ԱԼԻՆ ԴԵՐԴԵՐՅԱՆ. «ԻՄ ԱՐՄԱՏՆԵՐԸ ՍԱՀՄԱՆԵԼԸ ԹԵ՛ ՊԱՐԶ Է, ԹԵ՛ ԴԺՎԱՐ»

Պարուհի, պարադիր եւ պարուսույց Ալին Դերդերյանը (Տերտերյան) ծնվել եւ հասակ է առել Հարավային Ֆրանսիայում: Ավարտել է Սենթրալ Սենթ Մարթինսի (Լոնդոն) Արվեստների համալսարանի ներկայացումների ձեւավորման եւ պրակտիկայի բաժինը, ապա մեկ տարի Փարիզում ուսանել է պարագիտություն: 2016-ին ստացել է Լեւերհուլմեի արվեստի դրամաշնորհըՙ հնարավորություն ստանալով շարունակել պարային կրթությունը Թրինիթիի երաժշտության եւ պարի Լաբան կոնսերվատորիայում:

Ալին Դերդերյանիՙ Միացյալ Նահանգներ եւ Հայաստան կատարած ուղեւորությունները մեծապես նպաստել են շաղկապելու նրա կատարողական արվեստն իր հայկական արմատներին ու հետմոդեռնիստական պարային ազդեցություններինՙ զարգացնելու համար խորեոգրաֆիկ գործընթացը, որը կասկածի է ենթարկում եւ մարտահրավեր նետում արքետիպային պարուհու մարմինըՙ որպես կնոջ ժամանակակից փերֆորմանսի եւ մշակութային գոյատեւման կատալիզատոր:

Երրորդ տարին է, ինչ Դերդերյանը դոկտորական թեզ է պատրաստում Վերին Բրետանի (Ֆրանսիա) Ռեն-2 համալսարանումՙ Հարավային Կալիֆոռնիայի ֆեմինիստական փերֆորմանսի արվեստի մանկավարժության եւ պոստմոդեռնիստական բալետմայստեր Աննա Հալփրինի ու հայ Սփյուռքի արվեստագիտուհիների ստեղծագործության միջոցով փնտրելով պարարվեստի ֆեմինիստական պատմագրության ընկալման նորարարական ուղիներ: 2016-2020 թվականներին Ալին Դերդերյանը պար եւ խորեոգրաֆիայի ձեւավորում է դասավանդել տարբեր հաստատություններում (Դանս Լաբ, Դիզայն պարի համար, Բալետի կենտրոնական դպրոց, Լոնդոնի ստուդիայի կենտրոն): Ներկայումս նա բեմադրում եւ պարում է 2014 թվականին իր հիմնած «Կոնսենսուս եւ Ալին Դերդերյան» ընկերությունում եւ պարարվեստ է դասավանդում Ռեն-2 համալսարանի գեղարվեստի բաժնում: Նրա պարային ստեղծագործությունները ներառում են ներկայացումներ Բուշրա Ուիզգենի, Մետտե Ստերեի, Անատոլի Վլասովի, «Սքաթեր դանս» ընկերության, Դիմիտրա Պետսայի, Կորին Լանսելի հետ:

(Ալին Դերդերյանի կայքէջիցՙ https://www.consensusalinederderian.com/):

– Ալին, դու ե՛ւ պարում ես, ե՛ւ բեմադրում, նաեւ ինքդ ես ձեւավորում քո բեմական հագուստները, ինչը հաճախ են անում պարուհիները: Իսկ երբեւէ լսե՞լ ես, որ նման բան տղամարդ պարողն անի:

– Իհա՛րկե: Երբ ընդունվեցի Արվեստների համալսարանի ներկայացումների ձեւավորման եւ պրակտիկայի բաժինը, հնարավորություն ունեցա խորասուզվել մի միջավայրում, որտեղ ուսանողների մեծամասնությունն ընդհանուր հետաքրքրություն ուներ ինչպես բեմի եւ զգեստների ձեւավորման, այնպես էլ կատարողական արվեստի մեջՙ անկախ սեռից: Իմ եւ հասակակիցներիս համար խորեոգրաֆիկ գործի ստեղծումը եւ դրա արդյունավետությունը մշտապես կախված էին այն բանից, թե այս գործոններն ի՛նչ փոխազդեցության մեջ են մեր պարերի եւ պարողների ֆիզիկական պատրաստվածության հետ: Օրինակ, Լոնդոնի բրեյք-պարող եւ պարուսույց Սաուլ Նեշն ի վերջո միացավ նորաձեւության դասընթացին, որը թույլ տվեց նրան իր կատարումները համատեղել տղամարդու հագուստի նորաձեւության հետաքրքրությունների հետ: Այժմ նա սեփական բրենդիՙ «SSAN»-ի սեփականատերն է եւ կարող է պարային բեմադրություններ կատարել իր հավաքածուների շնորհանդեսներին:

– Ըստ Ջասփեր Ուինիՙ պարն անխոս հաղորդակցություն է: Սակայն բանավոր խոսքը կարծես հաճախ է առկա քո աշխատանքներում: Դա լինում է, երբ մարմնի լեզուն անբավարա՞ր է դառնում:

– Ես բազմաբնույթ ստեղծագործությունների կողմնակից եմ: Հետեւաբար, կարծում եմ, որ բանավոր խոսքը կարող է շատ արդյունավետ լինելՙ նոր շերտեր ավելացնելով պարային համարի անխոս բովանդակությանը կամ մարմնի չասած բաներին: Իմ «Հիշողությունների բաճկոն կամ Ինչպես բռնել դուլսիմեր» պարային համարի մեջ երգչուհի Ջին Ռիչիի ձայնը սովորեցնում է, թե ինչպես կարելի է նվագել դուլսիմեր գործիքըՙ գործածելով մարմնի մասերի վերաբերյալ տեխնիկական բառեր, հրահանգելովՙ ինչպես նստել կամ օգտագործել մատները: Հանդիսատեսը շփոթվում է իր տեսածից ու լսածից, ինչը, իմ կարծիքով, ստեղծում է բանախոսությունների սյուրռեալիստական ցանցՙ կախված այն բանից, թե ինչի՛ վրա եք կենտրոնանում դիտելիս: Ինձ համար բանավոր տարրերի օգտագործումը կարող է լինել նույնքան էական, որքան պարի բեմադրումը. դրանք կարող են հավասարապես ստեղծել պարի հետագիծը ինչպես կատարողների, այնպես էլ հանդիսատեսի համար: Իմ «Կանայք» պարային համարում հայերեն հնչող արտահայտությունն ավելի շատ գործում է որպես ֆեմինիստական մանիֆեստ, որը հակադրվում է ստեղծագործության չափազանց դանդաղ տեմպին:

– Քիչ պարողներ են համատեղում տեսությունն ու պրակտիկան. որո՞նք են քո հիմնական հետաքրքրությունները խորեոլոգիայի մեջ:

– Պարի տեսությունն ինձ օգնեց ավելի լավ հասկանալ, թե ինչ եմ ուզում ասել իմ խորեոգրաֆիկ պրակտիկայի միջոցով: Արվեստում իմՙ հիմնականում բրիտանական ակադեմիական փորձը սովորեցրեց ինձ հասկանալ հետազոտությունը որպես աջակցությունՙ արտահայտելու տեսականորեն արմատավորված կատարողական պրակտիկան: Սա ինձ դրդեց առաջ մղել իմ ստեղծագործությունների հիմնական հատկանիշները եւ ամենակարեւորըՙ կարողանալ նույն թեմաները հասցեագրել համընդհանուր լսարանին: Ցանկություն չունեմ ստեղծել այնպիսի աշխատանք, որը կարեւոր է միայն ինձ կամ իմ գործընկերների համար: Եթե ներկայացումից հետո ինձ ասում են, որ թեմայի բարդությունը գերիշխում է բանաստեղծականի վրա, ես անմիջապես հարց եմ տալիս ինձ, թե ինչպե՞ս կարող էի ավելի անմիջական լինելՙ առանց կորցնելու էությունն այն գաղափարի, որը ցանկանում էի արտահայտել: Այդ ժամանակ էլ ասպարեզ է գալիս տեսությունը եւ աջակցում է մեր ունեցած մտահոգություններինՙ կրկին համատեքստայնացնելով անցյալի աշխատանքները, պատմական փաստերը, սոցիոլոգիական հարցերըՙ ավելի լայն շրջանակում…

– Իմ տպավորությամբՙ դու գենդերային եւ ինքնության խնդիրներ ես առաջարկում քո ստեղծագործություններում: Օրինակ, նշածդ «Հիշողությունների բաճկոն» պարային համարում տղամարդ պարողը հագնում է հայկական գլխազարդ եւ կրում է հյուսք: Գեղեցիկ է, բայց որքանո՞վ է արդարացված:

– Իմ աշխատություններում ես հետազոտում եմ, թե ինչպես են 1960-անների վերջին ամերիկուհի արվեստագետ ուսուցիչներ մանկավարժական գործիքներ մշակել արվեստի երիտասարդ ուսանողուհիների համարՙ ստեղծագործական պրակտիկայի միջոցով արտահայտելու իրենց կանացիությունն ու խնդիրները: «Հիշողությունների բաճկոնում» ինձ շատ հետաքրքրում էր հետեւյալ հարցադրումըՙ ինչպե՛ս, ե՛րբ եւ որտե՛ղ է մարդու հագածն ազդում նրա ամենօրյա ֆիզիկական վիճակի վրա: Այդ արտացոլումը դնելով ժողովրդական պարերի գենդերային ծածկագրման «հայելու» առջեւՙ ես ցանկացա պարզել` կաշխատի՞ դա երկու դեպքում էլ: Օրինակ, կարո՞ղ է պարը եւ դրա մեկնաբանությունն ազդել այն բանի վրա, ինչը հուշում են զգեստները, իսկ հայկական գլխազարդի եւ հյուսքի դեպքումՙ մշակութային ավանդույթների եւ հավաքական պատկերները:

– Քո որոշ նախագծեր ունեն հայերեն վերնագրեր, օրինակՙ «Կարմիր արեւ», «Կանայք»: Որքանո՞վ են քո հայկական ոգեշնչումներն ու ժառանգությունը ձեւավորում քո գեղարվեստական կերպարը:

– Իմ հայկական ժառանգությունը մեծ ազդեցություն ունի այն բանի վրա, ինչը կարելի է սահմանել որպես իմ արվեստի գեղագիտություն: Այն սկսվեց բավականին վաղՙ իմ համալսարանում եւ այնուհետեւ մի տեսակ աճ ունեցավ: Ես դեռ լիովին համոզված չեմ, թե սոցիալական եւ մշակութային մտահոգություններս ազդել են այդ փաստի վրա, բայց դա միանշանակ գիտակցվել է Թրինիթիի Լաբան կոնսերվատորիայում սովորելիս, որտեղ իմ ղեկավար Թոնի Թեթչերն ինձ նրբանկատորեն հասկացրեց, թե որքանով է դա ներկա իմ ասածների, իմ ազդեցությունների եւ այն բանի մեջ, ինչը ես տվյալ ժամանակաշրջանում փորձարկում էի պարի լեզվով:

– Քո խորեոգրաֆիկ հարգանքի տուրքը վերջերս մահացած ամերիկացի պոստմոդեռնիստ պարադիրինՙ «Աննա Հալփրին մարգարեուհուն», կոչվում է «Հայաստան պարողը»: Մինչդեռ մենք հայկական երգ լսում ենք միայն վերջում, իսկ խորեոգրաֆիայի մեծ մասը հիշեցնում է պտտվող դերվիշների շարժումներ: Իսկ որտե՞ղ է Հայաստանը:

– Այս հարգանքի տուրքն Աննա Հալփրինին արվել է այն ժամանակ, երբ մենք փորձում էինք հասկանալ, թե ինչպես կարելի է պարային ժառանգությունը նշել առանց բնօրինակ ստեղծագործության տեսողական հետքերի: «Մարգարեուհին» Հալփրինի առաջին մենահամարներից էր, ստեղծված 1947 թվականին, Ալան Հովհաննեսի «Միհր (հին Հայաստանի արեւի աստված)» ստեղծագործության երաժշտությամբ: Որպես տեսողական վավերագրումՙ դրանից պահպանվել է ընդամենը մի քանի լուսանկար եւ 30 վայրկյանանոց կադր, որն ընդգրկված է Ռուդի Գերբերի «Շունչը տեսանելի դարձրեց»ՙ Հալփրինի մասին կենսագրական ֆիլմում: Այս աղբյուրները փաստորեն ցույց են տալիս, որ նրա կատարած պտտվող սուֆիական պարն արտահայտում է շարժման միջոցով երկնայինն ու երկրայինը միացնելու նրա ցանկությունը: Այս հատուկ տեխնիկան շատ առումներով նմանապես արձագանքում է ինձ եւ իմ պարին: Հալփրինը բազմաթիվ առիթներով բացատրել է, որ իր գործունեության հիմքում ընկած հոգեւոր սկիզբը եւ ժողովարանում իր պապիկին դիտելու հիշողություններն իրեն ոգեշնչել են դառնալ պարուհի: Իմ հարգանքի տուրքը կատարվեց հավատքի մասին նրա տված հարցազրույցի միջոցով, որտեղ նա ասում է, թե ինչպես է հավատքը միահյուսվել իր արվեստինՙ որպես Հովհաննեսի դաշնամուրային նվագին միացած հնչյունային բնապատկեր: Ես իմ համարը վերնագրեցի «Հայաստան պարողը», որովհետեւ այն եզրափակվեց իմ ավելի մեծ նախագծովՙ «Կարմիր Արեւ կամ Արեւը կարմրում է գիշերը»ՙ կապված հայկականության եւ ինքնության որոնման հետ: Ես ուզում էի պարզել, որ դա փորձություն չէրՙ վերստեղծելու մի համար, որից հատվածներ էի բաց թողել, այլ արդյունքն է մի բանի, որը ես էի պատկերացնում, միգուցեՙ այդ մենահամարի բովանդակությունըՙ լցված իմ սեփական պատկերներով, վկայակոչումներով եւ համոզմունքներով:

– Անցյալ տարի դու կազմակերպեցիր առցանց սեմինարՙ «Պարելով հիշողություններից անդին. հայուհիներ, մշակութային ժառանգություն եւ մարմնականություն (հարավ-կովկասյան մոտեցումներ ստեղծագործական փորձին)»: Թեման նոր է։ Ինչպե՞ս ընթացավ:

– Այդ սեմինարը շատ երկար գործընթացի արդյունք էր: Նախատեսում էինք կազմակերպել Փարիզի Չիկագոյի համալսարանի կենտրոնում, որն աջակցել էր իմ նախագծինՙ համադրելով ներկայացումները, ֆիլմերի ցուցադրումը եւ հետազոտական հաղորդակցությունները: Սանիտարական ճգնաժամը մեզ ստիպեց անցնել թվային ձեւաչափի, որն, ի վերջո, մեզ հնարավորություն տվեց վեց տարբեր ժամային գոտիներում հավաքել մասնակիցներիՙ հայկական ծագումով կամ հետաքրքրություններով: Այլ կերպ դա անհնար կլիներ: Ես այնքա՜ն հուզված էի արվեստագետների, գիտնականների, ինչպես նաեւ համակարգող թիմի որակից եւ մեծահոգությունից: Այս միջոցառումը մեզ հնարավորություն տվեց անդրադառնալու սփյուռքյան եւ արտաարեւմտյան գեղարվեստական խնդիրների տարբերություններին եւ նմանություններինՙ միաժամանակ կատարելով հայկական պատմական, գրական եւ գեղարվեստական վկայակոչումներ, որոնք ոգեշնչել են մեր որոշ աշխատանքները: Ինձ շատ է ոգեւորում, որ այս խոսակցությունը կարող է մեկնակետ դառնալ կին պարադիրների, պարողների, նկարիչների եւ տեսաբանների համար, որոնք զբաղվում են տեսողական եւ կատարողական արվեստների միջոցով Հարավային Կովկասի մշակութային ժառանգության, մարմնականության եւ այս պարամետրերի լուծման տարբեր եղանակների ուսումնասիրությամբ։

– Պարուհի եւ երաժիշտ (թերեւս նաեւՙ բժիշկ) դառնալը հաճախ ընտանեկան ավանդույթ է: Սա վերաբերո՞ւմ է ձեզ:

– Բացարձակապես ոչ: Իմ ծնողներից, տատիկներից ու պապիկներից կամ եղբայրներից ոչ մեկը գեղարվեստի բնագավառի հետ կապ չունի: Ես խորապես հավատում եմ, որ դա ինձ ստիպել է աշխատել հնարավորինս շատՙ իմ երազանքների համար պայքարելու համար: Օրինակ, ես շատ շուտ հասկացա, որ պետք է Մարսելից տեղափոխվեմ, եթե ցանկանում եմ մասնագիտական հեռանկարներ բացել, քանի որ այդ քաղաքը ժամանակին մշակութային առումով շատ մեծ հնարավորություններ չէր տալիս: Նաեւ բախտս շատ բերեց, որ Լոնդոնում ճանապարհ անցա զարմանալիորեն ոգեշնչող դասախոսների եւ դասընթացների ղեկավարների հետ, եւ այդ մարդիկ դարձան մի տեսակ գեղարվեստական ընտանիք, որի հետ ես դեռ կապի մեջ եմ եւ որին կարող եմ դիմել ամեն անգամ, երբ խորհրդի կամ փորձի կարիք ունենամ:

– Մի անգամ դու գրել ես. «Հիմա ես հավատում եմ այն գաղափարին, որ մենքՙ մարդիկ, չենք կարող հորինել մեր իրական էությունը կամ փխրունությունը. դա մի բան է, որը չես կարող սովորելՙ արմատները»: Պատմի՛ր քո արմատների մասին:

– Ծնվել եմ Հարավային Ֆրանսիայի Օբան քաղաքում, հայ հորից եւ ֆրանսուհի մորից: Ես միշտ շատ կապված եմ եղել ընտանիքիս հայկական կողմին, որը տարածված է Ֆրանսիայում, Հայաստանում եւ Կալիֆոռնիայում: Ֆրանսիան ինձ համար մեծապես կապված է մանկության հետ: Իմ արմատները սահմանելը թե՛ պարզ է, թե՛ դժվար, քանի որ ես հավատում եմ, որ այն ընտանիքը, որին պատկանում ենք, եւ այն մեկը, որն ընտրում ենք, առանցքային են մեր կատարած ընտրությունների եւ այն ամենի համար, ինչ որոշում ենք ձեռնարկել: Երբ Գեւորգ պապիկս մահացավ 10 տարի առաջ, ես զգացի, որ նա լքեց ինձՙ առանց ասելու այն ամենը, ինչ որ պետք է ասեր, եւ սա մի տեսակ ցանկություն առաջացրեց իմ մեջՙ խորացնելու հայկականության մասին իմ հասկացողությունը: Մյուս կողմից, Անգլիայում իմ կյանքի 10 տարիներն, անշուշտ, ազդեցին ինձ վրա թե՛ գեղարվեստական եւ մշակութային առումներով եւ թե՛ որպես երկու մշակույթներից սերված ժառանգություն ունեցող կնոջ:

– Միշտ ոգեշնչված լինելով քո հայկական ժառանգությամբՙ կարծում եմ, որ ժամանակն է հանդես գալ նախագծով Հայաստանում, որտեղ մենք ունենք համապատասխան հող նորարարական խորեոգրաֆիայի համար:

– Ես իրականում դա արել եմ 2015-ի հոկտեմբերին, Երեւանի «Հայ Ֆեստ» կատարողական արվեստի փառատոնում: Իմ «Կոնսենսուս» խմբի հետ մենք ներկայացրինք «Անտիգոնեն» Կամերային պետական թատրոնի բեմում: Ես մի քանի շաբաթ անցկացրի քաղաքում, եւ դա իմ մեջ ցանկություն առաջացրեց հնարավորինս շուտ վերադառնալ Հայաստան ու աշխատել հատուկ մի վայրում: Այդ գաղափարն ինձ ներշնչեց նաեւ անցյալ տարի կազմակերպել հայ արվեստագետների եւ գիտնականների հետ «Պարելով հիշողությունից անդին» սեմինարը: Ես առցանց հանդիպեցի Հասմիկ Թանգյանի հետ, որն էական դեր խաղաց ինձ այլ պարադիրների հետ ծանոթացնելու գործում, եւ ես հավերժ շնորհակալ եմ, որ չնայած սանիտարահիգիենիկ իրավիճակինՙ նախագիծը հաջողվեց իրականացնել: Այնպես որ, ես շատ եմ ցանկանում ստեղծագործական որեւէ նախագիծ ձեռնարկել Հայաստանում, եւ գալիք երկու տարիների ընթացքում ամեն ինչ կարծես այդ ուղղությամբ է գնալու, առաջն Աստվա՛ծ…

Նկար 1. Ալին Դերդերյանի լուսանկարըՙ Սառա Բարկարոլիի

Նկար 2. «Կանայք» (2018), լուսանկարը ՙ Նիկոլաս Սարակկոյի

«Հիշողությունների բաճկոն կամ Ինչպես պահել դուլսիմերը» (2017), լուսանկարիչՙ Իզի Կապեր