դրամատուրգիական գտնված տեսարան է)։ Դերասան Ֆեհմի Քարաարսլանն անմիջապես գերում է հանդիսատեսին իր անօրինակ անմիջականությամբ ու վճիտ աչքերով, նա ամբողջությամբ Կոմիտաս է՝ ոգեշունչ ու տպավորիչ, միաժամանակ՝ հուզիչ ու ողբերգական։

Առաջին իսկ վայրկյաններից ակնհայտ է Կոմիտասին խենթ ներկայացնելու դերասանի մեկնակետը։ Սա, իհարկե, փոքր-ինչ միակողմանի մոտեցում է, եթե նկատի ունենանք վերջին տարիների կոմիտասագետների և հոգեբույժների ուսումնասիրությունները, թե Կոմիտասը բնավ խենթ չի եղել, այլ երբեմն-երբեմն հայտնվել է ժամանակավոր հուզական խռովքի մեջ։ Քարաարսլանի Կոմիտասն ամբողջ ներկայացման ընթացքում մեծ մանուկ է հիշեցնում, մանկական միամտությամբ ճառագող հայացքով, դյուրահավատ ու խոցելի, ինչը դերասանը երեւացնում է ընտրված արտահայտչամիջոցներով, միմիկայով եւ իր հոգեֆիզիկական վիճակով։ Պատմության թելը հոգեբուժարանից հետ՝ դեպի Քյոթահիա, դեպի մանկություն, ապա դարձյալ դեպի Վիլ Ժուիֆ բերելով՝ դրամատուրգը ներկայացնում է հայ ժողովրդի համար պատմական ծանրագուն շրջանում ծնված հանճարի կյանքի շրջադարձային փուլերը, որն իր ժողովրդի կենսագրության կրողն է դառնում։ Այս մենախաղը բեմադրիչի ու դերասանի կողմից մեկ դիմանկարի միջոցով իրենց պատմության հետ անմիջականորեն կապ ունեցող մի մեծության ներկայացնելու փորձ է, որի հանդեպ հետաքրքրությունը գնալով մեծանում է Թուրքիայում։

Դերասանն ակնհայտորեն տիրապետում է ձայնին, մարմնի ու հատկապես խոսքի տեխնիկային, տպավորիչ է ամենատարբեր տեմբրներում հնչող ձայնը, որը ֆրանսիական խոսքի դպրոցի մշակույթի եւ արեւելյան բուռն տեմպերամենտի միացությունն է։ Զգացմունքային վիճակներ ստեղծելիս դերասանը դիմում է նաեւ բառերի ու արտահայտությունների կրկնությունների սկզբունքին։ Այստեղ ավելորդ չէ նշել, որ Ստամբուլում ծնված դերասանը կրթությունն ստացել է Ֆրանսիայում՝ Լիոնի կոնսերվատորիայի դերասանական բաժնում, ապա` մագիստրատուրայում։ Այնուհետեւ ուսումը շարունակել է Փարիզի պետական բարձրագույն կոնսերվատորիայի դերասանական բաժնում, որտեղ ուսանել է շատ նշանավոր վարպետների մոտ։ Հանդիսատեսը հաճախակի վայելում է կոմիտասյան երգերը՝ դերասանի գեղեցկագույն կատարմամբ։ Զարմանալիորեն սիրով ու ոգեղենությամբ է նա հնչեցնում կոմիտասյան պատարագից ու երգերից կտորներ։ Մտորում եմ՝ մի՞թե միայն դերասան լինելու արվեստը բավական է այսպես հավաստի, անմնացորդ ու լիարժեք ինքնայրումով վերամարմնավորվելու մի ազգի ողբերգական կերպարի մեջ, որը քո իսկ ազգի զոհն է դարձել, այնպես համոզված արտասանելու «Հայաստանը երգի տուփ է», «Իմ հայրենիքի՝ իմ Հայաստանի ամեն մի մաս գանձ է» եւ ապա՝ «Ուրմիայից լսում եմ Անատոլիայի մահերը» տողերը։

Մահից առաջ Վիլ Ժուիֆի խենթերից մեկը՝ Պիեռը, Կոմիտասին է կտակում իր մտացածին ոչխարին, որին խորհուրդ է տալիս անպայման սպանել, այլապես կհետապնդի ու դեպի մահ կտանի Վարդապետին։ Դրամատուրգիական սյուժեն ընթանում է Կոմիտասի ու երեւակայական ոչխարի պայքարի միջոցով, որն ասես հիշողությունների խորհրդանիշն է ու որի վրա այդպես էլ Կոմիտասը չի կարողանում ձեռք բարձրացնել։ Ավարտին, ինչպես Պիեռն էր գուժել, ոչխարը հերոսին հասցնում է մահվան։ Սակայն «Պիեռի ոչխար» արտահայտությունը հակադրվում է տպավորիչ պիեսի պոետիկ մթնոլորտին, ոճին, ու եթե արտահայտությունը ֆրանսերեն հնչում է բավական մեղմ (le mouton de Pierre), ապա հայերեն թարգմանության մեջ արժե փոխարինել մեկ այլ համարժեքով, ոչխար բառը բավական կենցաղային է հնչում հայերեն։ Սակայն այս դետալն անտեսելով՝ խոսենք ներկայացման արժանիքների մասին։

Անշուշտ, ինձ համար իբրեւ թատերագետի բարդ է խոսել ներկայացման մասին՝ առանց դրամատուրգիական հենքին ծանոթ լինելու (պիեսը գրվել է թուրքերեն, թարգմանվել ու խաղացվում է ֆրանսերեն), սակայն ենթագրերից իսկ պարզ է, որ գործ ունենք բարձր գեղարվեստականությամբ գրված դրամատուրգիական հենքի հետ։ Թատերագիրն առինքնում է իր գրչի ուժով, նա չի վախենում սեփական խոսքի պոետիկան ստեղծելու իբրեւ աուրա պատմական նյութին այն դեպքում, երբ Կոմիտասի կերպարն ինքնին իր պոետիկան ու կարծես արմատացած սիմվոլիկան ունի։ Դրամատուրգը դրանք միաձուլում է, բերում իր փոխաբերությունները, սիմվոլներն ու գրական ոճը։ Առանձնանում են այնպիսի գեղարվեստական արտահայտություններ, ինչպիսիք են՝ «Երգը ե՛ւ ինձ է բուժում, ե՛ւ ինձ լսողներին», «միլիոնավոր Լիմոնջյաններ օդում…», «մինչեւ սիգարետն ավարտվելն ընկերներ էինք», «սատանայի թռչունները թռան օդ…» եւ այլն։

Կոմիտասի կերպարին շատ են անդրադարձել հայ գրականության մեջ, կինոյում եւ թատրոնում։ Այս գեղեցիկ պիեսի բացթողումը թերեւս այն է, որ լիարժեք չի երեւացնում Գերմանական կայսերական ակադեմիայի փիլիսոփայության, գեղագիտության, երաժշտության պատմության ֆակուլտետի եւ զուգահեռաբար՝ Ռիխարդ Շմիդտի մասնավոր կոնսերվատորիայի բացառիկ ուսանողի եւ Վարդապետի կատարած ահռելի գործի չափն ու արժեքը, որի երաժշտական հանճարի առջեւ նախորդ դարասկզբին խոնարհվել է ինքը՝ Փարիզի երաժշտական կուռքն ու Եվրոպայի պաշտելին՝ Դեբյուսին, նաեւ Գնեսինն ու գերմանացի Շմիդտը, Եվրոպական միջազգային ընկերությունն ու եվրոպական երաժշտագիտական բոլոր շրջանակները՝ Փարիզից մինչեւ Բեռլին, Կահիրեից մինչեւ Թիֆլիս ուՊոլիս և այլուր։ Կարելի է առարկություններ ունենալ՝ ասելով, որ մեզ համար Կոմիտասյան թեման այն մասին է, որ նա կարողացավ ապացուցել համաշխարհային երաժշտական հանրությանը, որ փոքր ազգերն ունեն ինքնուրույն երաժշտություն, որ մեր երաժշտության օրինաչափությունները բխում են սեփական լեզվի օրինաչափություններից, ինչը ճնշվում էր երիտթուրքական պարագլուխների կողմից (Թալեաթը պնդում էր, որ հայկական աշուղական երգերը թուրք աշուղներին են պատկանում, իսկ հայ գեղջուկ երգերը փոխառություն են թուրքերենից) եւ էլի շատ ու շատ ենթաշերտերի մասին։ Սակայն նաեւ հաշվի առնենք, որ էրդողանյան Թուրքիայում արդեն իսկ մեծ համարձակություն է այս բեմադրությունը եւ ավելին ակնկալել հնարավոր չէ։ Հուսանք, որ նոր թատերաշրջանում խտրականությունների չեն ենթարկվի թատերախմբի անդամները։

Որքան համարձակ է պետք լինել պատմության էջերն այսպես թերթելու եւ սեփական պապերի գործած մեղքերը հրապարակավ խոստովանելու համար։ Դրամատուրգն ու ռեժիսորն այս դեպքում մեկն է՝ Ահմեդ Սամի Օզբուդաքը, որի պիեսները եւ բեմադրությունները 2013 թվականից պարբերաբար ներկայացվելով հանդիսատեսին՝ վերջինիս բերել են բազմաթիվ տեղական եւ միջազգային մրցանակներ, ընդգրկվել են Թուրքիայի եւ Գերմանիայի թատրոններում։ «Կոմիտաս» պիեսը գրելու գաղափարը նրա մոտ ծնվել է պատահականորեն, գրադարանում հին աղբյուրներ պրպտելիս Վարդապետի մասին մի նյութ է հանդիպել՝ հետաքրքրվել է նրա անձով, ներշնչվել ու որոշել է թատերախաղ ստեղծել։  Ակնհայտ է, որ այս պիեսն ու բեմադրությունը ստեղծագործողի, բավական երիտասարդ «Յոլչու» թատերախմբի եւ պրոդյուսեր Էրսին Ումութ Գյուլերի հերթական լուրջ ձեռքբերումն են։

Կոմիտասի կերպարն ամբողջացնելու գործում առանցքային դեր է խաղում Ստամբուլի հայկական «Լուսավորիչ» երգչախումբը, որի գեղարվեստական ղեկավար եւ խմբավար Հակոբ Մամիկոնյանը ասես ֆինալում դառնում է գործող անձ։ Այս բավական բարձր մակարդակի կատարումներով ու ներդաշնակ հնչողությամբ երգչախումբն արդեն 90 տարուց ավելի պատմություն ունի, հիմնադրվել է 1929-ին եւ իր անունը ստացել է Բանկալթիի Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցու անունից՝ 90 տարի ստանձնելով հայ հոգեւոր եւ աշխարհիկ երգը Թուրքիայում եւ աշխարհի տարբեր ծագերում ներկայացնելու առաքելությունը։ Երգչախումբը 1990-ից ի վեր ղեկավարում է  Հակոբ Մամիկոնյանը։ Այն 2014-ին պարգեւատրվել է ՀՀ Սփյուռքի նախարարության Ոսկե մեդալով եւ բազմաթիվ այլ պարգեւներով։ Համերգներով հանդես են եկել Հայաստանում, սա «Լուսավորիչի» 5-րդ այցն է Հայաստան՝ այս անգամ բեմադրության շրջանակում։

Ներկայացման մեջ անսպասելիորեն է հայտնվում երգչախումբը։ Նախ բեմում տարածվում է նրանց երգեցողությունը, ապա՝ լուսավորության միջոցով ետնավարագույրի հետեւից թեթեւակի երեւում են երգչախմբի անդամների ուրվագծերը։ Նկատենք, որ կատարումներն առանձին համերգային համարներ չեն, միաձուլված են գործողություններին եւ հնչում են ըստ գաղափարական ու սյուժետային անհրաժեշտության։ Հնչում են պատարագից «Խորհուրդ խորին», «Տեր ողորմեա» հատվածները, ապա՝ «Քելե քելե», «Անձրեւն եկավ», «Չինար ես», «Հոյ նազան» եւ այլ երգերը, որոնց ընթացքում դերասանը չի դադարում խաղալ, նա լսում է այդ երաժշտությունը, ապրում դրանով։

Գտնված է Կոմիտասի կողմից Պոլսում 300 անձից բաղկացած «Գուսան» հայկական երգչախմբի ձևավորման մասին տեսարանը։ «Ժանգոտ ձայներով մողեսներին» երգեցնելով՝ Վարդապետն աստիճանաբար հղկում է նրանց ձայներն ու վերածում երգեցողության (հայտնի է, որ երգչախմբի լավագույններին քերթենքելե, իսկ սխալվածներին՝ զուռնաչի էր անվանում կատակաբան Վարդապետը)։ Ետնաբեմից հնչում են երգչախմբի կողմից արձակվող հազար ու մի  ձայներ՝ խռնվում, խճողվում ու քիչ-քիչ հստակվում. իհարկե տեսարանն ավելի կատարյալ կլիներ, եթե այդ հստակված հնչողությունը նաեւ հստակված երգ դառնար։

Ներկայացումն իր տրամաբանությամբ գնում է դեպի հուզական բարձրակետ, դերասանի ներքին տեմպերամենտը մինչեւ վերջ էլ անկում չի ապրում, վերցված գերզգացմունքային բարձր նոտան նա հասցնում է ավարտին միեւնույն ուժգնությամբ։

Գտնված ռեժիսորական լուծում է նաեւ ներկայացման ավարտը։ Հախուռն ապրումների մեջ Կոմիտասը ձայն է տալիս Վիլ Ժուիֆի խենթերին, նրանց կոչ անում դուրս գալ ու երգել, գովերգել մահը…եւ հանկարծ ետնաբեմի երկու կողմերից երգելով բեմ են գալիս երգչախմբի անդամները։ Կոմիտասն ապակյա ուղղանկյուն արկղի վրա պառկելով՝ խաղաղվում է. ոտքերը դեպի ետնաբեմը, գլուխը դեպի հանդիսատեսը՝ դերասանի դեմքը քարանում է՝ ասես հիշեցնելով Կոմիտասի հետմահու գիպսե դիմակը, նմանությունը պատմական կերպարի հետ ապշեցնում է։ Ետնավարագույրի հետեւում մնացած, կենտրոնում կանգնած խմբավարի ստվերը վարագույրին գցված հատուկ լուսավորության շնորհիվ անբնական մեծությամբ անշարժանում է թեւատարած, թվում է՝ Կոմիտասի հոգին է, որ վեր է խոյանում եւ հայ երգով պարուրում մեր սրտերն ու մտքերը։ Իսկ բեմ ելած երգչախմբի անդամներն ասես խորհրդանշում են հոգեւոր երգն աշխարհիկ բեմից հնչեցնելու Վարդապետի փափագը, որն արգելվել էր երաժշտին հայ հոգեւորականության կողմից, եւ որն ի վերջո հաղթանակում է։

Հուզված ու հոտնկայս ծափահարող հանդիսատեսի վրա ոչ պակաս տպավորություն է գործում ներկայացման ավարտին բեմ բարձրացած ստեղծագործական խմբի անդամների քանակը՝ մոտ 13 անձից բաղկացած թիմ, որ երգչախմբի երեք տասնյակ անդամների հետ միասին մի պատկառելի խումբ է կազմում։ Համախոհների այս բազմազգ ու մեծ թիմն աշխատել է մեկ մենաներկայացման վրա, ուրեմն հաջողությունն անխուսափելի էր։ Է՜լ ավելի է մեծանում զարմանքը, երբ հանդիսականներից շատերը միայն ավարտին են պարզում, որ հոս եւ հիմա Կոմիտասի մասին այնքան հոգեցունց մեզ պատմող թատերախումբը հայկական չէր, եւ հայ չէր հատկապես Կոմիտասի դերակատարը։ Այնինչ կասկած չէր առաջացել անգամ, որ ներկայացման ազդագրին Փանոս Թերլեմեզյանի «Կոմիտաս» հայտնի կտավի վրա պատկերվածը ոչ թե Վարդապետը, այլ հենց թուրք դերասանն էր…

Հ.Գ. Շնորհակալություն եմ հայտնում «Լուսավորիչ» երգչախմբի ղեկավար, խմբավար Հակոբ Մամիկոնյանին՝ ներկայացման մասին սիրահոժար նյութեր տրամադրելու համար։

ԱՆՈՒՇ ԱՍԼԻԲԵԿՅԱՆ

Արվեստագիտ. թեկնածու, թատերագետ