14 մարտ, 1962, Երեւան
Սկիզբը` նախորդ համարում
Ն. ԶԱՐԵԱՆ.- Անաստաս Իվանովիչ, ես ինքս եմ յիշում, որ ժողովուրդը գնաց Սարդարապատ կռուելուՙ հակառակ Դաշնակցութեան կամքի ու որոշման: Նրանք որոշել էին Երեւանը յանձնել եւ միտինգ էին արել, որ համոզեն ժողովրդին թէ հնարաւոր չէ պաշտպանել Երեւանը եւ զինուորական մասնագէտներ էին բերել: Ժողովուրդը ցած իջեցրեց դաշնակ հռետորներին եւ ամբիոն բարձրացան հակադաշնակցականներ, յայտարարելով թէ դաւաճանութիւն է դա, պէտք է պաշտպանել Երեւանը: Եւ այդ հռետորների մէջ կոմունիստներ էլ կային: Այդպէս խօսեց նաեւ բանաստեղծ Ազատ Վշտունին:
Հր. ՔՈՉԱՐ.- Ես եղայ արտասահմանում: Դաշնակցականներն այնտեղ ասում էինՙ չլինէր Սարդարապատի ճակատամարտը, թուրքերը Հայաստանը կը գրաւէին եւ այլեւս Սովետական Հայաստան չէր լինի: Ես պատասխանեցի, թէ այո, այդպէս է: Բայց Սարդարապատի ճակատամարտը մղեց հայ ժողովուրդը եւ ինքն էլ սովետական կարգեր հաստատեց եւ դուրս արեց ձեզ:
Ա. ՄԻԿՈՅԵԱՆ.- Ճիշդ էք ասել:
Հր. ՅՈՎՀԱՆՆԻՍԵԱՆ.- Վանի պաշտպանութիւնն էլ ժողովրդական պաշտպանութիւն է եղել:
Հր. ՔՈՉԱՐ.- Այդ հերոսութիւնն էլ դաշնակցականներն իրենց են վերագրում, մինչդեռ իրականում հակառակն է եղել: Պաշտպանութեան ռազմական ղեկավար Արմենակ Եկարեանը գիրք է հրատարակել արտասահմանում, որը փաստերով մերկացնում է Դաշնակցութեանը: Նրանց ներկայացուցիչ Արամ փաշան այդ օրերին հիւանդ ձեւանալով փրկուած է եղել իր տանը, իսկ դաշնակցական մի խումբ գիշերն ուզել են փախչել Վանից եւ զինաթափ է արուել: Եկարեանի գիրքը կարող ենք մեզ մօտ հրատարակել:
Այդ բոլոր դրուագները մեր պատմութիւնը չի լուսաբանում, իսկ ժողովուրդը յիշում է…
Ա. ՄԻԿՈՅԵԱՆ.- Պէտք է լուսաբանել, գնահատել: Հայ ժողովուրդի պայքարը թուրքական տիրապետութեան դէմ ազատագրական պայքար է եղել: Մենք գնահատելու ենք բոլոր ճնշուած ժողովուրդների ազատագրական կռիւները ճնշողների ու յափշտակիչների դէմ: Պատմութիւնը պէտք է քննել կոնկրետ, նրա առանձին շրջանները պէտք է քննել: Ընդհանուր իրադրութիւնն այսպէս էր.
Բաքւում ստեղծուել էր Սովետական իշխանութիւն, որին սպառնում էր թուրքական ներխուժումը. դա գլխաւոր վտանգն էր յեղափոխութեան համար Անդրկովկասում: Թուրքերը ձգտում էին Բաքուն գրաւելով գնալ մինչեւ Դերբենտ եւ կանգնեցնել յեղափոխական շարժումը դէպի Կովկաս: Իսկ Հայաստանում ժողովուրդը կռւում էր այդ ներխուժման դէմ. դա ե՛ւ ազգային ազատագրական շարժում էր ե՛ւ իր դրական հետեւանքներով պաշտպանութիւն էր յեղափոխութեանը: Դաշնակցութիւնն իր իտէոլոգիայով յեղափոխական կուսակցութիւն էր, բայց այդ կոնկրետ շրջանում դաշնակցականներն իրենց պայքարով թուրքական ներխուժման դէմՙ օբյեկտիւօրէն հանդիսանում էին յեղափոխութեան դաշնակիցները, քանի որ ձգտում էին կանգնեցնել թուրքական ներխուժումը ե՛ւ Հայաստան ե՛ւ Անդրկովկաս:
Այդ շրջանում շահերը օբյեկտիւօրէն զուգադիպում էին:
Դաշնակցականներին պիտի մեղադրել վախկոտութեան մէջ: Այդ շրջանում տիրապետող կուսակցութիւն լինելով, նրանք լավ չէին գլխաւորում ժողովրդի պայքարը թուրքական ներխուժման դէմ. վախկոտութիւն ու անվճռականութիւն էին դրսեւորում: Դա բուրժուական կուսակցութեան համար բնորոշ վախկոտութիւն էր, որ ծանր էր նստում ժողովրդի վրայ:
Հր. ՔՈՉԱՐ.- Եւ զիջումներ էին անում թշնամուն: Սարդարապատի ճակատամարտի իրենց պարտութեան հէնց երկրորդ օրը թուրքերը շտապ կանչեցին Բաթումի դաշնակցական ազգային խորհրդի ներկայացուցիչինՙ հաշտութեան պայմանագիր կնքելու, իսկ Ազգային խորհուրդը Թիֆլիսում նստելով, նոյնիսկ չէր իմացել Սարդարապատի ճակատամարտի եւ թուրքերի պարտութեան մասին եւ ստորացուցիչ պայմանագիր կնքեց, որի հետեւանքով կանգ առաւ յարձակումը թուրքերի վրայ: Թուրքերն արագ ու խորամանկ խաղով խաբեցին վախեցած դաշնակներին:
Ա. ՄԻԿՈՅԵԱՆ.- Այ, տեսնում էք: Դրանք են նրանց յանցանքները: Հայ ժողովրդի պայքարը թուրքական ներխուժման դէմ եւ նրա թափած արիւնը պէտք է բարձր գնահատել: Դա պարզ հարց է:
Հր. ՔՈՉԱՐ.- Շնորհակալութիւն այդ բացատրութիւնների համար, Անաստաս Իվանովիչ:
Ն. ԶԱՐԵԱՆ.- Շնորհակալութիւն, Անաստաս Իվանովիչ, շնորհակալութիւն:
Հր. ՔՈՉԱՐ.- Բայց Մոսկուայում որոշ գիտնականներ դրութիւնն այնպէս են ներկայացնում, թէ թուրքերն ազգային-ազատագրական կռիւներ են մղել հայերի իմպերիալիստական ձգտումների դէմ: Նոյնիսկ «Վսեմիրնայա Իստորիա»-ի 8-րդ հատորում քարտէզ են տպագրել, թէ ինչպէս յոյներն ու հայերը մասնակցել էին թուրքերի ջարդերին:
Ռ. ԽԱՉԱՏՐԵԱՆ.- (Ոտքի կանգնելով) Անաստաս Իվանովիչ, խօսքը Միլլերի մասին է: Մենք ուզում ենք որոշակի Ձեզ ասել, որ այդ գիտնականն առհասարակ իր աշխատութիւններում այդ գիծն է անցկացնում: Գովաբանելով Քեմալի քաղաքականութիւնը եւ ցոյց չտալով նրա թշնամութիւնը կոմունիզմի դէմ, նա արդարացնում է թուրքական ագրեսիւ քաղաքականութեան բոլոր դրսեւորումները եւ յատկապէս հայ-թուրքական յարաբերութիւնների հարցում ոչ-գիտական, սուբյեկտիւ դիրք է բռնում: Իսկապէս որ նա համարեա թէ արդարացնում է թուրքական ներխուժումը Հայաստանի վրայ: Մենք շատ կը ցանկանայինք, որ այս երեւոյթները ճիշդ գնահատական ստանային: «Վսեմիրնայա Իստորիայի» 8-րդ հատորի այդ յօդուածը եւ քարտէզը անկեղծ զայրոյթ է առաջացնում եւ պէտք է որ անպատասխան չմնան Միլլերի այդ տեսակէտները, որոնք կարող են ընդունուել որպէս պաշտօնական տեսակէտ…
Ն. ԶԱՐԵԱՆ.- Գայլին խոնարհ գառ են ներկայացնում, գառինՙ գայլ, պարզապէս անամօթութիւն է:
Հր. ՔՈՉԱՐ.- Կայ մի ուրիշ թուրքագէտ Մոսկուայումՙ Համալսարանի դասախօս Լուդշուվէյտը, որը միանգամայն օբյեկտիւ է լուսաբանում դէպքերը, բայց տարածում ունեն Միլլերի կարծիքները:
Ռ. ԽԱՉԱՏՐԵԱՆ.- Միլլերը պարզապէս արատաւոր դիրքերի վրայ է, ընկեր Միկոյեան: Տարիներ շարունակ, համարեա իր բոլոր աշխատութիւններում, որ շօշափում են այդ հարցերը…
(Ընկեր Զարոբեանն իր օգնականին ուղարկում է բերելու «Վսեմիրնայա Իստորիա»-ի այդ հատորը: Ցոյց տալիս ընկեր Միկոյեանին: Նա մի րոպէ նայում է այդ յօդուածն ու քարտէզը: Կարդալու համար ժամանակ չկայ: Նա կարծես տարակուսում էր, որ սովետական գիտական հատորում կարող էր արդարացուել թուրքերի ներխուժումը Հայաստան ու Անդրկովկաս):
Ա. ՄԻԿՈՅԵԱՆ.- Պէտք է քննադատել Միլլերի այդ տեսակէտները: Դրանք սխալ տեսակէտներ են, պատմականօրէն չհիմնաւորուող տեսակէտներ: Կարող ենք ցոյց տալ, որ նա սխալ է մեկնաբանում պատմութիւնը: Գրեցէք հէնց այստեղի ձեր թերթերում էլ: Իսկ ինչ վերաբերում է Քեմալին, ի հարկէ եղած թուրք գործիչներից աւելի պրոգրեսիւ էր: Մինչեւ հիմա էլ Թուրքիայում չկայ մէկը, որ նրա աստիճանի հասած լինի. բայց, ի հարկէ, չպէտք է պետութեան եւ բանակի բոլոր քայլերը գովաբանել:
Հր. ՔՈՉԱՐ.- Տաճկական ջարդերը շարունակւում էին մինչեւ 1920 թ.:
Ն. ԶԱՐԵԱՆ.- Մուստաֆա Սուբհիին էլ նրա ժամանակ ծովը նետեցին…
Ա. ՄԻԿՈՅԵԱՆ.- Միլլերի տեսակէտները պէտք է քննադատել…
Ն. ԶԱՐԵԱՆ.- Անաստաս Իվանովիչ, ես ուզում եմ հարցնել Ձեզ մի շատ կարեւոր խնդրի մասին: Ճի՞շտ են վարւում արդեօք Մոսկուայի որոշ թերթեր յօդուածներ տպագրելով այն մասին, թէ մեր քաղաքականութիւնն ազգերի ձուլումն է, եւ ժամանակն է, որ ազգերն սկսեն հրաժարուել իրենց լեզուներից եւ խօսեն ու գրեն մէկ լեզուով: Մեր կուսակցութեան Նոր Ծրագրի կէտերը ժողովուրդների բարեկամութեան մասին, նրանց հոգեւոր կուլտուրայի ու արուեստի փոխմերձեցման մասինՙ այդ յօդուածագիրները թերթերում ու ժուռնալներում մեկնաբանւում են որպէս կոչ լեզուների ձուլման եւ ազգերի տրադիցիաներից հրաժարուելու:
Ա. ՄԻԿՈՅԵԱՆ.- Ո՞ր թերթերում:
Ն. ԶԱՐԵԱՆ.- «Լիտերատուրնայա ժիզն» ժուռնալում: Այդ ժուռնալում տպագրուած յօդուածի մէջ ոմն Սիմոնով ուղղակի ասում է, թե ազգային աւտոնոմ միութենական ռեսպուբլիկաները պէտք է աստիճանաբար դենացիոնալիզացիայի ենթարկուեն:
Ա. ՄԻԿՈՅԵԱՆ.- Մի՞թէ. եւ դա ե՞րբ են գրել. 22-րդ Համագումարից առա՞ջ, թէ՞ յետոյ:
Ն. ԶԱՐԵԱՆ.- Յետոյ, Անաստաս Իվանովիչ, 1961 թ. դեկտեմբերին: Ինձ տուէք կարդամ, Անաստաս Իվանովիչ…
(Ն. Զարեանը կարդում է մի քաղուածք այդ յօդուածից, տպուած «Գոսուդարստվօ Պրավդա» ժուռնալի 1961 թուի Դեկտեմբերի համարում (թիւ 12): Դա միութեան ակադեմիայի «Պետութիւն եւ Իրաւունք» ինստիտուտի օրգանն է:-
«Ազգերի փոխադարձ ասիմիլացիան ըստ էութեան ազգայնացնում է ազգային տերիտորիալ աւտոնոմիաները եւ նոյնիսկ միութենական ռեսպուբլիկաները, սովետական հասարակութիւնը, եւ այդ կողմից մօտենալով այն կէտին, որից այն կողմ ազգերի լիակատար պետական-իրաւական ձուլումը դառնում է տեսանելի ապագայի գործ»):
Ա. ՄԻԿՈՅԵԱՆ.- Դա մեծապետական շովինիզմի արտայայտութիւն է, ոչ մի կապ չունի մեր կուսակցութեան քաղաքականութեան հետ: Կուսակցութիւնը երբեք չի դրել եւ չի դնում ձուլել ազգերը մի ազգի մէջ: Ազգերի եւ նրանց լեզուի ձուլումը հեռաւոր ապագայի հարց է: Ազգերն ու նրանց լեզուները կ՛ապրեն կոմունիզմի համաշխարհային յաղթանակից յետոյ էլ, դժուար է ասել: Դա բնական զարգացման ճանապարհով կը լինի, կուսակցութիւնը ազգերին չի մղում դէպի ձուլում: Նման խնդիր դնել այսօր, նշանակում է ռուսիֆիկացնելու հարց դնել:
Կուսակցութիւնը երբեք չի ձգտել եւ չի ձգտում ռուսիֆիկացնսել ազգերին: Նա կռուել է ե՛ւ տեղական նացիոնիալիզմի ե՛ւ մեծապետական շոիվինզմի դէմ:
Հր. ՅՈՎՀԱՆՆԻՍԵԱՆ.- Փաստօրէն այդպէս է հարցը դնում նաեւ «Լիտերատուրիա ի ժիզն» թերթը:
Ն. ԶԱՐԵԱՆ.- Այդ թերթը պարզապէս ձուլման քարոզ է կարդում ոմն Աղաեւի բերնով: Ըստ էութեան այդ քարոզիչները ո՛չ թէ ամրացնում են ժողովուրդների բարեկամութիւնը, այլ վիրաւորում նրանց ազգային ինքնասիրութիւնը, արհամարհելով նրանց լեզուներն ու ազգային դարաւոր կուլտուրան:
Հր. ՔՈՉԱՐ.- Այդ Աղաւեը բերում է մի աուլի օրինակ, ուր հրաժարվել են իրենց լեզուից եւ միայն ռուսերէն են ուսուցանում դպրոցներում: Բայց դա ազգ չէ, այլ մի ազգագրական խումբ, որի լեզուով խօսում են 6-7 հազար մարդ. այն չունի կուլտուրան ու տրադիցիաները, 6-4 հազար մարդու լեզուն չի կարող ստեղծել բարձր կուլտուրա: Իսկ «Լիտերատուրիա ի ժիզն» թերթում Աղաեւն այդ օրինակը համարում է օրինաչափութիւն ու տարածում բոլոր ժողովուրդների վրա, որ հազարամեակների կուլտուրա ու մշակուած լեզու ունեն:
Ա. ՄԻԿՈՅԵԱՆ.- Սխալ է դա: Այդ օրինակը չի կարող օրինաչափութիւն համարուել բոլորի համար:
Հր. ՅՈՎՀԱՆՆԻՍԵԱՆ.- Այդ տեսակէտների դէմ յօդուած են գրել «Լիտերատուրնայա Գազետա»ում բանաստեղծ Վլադիմիր Սոոուխինը եւ հիմա յարձակում են անում նրա դէմ:
Հր. ՔՈՉԱՐ.- Սոլոուխինին Աղաեւը մեղադրում է նեղմութեան, ազգային նացիոնալիզմը պաշտպանելու մէջ: Առհասարակ այդ «Լիտերատուրիա ի ժիզն» թերթը շատ սխալ դիրք է բռնում, իսկ «Լիտերատուրնայա Գազեդան» ընդհակառակըՙ ճիշտ ինտերնացիոլիստական դիրեքրի վրայ է: Վնասակար վէճերի մէջ են քաշում նրան: Մենք խնդրում ենք ուշադրութիւն դարձնել այդ վիճակի վրայ:
Ա. ՄԻԿՈՅԵԱՆ.- Ձուլման քարոզը վնասակար քարոզ է:
Ն. ԶԱՐԵԱՆ.- Այդ տրամադրութիւնները շատ են տարածուած: Ես ռուս ընկերների մի խմբի հետ Ամերիկա էի գնացել: Ես ու կինս իրար հետ հայերէն էինք խօսում: Մեզ ասացին, թէ հայերէն չպիտի խօսենք իրար հետ:
Ա. ՄԻԿՈՅԵԱՆ.- Դա պատահական դէպք է. դա ընդհանուր բան չէ: Այդ մի առանձին մարդու խօսակցութեան մէջ չպէտք է քաղաքականութիւն տեսնել:
Ն. ԶԱՐԵԱՆ.- Պատահական չէ: Մի ընկեր ինձ պատմեց, որ տուրիստական խմբի հետ Ֆրանսիայում լինելով, ասել է որ ինքը հայ է, միւսները յետոյ վրան են յարձակուել, թէ ինչո՛ւ հայ ես. դրսում բոլորս ռուսներ ենք:
Ա. ՄԻԿՈՅԵԱՆ.- Պատահական մարդկանց ոչ-խելօք խօսակցութիւններ են եւ կարիք չկայ այդ խօսակցութիւններից եզրակացութիւններ հանել: Պարտիան ազգերի ձուլման քաղաքականութիւն չի վարել եւ չի վարում:
Տնտեսական ու հոգեւոր փոխմերձեցումը, հոգեւոր միասնութիւնն ու գաղափարական ներդաշնակութիւնն են բնորոշ սովետական հասարակութեան համար:
Շարունակելի
