Սույն գրառումը ՀՀ շարքային քաղաքացու մտորումներ են, առավել հաճախ` փաստարկումներ: Հեղինակը չի օգտագործում հանրահայտ հայկական ատոմակայան արտահայտությունն այն պարզ պատճառով, որ թե՛ Մեծամորում տեղակայված կայանի, թե՛ համանման որեւէ կառույցի պարագայում, լինի այսօր թե առաջիկա տասնամյակներին, ՀՀ-ում պարզապես հնարավոր չէ իրական տեսք տալ գիտական այնպիսի հայտնագործության, որպիսին է, ասենք, ուրանի ճեղքումը, ատոմային էներգիայի փոխակերպումը էլեկտրականի: Երազել իհարկե կարելի է ու պետք է եւ օրհնված թող լինի այդ օրը:
Նախ. ի՞նչ է ատոմակայան կոչվածը: Այն գիտա-կիրառական հաստատություն է, որտեղ պայմանական մեկ կիլոգրամ ուրանի ճեղքումից ստացվում է 22.500.000 կվտժամ էլեկտրաէներգիային համարժեք էներգիա: Դե եկ ու մերօրյա Հայաստանի հանրապետությունում գտիր այն գիտական փորձական համալիրը, որտեղ հնարավոր է այսօրինակ խնդրի լուծումը: Հաջորդը կայանի տեղադրման խնդիրն է. անվանի գիտական ու պետական գործիչ Ֆադեյ Սարգսյանն իր «Կյանքի դասերը» հուշագրությունում հետեւյալն է նշում. «Չի կարելի արդարացնել հայկական ատոմակայանի շինարարության տեղի ընտրությունը Արարատյան դաշտի կենտրոնում… Ինչո՞վ կարելի է բացատրել, որ բոլոր շինությունները կառուցել էին սեյսմիկայի տեսանկյունից վեց բալի հաշվարկով այն դեպքում, երբ կողքին ինը բալանոց ճեղքվածն էր, այն ժամանակ արդեն հայտնի»:
Եվ հարցը՝ ի՞նչ նոր բացահայտումների ու փաստարկումների ներկայացման արդյունքում է ՀՀ ՏԿԵ նախարարությունը ՀՀ կառավարությանն առաջարկում հնարավոր ու նախատեսվող նոր ատոմակայանը տեղադրել գործողի հարեւանությամբ, Մեծամորում, հնչում է ինքնաբերաբար: Զուտ սիրողական մակարդակով ծանոթանալով Մեծամորի ատոմակայանի պատմությանը, երկակի տրամադրության հարցեր են հառնում նորն ունենալու առումով: 1960-80-ականներին, երբ նախագծվեց ու շահագործման հանձնվեց ատոմակայանը, մեր հանրապետությունը մի հսկայածավալ գերտերության մաս էր, որտեղ կատարվողը համընդհանուր պատասխանատվություն էր ենթադրում, որը մասամբ արձանագրվեց 1988-ի ավերիչ երկրաշարժի շրջանում: Հիմա, վստահ եմ, մեզնից յուրաքանչյուրը կվկայի, բացարձակապես այլ միջավայրում ենք, ուր անգամ յոթ չափիր նոր կտրիր մոտեցումն է հնացած: Այս առումով արժե հիշել ՀՍՍՀ շրջանի երկարամյա վարչապետ Ֆադեյ Սարգսյանի մի այլ ահազանգումը: Նշելով ատոմակայանի շահագործման շրջանի բազմաթիվ վրիպումները, անդրադառնում է դրանց սովորական մեկին. «Գործարկվող կաբելը հրավտանգ էր, ընդ որում, մինչ հայկական ատոմակայանի հրդեհը պահուստային կաբելն անց էր կացվել հիմնականի հետ մի խրամուղիով: Իսկ թե դա որքան վտանգավոր է, ես համոզեցի 1982-ին` կաբելների բռնկման ժամանակ: Մենք ինչքա ն մոտ էինք մեծ աղետին: Կարելի է ասել` հրաշքով փրկվեցինք»:
Հրաշքներն իրոք ուղեկցում են մարդ արարածին, նրանց հանրություններին`միլիարդավոր ու նոր միլիարդավոր ճեղքված ուրանի ու դրա միջոցով արտադրված էլեկտրաէներգիայի տեսքով, որի օգնությամբ շարժվում է երբեմնի անշարժը, լուսավորվում է խավարը, պտտվում են հարահոսերը, հիմա նաեւ` ավտոմեքենաները: Ավաղ, ամենազոր մարդը նաեւ անպաշտպան է գտնվում արհավիրքի հանդեպ, որի դրսեւորումներից եղավ ճապոնական Ֆուկոսիմայի ավերը, 21 հազար զոհերը, միլիարդներ կազմող վնասները… Արդյունքում` ամեն ինչ հաշվող ճապոնացիները հրաժարվեցին ատոմային ոլորտի կիրառումից, 2000 թվականին երկրում գործող 59 ռեակտորների թիվը հիմնավորապես կրճատեցին՝ 2022-ին հասցնելով 10-ի:
Համանման մոտեցում ցուցաբերեցին գերմանացիները, հիշյալ ժամանակահատվածում 19 ռեակտորներից թողնելով 3-ը, առայժմ: Հաճախ է հիշվում Ֆրանսիայի օրինակը: Նկատենք, որ նշված ժամանակահատվածում նվազում է արձանագրվել բոլոր ցուցանիշներով. 3-ով պակասել է ռեակտորների թիվը, 2000 մգվ-ով` ընդհանուր հզորությունը, ատոմակայաններում արտադրված էլեկտրաէներգիայի քանակը ընդհանուրի 76 տոկոսից իջել է 62 տոկոսի: Անգամ նվազում կա ԱՄՆ-ում. 2000-ի 104 ռեակտորներից 2022 թ.ին գործում էր 92-ը, աշխարհի 438-ից՝ 411-ը: Թե ինչով են փոխարինվում այս հզորությունները, վստահ եմ տեղյակ են մեզանից յուրաքանչյուրը. առավել արդյունավետ հիդրոէլեկտրահզորություններ, հողմային ու արեւային կայաններ, ընդերքի տաք ջրերի օգտագործում, «Եվրոնյուզ»-ի հաղորդմամբ ներկայացված էլեկտրակայանքների տեղադրում պատշգամբներում… Կարճ ասած` մարդկային մտքի փայլատակումներ, որոնք պարզապես անսահման են, ոչ վաղ անցյալում՝ անհավանական:
Հարց է, թե որտեղ ենք մենք, հայաստանաբնակներս: Միայն այն, որ սկսած 1990-ականներից մինչ օրս ՀՀ-ում էլեկտրաարտադրությունը 7 մլրդ կվտժամի սահմաններում է, արդեն իսկ հարցեր է ծնում: Այս ընթացքում հարեւաններից Վրաստանը տարեկան էլեկտրաարտադրությունը 8 մլրդ կվտժամից հասցրել է 13 մլրդ կվտ/ժամի, Թուրքիան՝ 110 եւ 340 մլրդ կվատժամերի, Իրանը՝ 100 եւ 350 մլրդ կվտժամի: Առաջինում մեկ բնակչի հաշվով էլարտադրանքի տարեկան արտադրությունը մոտ 3000 կվտժամ է, մյուսներում անցնում է 4000 կվտժամը, Եվրոպայում այն 8.000-10.000 կվտժամ է, առանձին երկրներում` անգամ 14.000-20.000 կվտժամ, ՀՀ -ում` համեստագույն 2.000 կվտժամից մի փոքր ավելի: Որեւէ չափով կփոխի՞ արդյոք կառուցվող 200 մգվ հզորության արեւային կայանը ներկայացված վիճակագրությունը, կտեսնենք առաջիկա տարիներին:
Ավաղ, այդպես էլ չեն օգտագործվում ջրային հնարավորությունները, որոնք կարող են հուսալի այլընտրանք լինել ատոմակայնանի առումով: Դրանք կան Լոռիբերդում, Շնողի տարածքում, Արաքս գետի վրա: Հենց միայն վերջինում նախատեսվում էր Մեղրիհեկ 1-ի եւ 2-ի 75-ական մգվ հզորությունների կառուցում: Եթե անգամ հարեւան Իրանը ինչ-ինչ պատճառներով հրաժարվել է դրանց համատեղ շահագործումից, արդյո՞ք այլ միջոց չկա բարյացակամ հարեւանի հետ ծրագրի վերանայման: Չէ՞ որ այլընտրանքը պարտադիր ատոմակայանն է, որն անբարյացակամության է արժանանում:
Այսօր աշխարհի շուրջ 220 պետություններից մոտ 20-ում են ատոմակայաններ կառուցվում: Թե ո՞ր ցանկում կհայտնվի Հայաստանի հանրապետությունը, կպարզվի առաջիկայում:
Տասնամյակներ շարունակվող այն մոտեցումը, ըստ որի Մեծամորի ատոմակայանը թողարկում է ՀՀ-ում արտադրվող էլեկտրաէներգիայի շուրջ 40 տոկոսը, պարզապես լավատեսական ցանկություն է: Այն հազվադեպ տարիների է անցել 33 տոկոսը, քանզի տարվա 8760 ժամերից իր լիարժեք հզորությամբ աշխատել է 5800-6500 ժամերը: Համեստ արդյունք՝ շատ այլ երկրներում շահագործվող ատոմակայանների առումով:
ԳԵՂԱՄ ՔՅՈՒՐՈՒՄՅԱՆ