ՎԱԴԻՄ ՍՊԻՎԱԿՈՎ
Արմեն Ջիգարխանյանը մի անգամ իր ընկերոջըՙ Առնո Բաբաջանյանին, հարցրեց. «Ինչպե՞ս ես դու երաժշտություն գրում»: Նա պատասխանեց. «Լսո՛ւմ եմ: Լսո՛ւմ»: Իր հերթին ամբողջ երկիրը լսում ու երգում էր նրա երգերը, որոնք սրընթաց ներխուժեցին 1960-ականների «ձնհալի» մթնոլորտ ու դարձան հիրավի դարակազմիկ: Երաժիշտի հոբելյանի նախօրեին հիշում ենք, թե ինչպես կոմպոզիտոր-երգահանի համբավը ետնաբեմերից այն կողմ մղեց ականավոր սիմֆոնիստի եւ դաշնակահարի տաղանդը:
Ոչ մի ստեղծագործական կենսագրություն չի լինում առանց լեգենդների: Բաբաջանյանի մանկությունից էլ հայտնի է մի պատմություն, որը գոյություն ունի առնվազն չորս տարբերակով: Դրա բնույթն այսպիսին է. Երեւանում մանկապարտեզի համերգի ունկնդրման ժամանակ փոքրիկ Առնոյին նկատում է մի «քեռի», որն ասում է, որ տղան կատարյալ լսողություն ունի եւ նրան անպայման պետք է երաժշտություն սովորեցնել: Ծնողները հետեւում են նրա խորհրդին, եւ արդեն մեկ տարի անց Առնոն հաճախում է երաժշտական դպրոց: «Քեռին» Արամ Խաչատրյանն էր, որը մեծ դեր է խաղացել Առնո Բաբաջանյանիՙ որպես պրոֆեսիոնալի, կազմավորման գործում: Հենց նա է մայրաքաղաքում բարեխոսել, որպեսզի Առնոյին ընդունեն Գնեսինների ուսումնարանի վերջին կուրս, իսկ այնուհետ արդենՙ Մոսկովյան կոնսերվատորիաՙ Կոնստանտին Իգումնովի մոտ: Ի դեպ, հայտնի պրոֆեսորի դասարանում լինելը Բաբաջանյանի վաղեմի երազանքն էր տղայի ամենավառ տպավորություններից էր Իգումովի համերգը Երեւանում 1930-ականների սկզբին:
Բաբաջանյանի դաշնակահարության մասին նույնպես լեգենդներ էին պտտվում: Այնպես ստացվեց, որ դաշնակահարի նրա մեծ կարիերան չի կայացել, չնայած թվում էր, որ դրա համար կար ամեն ինչ ՙ նրբին տեխնիկա, նախանձելի գեղարվեստական ճաշակ եւ վառ խառնվածքով մեկնաբանումներ: Ժամանակակիցները պնդում էին, որ Բաբաջանյանը պարզապես ցնցում էր Բեթհովենի սոնատների, Շոպենի, Ռախմանինովի, Սկրյաբինի էտյուդների եւ պրելյուդների մեկնաբանությամբ, իսկ կուրսի երեկոն, որի ժամանակ Առնոն կատարեց Ռախմանինովի երկրորդ կոնցերտը, կոնսերվատորիայում երկար են հիշել: Ինքըՙ Իգումովը, մի անգամ, երգչուհի եւ մանկավարժ Նինա Դորլիակի հետ զրույցի ժամանակ, կիսաբերան ասաց. «Առնոն իմ լավագույն աշակերտն է»: Բայց երաժշտաստեղծումը, որը դեռ մանկությունից գրավում էր Առնոյին, այնուամենայնիվ, հաղթեց, թեեւ իր ստեղծագործությունները նա ինքն էր միշտ փայլուն նվագում, նաեւ, համարյա առանց բացառությունների, ինքն էլ ձայնագրում էր դրանք: Միայն կյանքի ամենավերջում Ռախմանինովի պրելյուդների նրա երեք յուրօրինակ, բուռն եւ վիրտուոզ կատարումները ձայնագրվել են հեռուստատեսությունում:
Իր առաջին ստեղծագործությունըՙ «Պիոներական քայլերգը», Բաբաջանյանը գրել է 9 տարեկանում: Հետագայում ստեղծագործական ասպարեզում երիտասարդ հեղինակի ուսուցիչներն են եղել խոշոր վարպետներՙ Վ. Տալյան, Վ. Շեբալին, Գ. Լիտինսկի: Ակադեմիական «լուրջ» երաժշտության ասպարեզում կոմպոզիտորը թողել է հարաբերականորեն փոքր, բայց նշանակալից ժառանգությունՙ երեք լարային կվարտետ, դաշնամուրի եւ ջութակի կոնցերտներ, պոեմ-ռապսոդիա նվագախմբի համար, «Հերոսական բալլադը» դաշնամուրի եւ նվագախմբի համար, որի համար 29 տարեկանում ստացել է, ոչ ավել ոչ պակաս, Ստալինյան մրցանակ: 1962-ին Մստիսլավ Ռոստրոպովիչի համար գրել է թավջութակի կոնցերտՙ օժտված յուրօրինակությամբ, գունագեղությամբ եւ կատարողական ցայտունությամբ:
Նորարարական ջիղն ամենից շատ արտահայտվեց դաշնամուրային ստեղծագործություններում: Ինչեր արժե միայն «Վեց պատկեր» դաշնամուրային սյուիտը, որտեղ ժողովրդական բանահյուսության տարրերն անսպասելի, բայց համահունչ կերպով համադրվում են «դժվարիմաց», ռացիոնալ դոդեկաֆոնիայի հետ: Իր հերթին, իր թափով ապշեցնող «Պոեմը» Չայկովսկիի անվան 3-րդ մրցանակաբաշխության դաշնակահարների համար պարտադիր կատարում է:
Բաբաջանյանի բացառիկ տաղանդը չկարողացավ ամբողջությամբ բացվել նաեւ մեկ այլ պատճառով. կյանքի կեսըՙ 30 տարի, կոմպոզիտորը հիվանդ էր սպիտակարյունությամբ: Դա մեծապես խոչընդոտում էր եռանդուն եւ կենսուրախ երաժշտին, որն առհասարակ հայտնի էր հիանալի հումորի զգացումով, ընկերության ոգին էր եւ ընտանիքի երջանիկ հայր: Բայց իր ողջ ակադեմիական երաժշտության մեջ, մանավանդ ուշ շրջանի, պարզորոշ լսելի է անելանելի ողբերգականությունը: Ամենավառ օրինակը Դմիտրի Շոստակովիչի հիշատակին նվիրված թիվ 3 Լարային կվարտետն է (1977): Դա պարզապես մեծ կոմպոզիտորի մահվան կապակցությամբ արտահայտվել չէր, այլեւ մտքեր սեփական ճակատագրի մասին: Չպետք է մոռանալ, որ այդ օպուսի ստեղծման պահին Բաբաջանյանն արդեն երկու տասնամյակ համարյա ամբողջությամբ իրեն նվիրել էր այսպես կոչված թեթեւ ժանրերին: Իսկ կվարտետում լսելի են ե՛ւ ստեղծագործական համարձակությունը, ե՛ւ խորությունը, ե՛ւ հասուն վարպետությունը:
Այնուամենայնիվ, երկիրը նրան ճանաչում էր որպես կոմպոզիտոր-երգահան: Ավելի ճիշտՙ ոչ թե ճանաչում, այլ ահավոր սիրում էր: Նրա երգերը դարձան «ձնհալի» ձայնը, ինչպես Խուցիեւի ֆիլմերն այդ ժամանակաշրջանի արտացոլումն էին կինոժապավենի վրա: Բաբաջանյանը տեսնում էր, թե ինչպես է աճում իր հանրահայտությունըՙ շրջագայելով երկրով մեկ եւ լսելով, թե ինչպես են մարդիկ երգում «Իմ Երեւանը» «Առաջին սիրո երգը» ֆիլմից: Խորհրդային էստրադայում շատ բաներում նա առաջամարտիկ էր. առաջին թվիսթերըՙ «Քայլում է արեւը ծառուղիներով», «Գեղեցկության թագուհի» եւ «Ժպտա», բառացիորեն բոցավառել էին ժամանակը նոր, մինչ այդ խորհրդային հասարակության մեջ չտեսնված գույներով ու ռիթմերով: Լրիվ այլ կերպ ընդունեցին «Նոկտյուրնը», «Մի՛ շտապիր»-ը, «Սատանայի անիվը», «Վերադարձրո՛ւ ինձ երաժշտությունը», «Շնորհակալ եմ քեզ»-ըՙ խորհրդային քնարական երգի անգերազանցելի գլուխգործոցները: Երաժշտությանը համապատասխան էր նաեւ չափածոն, Բաբաջանյանը համարգործակցում էր Անդրեյ Վոզնեսենսկու, Եվգենի Եվտուշենկոյի, Լեոնիդ Դերբենյովի, Ռոբերտ Ռոժդեստվենսկու հետ: Ե՛ւ հենց 1960-ականները, ե՛ւ այդ հիթային երգերի հաղթական համերգային կյանքը դժվար է պատկերացնել առանց եւս մեկ մարդուՙ Մուսլիմ Մագոմաեւի: Նրա եւ Բաբաջանյանի միջեւ գոյացավ ոչ միայն գերբեղմնավոր ստեղծագործական միություն, այլեւ իսկական ընկերություն, որը բավականին տարօրինակ կերպով քանդվեց կոմպոզիտորի կյանքի վերջում: Բացի այդ, իր որդունՙ Արայիկին, աջակցելու բնական ցանկությունը, որն այդ ժամանակ երգչի գործունեություն էր սկսում, մղեց Բաբաջանյանին արդեն նրա՛ համար նոր երգեր գրել:
Այսօր, երաժշտի մահից համարյա քառասուն տարի անց, կարելի է գիտակցել Առնո Բաբաջանյանի ստեղծագործական ժառանգության ընդգրկումն ու նշանակությունը: Եվ միաժամանակ տխրել, թե որքան է ուշադրությունից դուրս մնացել նրա «լուրջ» երաժշտությունը: Իսկ երգերը… ապրու՛մ են: Դրանք շարունակ երգում ու լսում են: Ավելին ի՜նչ ասել, եթե բոլոր մոսկվացիներն իրենց Քաղաքի օրն անց են կացնում ռուսական մայրաքաղաքի ոչ պաշտոնական օրհներգիՙ Առնո Բաբաջանյանի «Երկրի լավագույն քաղաքը» մեղեդիի ներքո:
«Լիտերատուրնայա գազետա», Մոսկվա, 20.01.2021
Ռուսերենից թարգմանեց ԳԵՎՈՐԳ ԱՍԱՏՐՅԱՆԸ