Գլյուկի «Օրփեոս եւ Էվրիդիկեն» Կոմիտաս կոնսերվատորիայի օպերային ստուդիայի բեմում
2020-ի դեկտեմբերին, երբ Կոմիտաս կոնսերվատորիայի օպերային ստուդիայի գեղարվեստական ղեկավարի պարտականությունները ստանձնած Հասմիկ Պապյանն իր սաների հետ Բեթհովենի 250 ամյակին նվիրված համերգայինՙ խիստ մտածված ծրագիրը ներկայացրեց, հասկանալի էր արդեն, որ պատերազմի վերքերը, վշտից ավերակվող մեր հոգիները բուժելու իր թերապիան սկսել է: Այդ ժամանակ իմացա նրա հաջորդ մտահղացման մասին. Բուժիչ հաջորդ փուլը պիտի իրականացնի բարոկ օպերայովՙ Գլյուկի «Օրփեոս եւ Էվրիդիկե» երջանիկ ավարտ ունեցող միֆը վերապրել տալով:
Հասմիկ Պապյանին երեսունից ավելի տարիներ տեսել ենք Հայաստանի եւ աշխարհի բեմերում, եւ հիմա պահն է նոր դերակատարման, երբ բոլորի հետՙ թե՛ բեմում է, թե՛ դահլիճում, երբ նրա որոշմամբ, նրա գեղագիտությամբ է ձեւավորվում, ի մի գալիս մի երիտասարդ թիմի ստեղծագործական աշխատանք: Օպերային ստուդիայի բեմում, որը նորանշանակ գեղարվեստական ղեկավարի եւ շնորհաշատ տնօրեն Հայկ Վարդանյանի նախանձախնդրության արդյունքում նորոգ տեսք ունի, արդի թատրոնին խիստ անհրաժեշտ նոր լուսային համակարգ, երիտասարդ ստեղծագործողներն հունիսից ի վեր ապրում ենՙ գիշեր- ցերեկ տուն գնալու ցանկություն չունենՙ ներկայից պատսպարվել, միֆ են խաղում: Ներկան այստեղ փորձում են վերակերտել: Ատելի բառ դարձած գլոբալիզացիան մեղմել է իր նշանակությունը, նույնիսկՙ սիրելի դարձել, քանի որ Հասմիկ Պապյանի կոչով Երեւանի այս կոկիկ բեմում ստեղծագործելու միակամություն է շնորհվել Նյու Յորքիցՙ Տիգրան Ձիթողցյանին , Փարիզիցՙ Վռամ Կարապետյանին եւ Սուրեն Շահիջանյանին :
Հուլիսյան տապը, պատերազմի թողած վերքերը, Հայաստանի անորոշՙ ոչ մի ուրվագիծ չհուշող ապագան հուսահատության փոխարեն էլ ավելի ամրապնդեցին Պապյանի եւ նրա առաջարկությունը լրջորեն ընդունած մի խումբ նվիրյալներիՙ հավատը, թե վշտին դիմակայելու, պետության մեջ առկա ու մարդու ներս սողոսկած քաոսը, մահվան չանհետացող ուրվականը, անորոշության ու կորստի վախերը շրջանցելու, դիմադրողականությունը վերականգնելու թերապիայի լավագույն միջոցն իրենք գտել են: Հին հունական միֆը, Գլյուկիՙ հոգին շերտ առ շերտ բալասանող հնչյուններով, եւ որ ամենակարեւորն էՙ վիզուալ ներդաշնակությամբ ներկայացնել այնպես, որ հանդիսատեսն իր մեջ սկսի որոնել… աստվածայինը կամ աստծվածայինին մերձենալու ուղին: Այս եզրահանգումն իմն էՙ ներկայացումը երկու անգամ, տարբեր դերակատարների ընդգրկմամբ դիտած հանդիսատեսիս կարծիքը, որ պատերազմի անողոք հարվածը նոյեմբերից կրելով, վիշտ ու կորուստ ճանաչելով, տառապանքը վանելու անզորությամբՙ փորձում է… «հարստանալ»: Մարդ ես, երբ ճանաչում ես տառապանքը, երբ վերաճանաչում ես աշխարհը, քեզ, երբ կառչում ես կյանքինՙ դիմացինին սիրելով: Նյութականի եւ հոգեւորի, ֆիզիկականի եւ ոգեղենի մասին է ներկայացումը, որ իրական կյանքին «մերձ» է թերեւս դերակատարներիՙ Օրփեոսի, Էվրիդիկեի, Ամորեիՙ այսօր փողոցում մեզ հանդիպող մարդու հանդերձներով: Միֆը մեր կյանքում, կամՙ մեր կյանքի միֆը, որն էլ ընտրես, արդարացված է: Այս ներկայացումը դիտելուց հետո շատ եզրեր սկսում են լողալ ժամանակի եւ տարածության, հավերժության սահմաններումՙ մեր որոնող աչքը, հայացքը թեքելով ներս : Ճիշտ այնպես, ինչպես ես եմ ընկալում ներկայացման ազդագրիՙ Տիգրան Ձիթողցյանի երկգույնՙ սեւ-ճերմակ պաստառին պատկերվածը: Դրա կանչով ներս մտնենք:
1762-ին Գլյուկի եւ իր լիբրետիստ Կալցաբիջիի «Օրփեոս»-ը հեղափոխական դարձավ. Այն սկիզբ դրեց օպերային մեծ ռեֆորմինՙ օպերան շրջվեց դեպի իր թատերական ակունքները, ընդգծելով երաժշտությանՙ պոեզիային եւ դրամատուրգիային ծառայելու կարեւորությունը: Գլյուկի հանրահայտ ստեղծագործության երաժշտական քնարաշունչ առանձին հատվածներ պահ են մտել մեր հիշողության ոսկե ֆոնդում, բայց հավատարիմ մնալով նրա ոգունՙ հակիրճ պատմենք, թե առաջին անգամ Երեւանում օպերային ստուդիայի բեմում հուլիսի 16, 17, 19, 20-ին բեմադրված բարոկ օպերան, որ հնչում էր իտալերեն բնագրով, գրական ինչ հենք ունի: Դիմենք ներկայացման ծրագրում տպված մեկնաբանությանը:
«Ըստ հին հունական դիցաբանությանՙ Օրփեոսը, որը երաժիշտ էր ու լուսաշող մի պոետ, աստվածների հիացմունքի առարկան, կորցնում է իր Էվրիդիկեին հենց ամուսնության օրըՙ օձի խայթոցի պատճառով: Չընդունելով բնության տված այս վախճանը, Օրփեոսն իր տաղանդի երկրպագու աստվածների խրախուսանքը ստանալով, ուղեւորվում է իր Էվրիդիկեին դժոխքում փնտրելու: Վշտի խորքային, հոգեբանական ընկալումն է, որ փորձել ենք դնել «Օրփեոսի» այս բեմադրության հիմքումՙ հետեւելով ժամանակակից հոսանքինՙ արվեստում եւ սովորական կյանքում իրական շարժառիթները, ճշմարտությունը փնտրելու: Այստեղ մահը մեզ երեւում է շատ պարզ կողմիցՙ կորստի հետ չհաշտվող մարդու հիշողությունների միջոցով, որը չի կարողանում իր կյանքի այդ կարեւոր մասն իրենից հեռացնել, բաց թողնել: Մենք մտնում ենք Օրփեոսի հիշողության, ցավի, վախերի մեջ, իր հետ միասին մտնում ենք նրա սեփական դժոխքըՙ փորձելով այնտեղից դուրս գալ բուժված ու հաշտված: Օրփեոսն, ըստ սյուժեի, պետք է անցնի դժոխքի պահապանների մոտով, հասնի հայտնի Ելիսեյան դաշտերը, որտեղ լուսավոր հոգիների ուղեկցությամբ, արդեն բնակվում է Էվրիդիկեն: Նա իր քնարի հնչյուններով պիտի գերի դժոխքի չար ոգիների սրտերը, եւ նրան դա հաջողվում է: Նա հաղթահարում է բոլոր փորձություններըՙ վստահ լինելով իր սիրո ուժի վրա եւ գտնում է իր կնոջը: Միակ պայմանը, որ Զեւսը դրել էր Օրփեոսի առաջ, վերադարձի ճանապարհին Էվրիդիկեին ընդհանրապես չնայելն էր: Այսՙ թվում է պարզ պայմանը դառնում է իսկական փորձություն սիրահարների համար: Փրկվելով դժոխքիցՙ նրանք չեն կարողանում փրկվել սեփական կասկածներից ու վախերից, եւ անզորությունից աստվածներին են նետում մարդկային թուլության իրենց ճիչըՙ «մեծ է ձեր պարգեւը, բայց դրա բերած ցավն անտանելի է»: Ներկայացումը դիտած ընթերցողին վերոհիշյալ մեկնաբանությունը, կարծում ենք կօգնի լրացնել իր տեսած հրաշալի բեմադրությունը, իսկ չդիտած մարդը, ընթերցելով վերոբերյալը, կհամոզվի, թե սեպտեմբերին պիտի շտապի տոմս ամրագրել:
Հայաստանի ֆիլհարմոնիկ նվագախմբի երաժիշտները, որ իրենց տեղումՙ նվագախմբի փոսում էին, հետեւաբարՙ նրանց գործիքներն ու դեմքերը ճանաչում ենք առաջին հերթին իրենց բարձր պրոֆեսիոնալությամբ, ինձ համար համարժեք գլխավոր դեր էին ստանձնել բեմում, քանզի նրանց սահուն հնչյունը օգնում էր սկսնակՙ խիստ շնորհալի դերերգիչներինՙ իրենց հույզն ու ապրումը գրագետ արտահայտել: ՀՖՆ- ի բարձրակարգ կատարումը հավաստում է, թե Գլյուկի «Օրփեոսն» ունկնդրելիս հնարավոր չէ հոգու դռներն ամուր գոցել: 21-րդ դարը ոտնձգում է բթացնել մեր զգայարանները, եւ այսպիսի նրբաշերտ երաժշտական հյուսվածքն է, որ հիշեցնում է, թե մարդն ապրում է սիրո եւ մահվան արանքում, որ եթե շերտատենք մեր ներսըՙ դժոխքը բաժանենք դրախտից, քաոսի մեջ ներդաշնակություն որոնելով ամրացնենք մեր սիրո խարիսխը, կմերձենանք հավերժությանը: Հաճախ չի պատահում, որ լարայինների ձայնին զուգահեռ սպասում ես, թե երբ պիտի հոգիդ լար-լար շոյի տավիղը, կլավեսինը: Այս օպերան այդ նվերը մատուցում է:
Բեմի վրա կուռ ամբողջություն կաՙ սկզբից մինչեւ վերջ նվագախումբն ու երգիչները սիրո հաղթանակի փառաբանությունն են հնչեցնում: Ով ինձ նման սպասում էր ֆլեյտայիՙ մեղմաձայն մենանվագին, որ ուղեկից է դառնում Էվրիդիկեի մոտ Օրփեոսի անդրշիրիմյան ճամփորդության, Նարեկ Ավագյանը պարգեւատրում է: Իսկ դիրիժորական վահանակի առջեւ Էդուարդ Թոփչյանի , Սուրեն Շահիջանյանի մեկնաբանության տարբերությունը միայն հնարավորություն է ընծայում կրկնել, թե բնությունը որքան շռայլ է հայերիս հանդեպ:
Դեռ առիթ չի եղել զրուցել երկու դիրիժորների հետ, բայց Շահիջանյանի ոգեւորությունը, ցատկով իր ապրումն արտահայտելու կերպը տպավորիչ է, եւ երիտասարդների ավյունին ընկալելի: Մաեստրո Թոփչյանին մի հսկա ընտանեկան հանրագիտարան ուղեկցում է մանկուց: Պապի, հորեղբոր, հորՙ գրականությանը նվիրումը կրկնապատկում է թարգմանիչ եղբայրըՙ Արամ Թոփչյանը , որ 2020-ին մեր իմացությունը սրբագրեց: Լատիներենից նրա եւ իր տիկնոջՙ Գոհար Մուրադյանի թարգմանած Օվիդիուսի «Կերպարանափոխություններ» հատորի մեջ հայերեն կիրառելի ձեւ է ներկայացվում Օրփեւսը,( ինչպես Պրոմեթեւս, Թերսեւս եւ այլն): Իսկ մեր գործածած Օրփեոսը հունարեն սեռական հոլովաձեւն է: Ենթադրում ենք, որ Օրփեւս տարբերակը դեռ շրջանառում կգտնի, ժամանակի հարց է, իսկ ես սխալս կուղղեմՙ ստորեւ կիրառելով Արամ Թոփչյանի ստույգ փոխանցումը:
Ներկայացման գլխավոր փորձից առաջ, երբ ստեղծագործական խումբը լրագրողների հարցերին էր պատասխանում, բեմադրության հեղինակըՙ Փարիզում բեմադրական արվեստ եւ փիլիսոփայություն ուսանած, օպերային արվեստը տանըՙ ծնողների մասնագիտությամբ մանկուց յուրացրած երիտասարդ Վռամ Կարապետյանը , մեր հարցին ի պատասխան մեկնաբանեց իր գլխավոր ուղերձըՙ գնալ դեպի մարդու ներսը:
Նրան եւ իր տարեկից երիտասարդ դերակատարներինՙ մեցցո սոպրանո Սոֆյա Թումանյանին , բարիտոն Տիգրան Քախվեջյանին (Օրփեւս), սոպրանոներ Հեղինե Խաչատրյանին , Լիլիթ Դավթյանին (Էվրիդիկե), մեցցո սոպրանոներ Վարդուհի Թորոյանին , Սիրանուշ Օվսիյանին (Ամորե) հաջողվել է հանդիսատեսին համոզել, թե դժոխքն էլ, դրախտն էլ մարդու ներսում ենՙ սերն է, որ երեւակում է այդ տարբերությունը: Երիտասարդ դերերգիչներն աչքի են ընկնում բեմին նվիրվածությամբ, գեղեցիկ վոկալով, ընդգծված դրամատիկ արտահայտիչ խաղով: Ինձ տպավորել է նրանց աչքերի փայլը, որ նկատել եմ թե՛ հինգերորդ կարգից, թե՛ առաջինից, եւ առանց ստորադասելու լրագրողիս քննադատելու հակումը, այն պահենք նրանց հաջորդ բեմելներինՙ մաղթելով նոր դերերգեր, նոր բեմեր:
Ասելիքը տեղ հասցնելու կարեւոր պայման է «Օրփեւսի» բեմադրության ժուժկալությունը. Հագուստները պարզ են, միագույնՙ կապույտ, մոխրագույն, սպիտակ: Սեւ մետաղյա մի սանդուղք ընդգծում է դրա վրա բարձրացող երգչախմբիՙ ողբերգականության մեջ պահպանվող քայլքի վեհությունը, հար եւ նման երգչախմբիՙ ձայնային վերընթաց ռիթմին (խմբավարՙ Գայանե Սահակյան ): Մի մետաղյա մահճակալ, որի մեծ, սեւ ձողերն ասես խտացնում են Օրփեւսի տառապանքի պատկերը:
Օպերայում անտիկ հերոսները վեհ եւ հուզիչ պարզությամբ են պատկերվածՙ ընդգծելով մահկանացուներիս բնորոշ իրական զգացմունքներըՙ կարոտ ու կասկած, որոնում եւ մտասեւեռում, քաոս եւ անդորր, մահ եւ մահվան դեմ հաղթանակՙ կյանք, սեր հավերժական: Մեր տուն մտածՙ մահ սփռած պատերազմը, մեր վիրավոր հոգին դարձնում է դժոխքին գերի, իսկ հայրենիքի սերն ընտրած մարդը վախճան չունի, վերջ չունի, հավերժությունն է նրա հասցեն, ուր միֆական հերոսների քաջությունն ու առաքինությունը, սերը նորոգվում է մեզ ծանոթՙ 44 օր մարտնչողների պատմություններով: Գլյուկի երաժշտությունն ունկնդրելիս, դրա մեջ սուզվելիս, միֆն ու երազն իրապատում են դառնում, դաժան իրականությունը փախուստ է որոնում:
Մարդը չի կարող թաքցնել իր ներսըՙ տառապանքը, քաոսը, դժոխքն ու դրախտը, մանավանդ երբ այդ մարդուն, նրա աշխարհը պեղում է Տիգրան Ձիթողցյանը: Իմ սերունդն այս անունն առաջին անգամ մտապահել է 1986-ից, երբ լուսահոգի Հենրիկ Իգիթյանը Երեւանում բացահայտել տվեց տաղանդավոր, բոլորից ակնհայտ տարբեր հայացք ունեցող դպրոցականին: Տիգրանն այսօր նոր միջոցներով է «նկարում»ՙ արդի աշխարհին հասկանալի նրա վիզուալ արվեստը գեղագիտական սիրուն մակերեսի տակ շատ է խորքային: Այս բեմադրության մեջ նրա ներգրավվելը պայմանավորված է բացառապես Հասմիկ Պապյանի կանչով, Ձիթողցյանին բեմական ձեւավորման տարածք տրամադրելու, նրան հայրենիքին ստեղծարարությամբ կապելու ազնիվ նպատակով: Եւ այս բեմադրության գլխավոր հաջողությունը Ձիթողցյանի ստեղծած աշխարհն էՙ լույսի հետ նրա խաղը:
Ձիթողցյանի բեմական ձեւավորման մեջ մեծ պաստառը հայելիներըՙ ճշգրիտ արտապատկերումները չեն, նա ընտրել է փայլուն, սահուն մակերեսներ, որ ճկվում են, ալիքվում, որոնց մեջ «գծագրվող» պատկերը մարդու ֆիզիկականը ստորադասում է հոգեւորին. Երաժշտությանը, տեքստին, դերասանական խաղին մրցակցում է լույսը, որ գլխավոր փորձից հետո, նկատելի սեղմ ու կենտրոնացած է խաղարկում բեմում: Երեք գործողությամբ բեմադրությունը, եթե պարզապես լուսանկարների հերթագայությամբ ներկայացնենք, այն, ինչ արագ հավաքում է մեր աչքը բեմից, անպայման ակնհայտ կդարձնի, որ նյութը գեղեցիկի փառաբանությունն է: Ձիթողցյանի տեսապատկերը պարզապես գեղեցիկ չէ, բովանդակությունը լցրել է ձեւը, մութի մեջ միշտ լույսի շեղբ կա, ինչպես մարդու ներսում: Տիգրան Ձիթողցյանը «նվազ» միջոցներով հարուստ կտավ է ստեղծում: Վիդեո ինստալացիայի, պրոյեկցիայի միջոցով բեմում ներկայացնում է մի տարաշերտ աշխարհ, որի գույները վայրագ չեն, քնարական շունչը գերակա է միշտ: Նրա ստեղծած մակրոկոսմոսում «մատչելի» են դառնում անդրշիրիմյան ու վերերկրային միկրոկոսմոսները, վիրտուալ իրականությունը հեշտընկալելի է դարձնում ստվերայինն ու ոգեղենացածը, մարմնի եւ հոգու տարբերությունը: Տիգրան Ձիթողցյանը նման է հրաշագործի, որ մեր աչքը հագեցնելովՙ կրթում է հոգին: Նրա կերտած միջավայրն արտոնում է արտիստներին լավագույնս ներկայացնել իրենց հնարավորությունները:
Բեմում իրենց վարպետությունն են դրսեւորում խորեոգրաֆ Արման Բալմանուկյանի սաները, որ պարարվեստի ուսումնարանն ավարտելուց հետո բալետային բեմում, ցավոք, տեղ չեն գտել: Աղջիկների ու տղաների ճկուն շարժումները տեսանելի են դարձնում տարիների ահռելի աշխատանքը, եւ շատ ափսոս է, որ նրանց չեն «ծանրաբեռնում» մասնագիտական հարթակում: «Օրփեւսում» ընդգծվեց մենապարող Ալբերտ Չախալյանը : Մկան եւ ոգի… նա բալետում խոստումնալից ապագա կունենա: Ես միակը չեմ, որ երկու անգամ էլ նրա քանդակ հիշեցնող մարմնի մակերեսին նկատել եմ շնչառությամբ ուրվագիծն ընդգծած եկեղեցու պատկեր: Եթե չեք տեսել, «Արմենպրեսի» տաղանդավոր լուսանկարիչ Մխիթար Խաչատրյանը որսացել է պահը:
Ներկայացման մասին մի վերջին դիտարկում, որ կարող էր չլինել, եթե շատերի համար պարզ լիներՙ ինչո՞ւն…Օրփեւսիՙ քնարերգու տղամարդու դերը Տիգրան Քախվեջյանի հետ կերտել է նաեւ Սոֆյա Թումանյանըՙ «տաբատ հագած» երգչուհին: Այս դերերգը համեմատաբար շատ կատարում են մեցցո սոպրանոներՙ կաստրատ երգիչների փոխարեն: Գլյուկի Օրփեւսին ժամանակին մարմնավորել է Պաուլինե Վիարդոն: Սա, կարծում ենք, հայ հանդիսատեսի համար զարմանալու առիթ չէ: Մեր թատրոնի պատմությանը ծանոթ հանդիսատեսը գիտե, որ բեմի աստվածուհիներըՙ Սառա Բերնարն ու Սիրանույշը Համլետ են խաղացել, իսկ Վիլիամ Սարոյանի «Իմ սիրտը լեռներում է» ներկայացման հաջողությունը պայմանավորված էր նաեւ Վարդուհի Վարդերեսյանի Ջոնիով: Եթե ներկայացված օրինակները ռեժիսորի ընտրության արդյունք են, ապա օպերային թատրոնում վոկալ դիապազոնի հարց կա, որ բացատրելի լուծում է գտել օպերային ստուդիայի ներկայացրած «Օրփեւսում»:
Ով չի դիտել ներկայացումը, սեպտեմբերին կարող է ինքնիրեն նվեր անել: Գնացեք եւ համոզվեք, որ գովազդ չէ գրածս:
