ՎԱՀԵ ՀԱՅԿ
Վահե Հայկը (1896, Խարբերդ- 1983, Ֆրեզնո) ամերիկահայ առաջին սերնդի ազնվական գրողներից է: Նրա անունը օրերս անսպասելիորեն հնչեց Ստեփանակերտից, Արցախի հեռուստատեսությամբ, նախագահ Արայիկ Հարությունյանի կողմից, ի պատասխան վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանի վերջին՝ հինգժամյա ասուլիսին այն մտքի (հիշո՞ւմ եք նրա «բադրիջան, բադրիջան»ը), ավելի ճիշտ՝ կոշտ եւ անհիմն հանդիմանության, թե Հայաստանը Արցախին անընդհատ տալիս է ու տալիս, մինչդեռ վերջինը սմբուկ անգամ չի կարողանում աճեցնել եւ, նույնիսկ, իրեն «դավաճան» է անվանել: Ի պատասխան, շատ բազմանշանակ կերպով, Արցախի նախագահը հիշեց Վահե Հայկի՝ հայտնի պատմվածքը իր դպրոցական դասագրքից: Նկատի ունենալով, որ շատերը չգիտեն կամ չեն հիշում սրտառուչ այդ գրությունը, ստորեւ վերահրատարակում ենք այն՝ 1956-ին Երեւանում լույս տեսած ժողովածուից արտատպելով:
Կեսօրվան մոտ է:
Նպարավաճառին խանութը մեծ բազմություն կա:
Այգեպաններ, բանվորներ, անոնց կիները՝ իրենց քղանցքին փակած քանի մը լաճերով, եկեր են գնումներ ընելու:
Ժամանակը կարճ է: Կաճապարեն ամենն ալ:
Պետք է շուտով վերադառնան այգեստան: Շատ գործ կա:
Կութի օրեր են: Խաղողն հասեր է եւ ծիածանին բոլոր գույներն իր վրան առեր: Այնքա՜ն քաղցր, այնքա՜ն հրապուրիչ:
Նպարավաճառը միջին տարիքով, լեցուն, ածիլված երեսներով թավամազ հայ մըն է, մաքուր վրանոց հագեր է եւ մեծղի մարմինը կշարժե հոս, հոն դանդաղաքայլ շուքով: Մեկին հացը կուտա, մեկալին խմելիքը: Հազիվ կրնա ետեւե ետեւ հասնող հաճախորդներուն ծրարները լեցնել, անոնց գիները հաշվել, ապա դրամներն ստանալ եւ սովորական բառով մը ճամփու դնել:
Այսպես, մեկ, երկու ժամեր կանցնին:
Բազմությունը հետզհետե կսկսի պակսիլ: Խանութը կրկին կգտնե իր սովորական խաղաղությունը:
Նույն պահուն ետեւի փոքրիկ դուռը կբացվի մեղմությամբ եւ ծերունի կին մը ներս կդնե իր ոտքերը՝ հայտնապես սխալ տեղ մը մտած ըլլալու վախով լեցված:
Չոր եւ կծկտած պառավ մըն է, մորթի եւ ոսկորներու տխեղծ եւ եղկելի զանգված մը: Կզարմանաս որ ան տակավին կշնչե եւ տակավին կրնա շարժիլ: Իր գնացքը այնքան դանդաղ է ու լուռ, որ մարդ ակամա շուքի մը հետ շփոթելու մտածումը կունենա:
Մաման երկու քայլ առնելե ետք կկենա եւ շունչ մը կառնե: Չի համարձակիր առաջ անցնիլ:
– Այս խեղճ կինը ինչ կուզե,- կհարցնեմ նպարավաճառին եւ կփութամ պառավին մոտ, անոր կարելի օգնություն մը տալու մտածումով:
– Մայրս է,- կապատասխանե խանութպանը ցուրտ անտարբերությամբ եւ առանց անոր երեսը նայելու: Ապա կավելցնե,- խանութիս ետեւը տախտակե խուց մը շինած ենք, հոն կբնակի: [Մեր տան մեջ տեղ չունինք, նոր շինած ենք եւ չենք ուզեր, որ աղտոտի]: Կեսօրին կամ իրիկվան դեմ կուգա իրեն պետք եղած բաները առնելու:
Անոր այս չոր բառերուն մեջ կըմբռնեմ ամբողջ պատմություն մը, սրտահույզ եւ եղերական: Ապա ժպտերես կմոտենամ լքված ծերունիին եւ կխոսիմ տաք շունչով:
– Բարե՛ւ, Մամա՛, ի՞նչպես ես, աղե՞կ ես:
Պառավը կնայի ինծի նախ ապշությամբ եւ զարմանքով: Իրեն ալ «Բարեւ» տվող կա աշխարհի վրա: Հետո կուշաբերի, ինքն ալ թեթեւ ժպիտ մը կփորձե անհամար փոթերով ծածկված դեմքին վրան եւ կըսե:
– Է՜հ… ի՞նչ ըսիմ, ձագուկս, տերտս… հո՛ս է… հո՛ս,- ու ձեռքը կտանի կուրծքին:- Հոն դիզված կրակներ ըլլալու են…:
– Աղեկ կըլլաս, Մամա, հույսդ մի՛ կտրեր, Աստված մեծ է:
– Շատ շնորհակալ եմ, տղաս, Աստված արեւիկդ պահե, «ա՜խ» ըսել չտա:- Ու տակավին կքակե բարի խոսքերուն եւ օրհնության շարքը, հինավուրց եկեղեցիի մը քաղցր մեղեդիներուն նման:
[Հետո հավկիթի սնտուկին կմոտենա եւ թուղթե տոպրակին մեջ կդնե քանի մը հատ հավկիթ զգուշավոր եւ հատիկ-հատիկ, մեծ ծանրություն մը վերցուցած ըլլալու հոգնածությամբ: Հաց մըն ալ կառնե վախով, ծանր քայլերով կմոտենա ցուցասնդուկին եւ կարագի բըրդոն մը կփաթթե թուղթի կտորի մը մեջ, փոքրիկ շիշ մըն ալ կաթ կվերցնե եւ կմոտենա իր տղուն, անոր աչքերուն կնայի աղաչավոր եւ բարի նայվածք մը ձգելեն]:
Վայրկյան մը լռություն կտիրե:
Անանուն հուզում մը կպատե ամբողջ էությունս:
Տարօրինակ, անբացատրելի տեսարան մըն է այս: Աչքերս մոր ու զավակին վրա գամվեր են եւ չեն ուզեր շեշտ մը, շարժում մը կորսնցնել անոնցմե:
Տղան ձայն չի տար, դուրս կնայի սիկարեթի լեցուն մուխ մը պարպելով օդին մեջ:
Ծերունի կինը հին եւ գունաթափ զգեստին գրպանեն փոքրիկ, ճմռթկված դրամապանակ մը կհանե, երկու ձեռքով կբանա զայն եւ 50 սենթ կդնե սեղանին վրա դողահար…:
– Էտի քի՛չ է, քիչ…- կպոռա նպարավաճառը խստությամբ:- Կա՛թ, հավկի՛թ, կարա՛գ, հա՛ց… հիսուն սե՞նթ կընե:
Մաման հայտնապես գին, գումար, հաշիվ չի գիտեր: Կսպասե, որ զավակը հաշվե: Կնայի դրամապանակին մեջ ուշի ուշով, 25 սենթ ալ կհանե եւ կդնե նույն սեղանին վրա անխոս:
– Էտ ըլ քիչ է: Էս չափ ատեն կուգաս բան կառնես, գիները դեռ չսորվեցա՞ր, ցնդա՛ծ:
Մաման խորունկ եւ սպաննիչ ցնցում մը կստանա եւ կայլայլի…
Ի՜նչ լավ էր, եթե երկաթե մուրճ մը իջած ըլլար իր գլխուն այդ խոսքերուն տեղ:
Այս անգամ գրպաններուն կտանի իր ձեռքը, որ երկար ատեն արեւին տակ ձգված փայտի կտորի մը կերպարանքն է առեր, երկու հինգ սենթնոց ալ կգտնե եւ կուտա իր տղուն:
– Քանի մը սենթ ավելի կընե… բայց ինչ որ է, մյուս անգամին կհաշվեմ:
Մաման լալագին դիմագծով կհավաքե իր փոքրիկ ծրարները առանց բառ մը արտասանելու: Կուրծքին եւ թեւերուն մեջ կտեղավորե զանոնք զգուշությամբ եւ կքալե դեպի ետեւի դուռը դանդաղ եւ մտածկոտ քայլերով:
Ես անմիջապես կվազեմ անոր ետեւեն, դուռը կբանամ եւ կօգնեմ, որ դժվարություն մը չունենա կամ ծրարները գետին չձգե:
Մաման գլուխը կշարժե ու կժպտի ինծի քաղցրությամբ:
Լացի՞ թե ուրախության ժպիտ:
Դժվար է ըսել:
Ես կվերադառնամ հուզումնալից սրտով: Աչքերս լեցուն եւ պղտորած:
– Մա՞յրդ է ըսիր այս ծերունին,- կհարցնեմ նպարավաճառին:
– Այո՛,- կպատասխանե մարդը ցուրտ ու կտրուկ:
– Իր ապրուստի պետքերուն համար վճարո՞ւմ կընե քեզի:
– Հարկա՛վ: Ինչո՞ւ պիտի չընե: Ես այս բաները ձրի՞ կստանամ:
Պահ մը կապշիմ ու կմտածեմ: Թերեւս գանձ մը, հարստություն մը ունի այս մամիկը: Ու խանութպանին դարձած՝
– Դրամ, եկամուտ ունի՞ մայրդ:
– Չէ՛, ամերիկյան օգնության գրասենյակը կուտա ամսական քանի մը դոլար: Եթե ժամանակին խելք ունենար եւ քաղաքացի ըլլար, հիմա ատոր կրկնապատիկը կրնար առնել: Ի՞նչ ընենք, պիտի տանինք…:
Ապա քիչ մը կկենա եւ ինքզինքը արդարացնելու փորձով կավելցնե.
– Մենք ընտանիքի, զավակներու տեր ենք ըսինք կառավարության, ծախքերնիս շատ է ըսինք, այս պառավին հոգ չենք կրնար տանիլ ըսինք, երկար բարակ աշխատեցանք, մարդ մեջ ձգեցինք եւ վերջապես հաջողեցանք ամսական պզտիկ գումար մը ապահովել… ալ ինչո՞ւ ձրի ապրանք պիտի տամ… ո՞վ ձրի կուտա որ…
Ես սառած կմնամ: Նպարավաճառը կբանա իր մտքին պաշարը եւ կխոսի այնպես, ինչպես մարդիկ կխոսին շատ սովորական, շատ պարզ ու բնական նյութի մը վրան, օրվան օդին կամ եղանակին շուրջ:
Իմ բառերը կչորնան կոկորդիս մեջ:
Համր կդառնամ ալ, կատարելապես համր… ու կքալեմ աջ ու ձախ փոթորկած…
Ապա խորունկ եւ անդիմադրելի փափագ մը կզգամ վազելու մամային ետեւեն, կրկին խանութ բերելու համար զայն, անոր չորցած ձեռքերն առնելու իմ ձեռքերուս մեջ, համբուրելու զանոնք եւ խոսելու այսպես.
– Մամա՛, անուշի՛կ եւ անտեր Մամա, մյուս անգամ, երբ քու հարազատ զավակեդ կաթ գնելու գաս, քո՛ւ կաթիդ փարան չմոռնաս… ըսե այս զալըմ տղուդ, որ քու տված կաթիդ փարան վճարե նախ… այն մայրական անարատ կաթին, որ քու էութենեդ, քու արյունիդ կաթիլներեն քամվեցավ եւ վազեց անոր շրթունքներուն մեջ… վազեց անհամա՜ր գիշերներով… անքո՜ւն գիշերներով… նվաղուն օրորներով եւ նեննիներով քաղցրացած…
Մամա՛, միտքդ պահե՛, մյուս անգամ խանութ գալուդ՝ կաթիդ փարան չմոռնաս… հա՞… չմոռնաս:
