Զինէ. «Պահե՛նք մեր մեջի մանուկին»

Աշտարակում ծնված, գյուղում ու սարերում մեծացած եզդի գեղեցկուհի Զինէն (Մամոյան) միջնակարգ եւ բարձրագույն կրթությունն ստացել է Երեւանում. ուսանել է Բրյուսովի անվան ռուսաց եւ օտար լեզուների պետական մանկավարժական ինստիտուտի ֆրանսիական բաժնում, ապա ամուսնանալով՝ տեղափոխվել է, իր համոզմամբ, «աշխարհի ամենասիրուն քաղաքը»՝ Փարիզ։ Այստեղ նա գրականություն է ուսանել Սորբոնի համալսարանում, թատերագրություն եւ ռեժիսուրա՝ Փարիզի թիվ ութ համալսարանում։ Յոթ տարի եղել է Փարիզի «Օբեր Բաբել» գրական ընկերության նախագահը։ Զբաղվել է թատրոնով, գաստրոնոմիկ խոհարարությամբ, իրավաբանությամբ, այժմ՝ գրականությամբ։ Հատկապես վերջին տարիներին հաճախ է այցելում հայրենիք, որտեղ նրան շատերն են ճանաչում, նախ Դիմագրքում իր կատարած էքսցենտրիկ, համով–հոտով, «ամբախ–զամբախ» գրառումներով (օրինակ՝ լատինատառ հայերեն գրողների «պորտը տեղը դնելով»), ապա՝ 2020 թվականին հրատարակած «հեկէ դուկէ» (այո՛, փոքրատառով) հայերեն վեպով…

–Զինէ՛, վեպդ կարդացի երկու անգամ։ Ինչ լա՛վ ես արել, որ գրել ես «հեկէ–դուկէն»։ Սա երկարաշունչ նախադասություններով մի սրտաբաց գրավոր զրույց է քո կյանքից, քո մանկության ընկալումներից, որ համարյա մնացել են նույնը, վեպովդ «գրականություն» չես «արել», բայց արդունքում ստեղծվել է ամենաանկեղծ գրականություն ամեն ինչի մասին՝ գրված շա՜տ սիրով, շա՜տ թախիծով, երբեմն՝ հումորով։ Ինչպե՞ս մոռանալ նման նախադասությունը. «Այդ օրը սարում ծնվել էին մի փոքրիկ տղա, երեք քոթոթ ու մի հորթ»։ Եվ կամ, գրելով նորահարսների գլխին խնձորով խփելու եզդիական սովորույթի մասին, ասում ես. «…եթե Ադամը եզդի լիներ, էդ խնձորով կտար Եվայի գլխին, կարող ա տեղնուտեղը մնար, ու հիմա էս օրին չէինք լինի»։ Ամեն ինչի մասին անկեղծորեն գրել ես՝ թե՛ չսիրած պապիկին զարմիկներիդ հետ հրացանով խփելու փորձի, թե՛ վախից տակդ չիշիկ անելու, թե՛ քեզ փախցնելու չստացված պատմության, թե՛ եզդի աղջիկների ստորադաս վիճակի մասին, եւ, ի տարբերություն կանանց մեծ մասի, անգամ չես թաքցնում տարիքդ։ Կարծում եմ, այս գեր–անկեղծությունն ու մանկան հայացքը վեպիդ գլխավոր արժանիքներն են։

–Համաձայն եմ բոլոր ասածներիդ, իրոք շեշտը դրել եմ անկեղծության վրա։ Ես ուզեցի իմ մանկության էդ փոքրիկ խճանկարային պատմությունները վեպ դարձնել, ուլունքի հատիկների պես, որ գալիս-միանում ու փակվում են վզամասում։ Պատմություններս հատվում են իրար, բայց նաեւ հետո ասես համբարձվում են։ Ոնց որ մի բաժակ սառը ջուր խմես ու հագենաս։ Ընկերներիցս մեկն ասաց՝ դու շատ շուստրի ձեւով է՛դ ոճով ես գրել, որ քեզ ոչ ոք չքննադատի։ Երբ փոքր երեխան մեծի մասին է խոսում ի՛ր ձեւով, ի՛ր պատկերացումներով, երեխային չեն քննադատում։ Բայց իմ նպատակը ինձ սիրել տալ-չտալը կամ քննադատությունից խուսափելը չէր։ Եթե դու անկեղծ ես, պատմում ես մանկությանդ մասին, էդպե՛ս գրելը, է՛դ ոճն է շատ համահունչ. մեծավարի չես գրի փոքր տարիքիդ պատմությունները։ Ես գրել սկսել եմ քուրմանջի լեզվով բանաստեղծություններով, անգամ տպագրվել եմ քրդական թերթում, բայց երբեք չեմ հավանել գրածներս։ Միշտ երազել եմ պատմություն գրել, վստահ չէի՝ կստացվի՞, մտածում էի՝ միգուցե պարզապես բանավոր պատմեմ, ինչպես կա եզդիական, քրդական ավանդույթում։ Բայց գրելս ինքնաբերաբար եղավ։ Ճամփորդում էի, պատմության մակետը մեջս ձեւավորվեց, եկա տուն, շատ արտիստիկ էներգիայի մեջ էի, գրելը մեջս հասունացած էր, ու նստեցի, գրեցի՝ առանց որեւէ ջանք գործադրելու։

–Չնայած դու, մոդայիկ խոսքով ասած, ինտեգրված ես ֆրանսիական կյանքին, բայց մաս ես կազմում «ֆեյսբուքահայություն» կոչվող լավ ու վատ առումով՝ խենթուխելառ վիրտուալ աշխարհին՝ ակտիվորեն գրառումներ կատարելով քո առօրյայում հանդիպած մարդկանց ու դեպքերի, արտահայտում ես հայաստանյան իրականության վերաբերյալ դիրքորոշումներդ։ Իմ տպավորությամբ՝ վեպիդ համար հող են նախապատրաստել ֆեյսբուքյան գրառումներդ։

–Անպայմա՛ն։ Ֆեյսբուքը միակ հարթակն էր, որտեղ կարող էի ինքս ինձ ճանաչել տալ եւ որտեղ նախապայմաններ պատրաստեցի գրականությանս համար։ Հիմա էլ այնտեղ նոր վեպիցս եմ երբեմն հատվածներ տեղադրում։

–Երեւի մի օր պիտի գրեիր, քանի որ թե՛ մանկուց գրել ես բանաստեղծություններ, թե՛ գեներիդ մեջ էլ կար, քանի որ տատիդ եղբայրը՝ Սմոե Շամոն, գրող է եղել։ Իսկ ի՞նչ լեզվով ես մտածում ու ո՞ր լեզվով գրելն է քեզ համար ամենահեշտը։

–Հայերենն ինձ շատ հարազատ է, բայց մի օր ինքս ինձ բռնացրի, որ ֆրանսերեն եմ մտածում։ Երկար ժամանակ, քսան տարի, միայն ֆրանսերեն եմ գրել, թեեւ չեմ տպագրվել։ Հայերենս վերադարձավ, երբ սկսեցի հաճախ գալ Հայաստան (2020-ին համարյա միշտ էստեղ էի), նաեւ՝ Փարիզի իմ շատ սիրելի հայ ընկերուհիների շնորհիվ։ Էդպես մի օր նորից մեջս հայերենը փայլատակեց ու սկսեցի հայերեն գրել, մի քիչ էլ տխրեցի, որ հեռացել էի իմ սիրած լեզվից։ Երբ գնում եմ տուն, ֆրանսիացի ընկերներիս ու աղջկաս հետ հաղորդակցման լեզուն ֆրանսերենն է, իսկ էստեղ հայերեն եմ մտածում։ Քուրմանջի լեզվով լավ խոսում եմ, շատ հարազատ է, բայց նրանից մի քիչ հեռացել եմ. գրական լեզվում ես չգտա իմ գույները, իմ ոճը։ Ամեն դեպքում, իմը հիբրիդային մտածողություն է, ինչպես կասեր պարոն Վարդան Ջալոյանը։

–Ի դեպ, համաձա՞յն ես Վարդան Ջալոյանի կարծիքին, որ «հեկէ–դուկէն» հայկական վեպ չէ, եզդիական–քրդական վեպ չէ, ֆրանսիական վեպ է, որովհետեւ Ֆրանսիայում ապրող կնոջ մասին է։

–Կարծում եմ, որ Վարդանի ասածը միայն Ֆրանսիայում ապրելուն չի վերաբերում, ավելի խոր իմաստ ունի։ «հեկե դուկեի» մեջ ինչի մասին էլ խոսեմ, թեկուզ՝ ամենատխուր ու ողբերգական բաների, ես չեմ նեղում ուրիշներին, իմ զայրույթը չեմ տարածում, խոսում եմ զսպվածությամբ, խոսքիս մեջ էլեգանս կա։ Եթե խոսում ես անգամ շատ դժբախտ բաների մասին, իրավունք չունես վատ էներգիա փոխանցել, ամենաշատը կարող ես սիրուն տխրեցնել։ Էս առումով է վեպս ֆրանսիական, իր մոտեցմամբ, իր ոճով։ Երեւի մարդիկ էդ պատճառով են սիրում գիրքս. ինչքան էլ իրենց ողջ էմոցիաները խառնվում են իրար, դրանից չեն վատանում, քանի որ վատ էմոցիաներ չեմ փոխանցում։

–Մանկության բազմաթիվ աննշան թվացող իրողություններ, թվում է, վաղուց մոռացված պիտի լինեին կամ այլեւս անհրաժշետ չլիներ դրանց անդրադառնալը, բայց դու գրում ես ամենայն մանրամասնությամբ, քանի որ երեխան միշտ քո մեջ է։ Չեմ հիշում՝ ով է ասել, որ մարդ չպիտի լինի մանկամիտ, բայց մարդու մեջ միշտ պիտի լինի մանուկը։

–Ես էդ մասին շատ եմ խոսում։ Այո՛, մեր մեջի մանուկին չպիտի կորցնել, դա ամենակարեւոր բանն է։ Հունիսի 1-ին, երեխաների միջազգային օրվա առթիվ գրառում կատարեցի. «Մեր մեջ էլ մանուկը պահե՛նք։ Չգիտեմ ոնց, բայց պահե՛նք։ Կյանքն առանց էդ մանուկի տխո՜ւր, տխո՜ւր ա։ Համատարած դարդոտված մեծեր»։ Ամենարջանիկներից մեկը կլինեմ, երբ կարողանամ միշտ իմ մեջ մանուկին պահել, բայց երբեմն չեմ կարողանում։ Երեւի որովհետեւ շրջապատում այլեւս երեխա չկա։ Իմ լավ զգալու նախապայմանն է՝ մանուկը միշտ ունենալ իմ մեջ։

–Վեպդ կարդալիս երբեմն հիշում էի Նարինե Աբգարյանի «Մանյունյան»։ Քո պատկերածը 1960–1970-ականներին Խորհրդային Հայաստանում ծնվածների մանկության աշխարհն է՝ շատերին հատուկ իրողություններով (չուտել, հիվանդանալ, ցոգոլ, մառոժնի, շաքարաքլոր, գլանդների վիրահատություն, վզկապ…), նաեւ շատերին բնորոշ չարություններով (ռագատկով ծիտ խփել, ծտի բուն քանդել, առողջարանում քնածների դեմքը պաստել կամ մրել….)։ Մենք էլ «հեկէ–դուկէ» հաշվերգն ասում էինք մի քիչ այլ կերպ՝ «Ագլե դուգլե դմռզա»… Բայց նաեւ լավ էր, որ նմանատիպ մանկություն չունեցողի սրտի հետ էլ խոսեց «հեկէ–դուկէն»։ Օրինակ, շվեդաբնակ պարսկահայ մի ընկերուհի, վեպդ կարդալով, ասաց, որ հերոսուհին եզդի Երկարագուլպա Պիպին է։ Իսկ, ասենք, աղջիկդ ու իր սերունդը, կսիրե՞ն գիրքդ։

–Մեծամտություն չլինի, բայց ինձ թվում է որ՝ այո։ Վեպս ունիվերսալ է, մանկական չարաճճիություններն ունիվերսալ են։ Վերջերս Քրդստանում մեկը պատմում էր իր մակության արկածներից. բոլորովին իմ մանկությունը չէր, իմ երկիրը չէր, բայց շատ զվարճալի էր։

–Ֆրանսիացի գրող Ժան–Միշել Դելակոնտեն, կարդալով «հեկէ–դուկէի» ֆրանսերեն տարբերակը, գրել է. «Զինէն պոետիկ է գրում, ոճը բացառիկ է եւ հրապուրիչ։ Նա մեծ սիրահար է»։ Հուսով եմ, որ վեպդ կհրատարակվի նաեւ ֆրանսերեն։ Իսկ եզդիներն արձագանքե՞լ են գրքիդ։

–Այո, գնել են, կարդացել են, սիրել են։ Հուսով եմ՝ մի օր հայերեն իմացող ընկերներիցս մեկը ժամանակ կգտնի ու կթարգմանի քուրմանջի լեզվով։

–Ասում ես, որ անարխիստ ես։ Երեւի մամայիդ ես քաշել, չէ ՞, որը նման չէր մյուս եզդուհիներին, հոլիդեյ շալվար էր հագնում, շրթներկ քսում, ի վերջո բաժանվեց հորիցդ, քանի որ ամուսնացել էր հակառակ իր կամքի։ Ո՞րն է եղել կյանքիդ ամենամեծ անարխիան։

–Թերեւս՝ ամուսնանալն ու Հայաստանից հեռանալը, որ միագամից կյանքս փոխեց։ Իսկ գլոբալ առումով ուրիշ բան նկատի ունեմ անարխիա ասելով։ Ես ապրում եմ Ֆրանսիայում, որտեղի սիստեմը, անկախ ղեկավարության լինել-չլինուց, միեւնույն է, աշխատելու է։ Մեզ համար, ժողովրդի համար, ղեկավարները ձրիակերներ են։ Ունենք պառլամենտ, սենատ, չգիտեմ ինչին են ծառայում մեր հարկերի հաշվին ապրող էդ հաստատությունները, որոնց պետք է մերժել, ինչն էլ ես անարխիա եմ համարում։

–Քո ընկեր Ժերարն ասում է, որ հեքիաթ կարդալուց օգուտ չկա, պիտի քո կյանքը դարձնես հեքիաթ։ Բայց մեր մոլորակո՞ւմ։

–Ժերարն ապրում է Պոլինեզիայի ատոլներից մեկում, որտեղից ինձ համարյա ամեն օր նկարներ է ուղարկում։ Իր կյանքը հեքիաթ է, նա իր գործով է դա ապացուցում։ Բայց իր պես մարդիկ շատ քիչ են։ Ես ինձ չեմ պատկերացնում գնալ Պոլինեզիա, դա իմ հեքիաթը չի լինի։ Կարելի է Հայաստանում էլ կյանքը հեքիաթ սարքել։ Մի գյուղում՝ լինի էստեղ թե Ֆրանսիայում։ Հրաշալի, սիրուն, լավ բնությամբ գյուղում ունենալ տնամերձ այգի, կենդանիներ, լավ հարեւաններ, որ ինձ կօգնեն, ես էլ՝ իրենց, համերաշխություն լինի մեր մեջ, ա՛յ սա կլինի իմ հեքիաթը։

–Ասում ես, որ «Իսկական հարցերը չունեն պատասխան»։ Որո՞նք են իսկական հարցերը։

–Էկզիստենցիալ հարցերը՝ կյանքի, մարդկային հարաբերությունների հազար ու մի հարցերը։ Որ ամեն մեկն իր ձեւով է ընկալում կյանքը, աշխարհը։ Մեկ-մեկ ասում եմ, որ ճիշտը մի մեծ հայհոյանք է, ամեն մարդ ճշմարտության իր ընկալումն ունի, ճշմարտությունը սեւ ու սպիտակ չի։

–Գրում ես, որ լավ ցեղից եք՝ Հասանիների ցեղից։ Ինչո՞վ է որոշվում լավ ցեղը եզդիների մեջ։

–Ոչ մի բանով, դա հետամնաց պատկերացում է, հիմա էդ դարը չի, մի քիչ իրոնիայով եմ գրել։ Այսինքն՝ լավ մարդիկ են, ոչ մեկի վատություն չեն արել, ոչ մեկի չեն սպանել մեջները խուլիգաններ չկան, ավելի շատ կարդացած են…

–Մեկ էլ ասում ես, որ եզդիները կա՛մ շատ ուրախ են, կա՛մ շատ տխուր։ Դու ո՞րից ես։

–Երկուսից էլ։ Ուրախությունս շատ բարձր է, տխրությունս շատ բարձր է։ Ես նորմալ առօրյա եմ ապրում, բայց էմոցիոնալ պիկեր եմ ունենում։ Վերջերս փորձում եմ բուռն էմոցիաներս բերել մի հարթակի։ Օրինակ, առաջ շատ էի զայրանում, հիմա աշխատում եմ վերացնել զայրույթս, ավելի իմաստություն տալ էմոցիաներիս։

–Զինէ՛, դու բազմամշակութային մարդ ես։ Կարո՞ղ ես մեկական բառով ասել՝ ի՛նչն է քո մեջ եզդիական, ի՛նչը՝ հայկական, ի՛նչը՝ ֆրանսիական։

–Հետաքրքիր է, ինչ լավ հարց է։ Եզդիականը հենց ասածս էմոցիոնալ պիկերն են։ Իսկ ինչ կա իմ մեջ հայկական… հայկանուշական (մտածում է)։ Չգիտեմ։ Թերեւս՝ նվնվալը։ Իսկ ֆրանսիական… արդեն նշեցի, զսպվածությունս, էն, որ էմոցիաներս ոչ մեկի վրա չեմ թափում։

–Հետեւո՞ւմ ես Հայաստանի եզդիական գրականությանը։ Շատերն են գովում Թերեզա Ամրյանի  «Այն եզդի կնոջ ճամպրուկը», դա էլ կարդալիք գրքերիս ցանկում է…

–Դեռ չեմ կարդացել։ Գիտեմ Թերեզային, շատ շնորհալի աղջիկ է, ու ես շատ ուրախ էի հանդիպել նրա պես կրթված եզդուհու։ Ինչքան շատ լինեն կրթված եզդի աղջիկները, այնքան լավ։

–Վերջերս գործով Քրդստանում էիր։ Այսօր աշխարհն այդ չճանաչված երկրում մեծ ծրագրեր է կատարում։ Ի՞նչ ուղիով կընթանա երկիրը, եթե չար ուժերը չխանգարեն։

–Ինչպես մնացած արեւելյան երկրները, Քրդստանն էլ կոռուպցիոն երկիր է։ Դժվար է ասել, թե ինչպես կընթանա, ներքին խնդիր է, չեմ կարող ասել՝ կկարողանա՞ն հասնել ոչ կոռուպցիոն մակարդակի։ Բայց մի բան ակնհայտ է. քրդերը համատարած չեն ուզում պատերազմել ոչ մեկի հետ։ Շատ եղան պատերազմները, իսկ հիմա էս խաղաղ ժամանակահատվածում տնտեսական աճ է նկատվում։ Հուսանք՝ գլխներին չեն սարքի։

–Երբ Վիլյամ Սարոյանը մի քիչ շփվել է Հովհաննես Շիրազի հետ, վերջինս Սարոյանի մասին ասել է. «Ընձի պես խելառ է»։ Գրում ես, որ երբ Վալոդը Քյալաշի հետ կռվելիս գոռում էր. «ինձ տապոռ տվեք» ու դու նրան կացին ես «մատուցել», քո մասին ասել են. «Eva dine» (սա խելառ ա)։ Սիրում եմ մարդու այդ տեսակը։ Նաեւ նման «խելառներն» են կյանքին համ ու հոտ տալիս։

–Այդ տապոռը բոլորին է ծիծաղեցրել։ Խելառությունը կապված է միամտության հետ. երբ մարդ մի բան շատ է ուզում, պիտի տաս, իսկ Վալոդն էնքան աղերսանքով էր ուզում, որ երեխայի երեւակայությունը նրա ցանկությունը կատարելու մեջ չէր տեսնում վտանգ։ Այո՛, լավ իմաստով խելառ լինելը լավ է։ Մեր երեխաները մեզ թույլ չեն տալիս, որ հասնենք խելառության պիկի։ Իրենք մեզ դաստիարակում են, որ խելառությունն էլ խոհեմության սահմաններից չանցնի։

–Զինէ՛, ուզում եմ մեր զրույցը վերջացնել մի այսպիսի համեմատությամբ։ Վեպում հիշում ես, որ մայրիկդ պատվաստել էր հայկական ծիրանն ու նեկտարինը ու արդյունքում առաջացել էր մի շատ համով միրգ։ Իմ տպավորությամբ՝ եզդիական, հայկական ու ֆրանսիական աշխարհների պատվաստման շնորհիվ դու դարձել ես ճիշտ այդպիսի համով «միրգ»։ Դու ասում ես, որ «Մտքերը գլխի մեջ անընդհատ պտտվող որդեր են ու երբեք հանգիստ չեն տալիս»։ Ուզում եմ, որ գլխիդ որդերը քեզ հանգիստ չտան ու արդյունքում ստեղծվեն նոր գրական գործեր ու մաղթել քեզ, որ ունենաս, ինչպես գրում ես, թե՛ իսկական ու թե՛ մեեեծ սեր…

–Շատ մերսի։ Ինձ համար նաեւ պատիվ է քեզ պես ընթերցող ունենալը։ Մարդ ինչի՞ է գրում։ Հենց դրա համար, որ մյուսների հետ խոսի։ Քեզ նմանների համար կարելի է գրել։ Անպայմա՛ն։

ԱՐԾՎԻ ԲԱԽՉԻՆՅԱՆ