Թարգմանեցՙ Հ. ԾՈՒԼԻԿՅԱՆԸ
Ստորեւ թարգմանաբար ներկայացվող հոդվածը նախ հայտնվել էր համակարգչային «repair future.net» կայքում, ապաՙ Բոստոնում հրատարակվող «Արմինյն Միրոր-Սփեքթեյթր» շաբաթաթերթում: Հեղինակն է Շվեյցարիայում գործող «Basel» համալսարանի քաղաքական հասարակագիտության բաժնի դասախոս Բիլգին Այատան:
Հայոց ցեղասպանությունից եւ թուրքական պետության կողմից շարունակական ժխտման գործընթացներից մեկ դար անց Թուրքիայի քաղաքացիական հասարակության եւ գիտական շրջանակներում աննախադեպ հետաքրքրություն է նկատվում հայոց անցյալի եւ ներկայի նկատմամբ, որոնք երբեմն ուղեկցվում են նաեւ հաշտեցման տարբեր նախաձեռնություններով:
Մեկնաբանների բացատրությամբ Թուրքիայի մութ անցյալի հետ այս առնչությունը հետեւանք է Եվրոմիությանը անդամակցելու Թուրքիայի թեկնածությանը, 2000-ական թվականներին երկրում ծայր առած ժողովրդավարական գործընթացների եւ 2007-ին Հրանդ Դինքի սպանությամբ հասարակության լիբերալ խավերի մոտ առաջացած ցնցումների ալիքի: Իմ կարծիքով նման կարճատես մեկնաբանությունը ամբողջովին անտեսում է 1980-ականներից սկսած քուրդական շարժման վերափոխված սպառնալիքն ուղղված թուրքական պետությանը եւ վերջինիս վարած քաղաքականությանը, որը միտված է տարբաժանելու, իրարից անջատելու իրար հետ սերտ կապ ունեցող պետական հանցագործությունները:
Ժամանակակից Թուրքիայում հետաքրքրական երեւույթ է մեկը մյուսից ամբողջովին անջատված հաշտեցման գործընթացները: Հայոց ցեղասպանության նման այլ տաբու թեմաներ կան, ինչպես օրինակ քուրդերի եւ ալեւիների դեմ գործված բռնությունները, որոնք իրարից անջատ են քննարկվում: Սա զարմանալի է, քանի որ Ցեղասպանության հետ առնչվող գործընթացներ, ինչպես օրինակ տեղահանությունը, ունեզրկությունը եւ ձուլումը, շարունակվել են ոչ միայն հանրապետական շրջանում, այլեւ պետականության կառուցման ամբողջ ժամանակահատվածում:
Քրդական պայքարը ստիպեց պետությանը վերանայել իր քաղաքականությունը, եւ 1991-ին նախագահ Սուլեյման Դեմիրելը պաշտոնապես հայտարարեց, որ քուրդերն իրոք գոյություն ունեն: Սա շրջադարձային երեւույթ էր ժամանակակից Թուրքիայի պատմության մեջ: Չնայած դրանից հետո ճնշոււմներն ու տեղահանությունները (1-ից 3 միլիոն քուրդեր տեղահանվեցին եւ ենթարկվեցին խստագույն բռնությունների) սաստկացան, ջինն արդեն դուրս էր եկել շշից եւ հօդս էր ցնդել Թուրքիայի միատարր ազգ լինելու գաղափարախոսությունը:
Մինչ երկրի ժխտողական պատմությունը վերանայելու գործում քուրդական գործոնը միակը չէ, առեղծվածային ձեւով այն առանձին է դիտարկվում եւ չի կապվում հայկական հարցի հետ: Ես կարծում եմ, որ սա արդյունք է գիտնականների եւ քաղաքացիական հասարակության այն մտայնության, որ Հայոց ցեղասպանությունը նրանք դիտարկում են որպես անցյալի խնդիր, իսկ քուրդական հակամարտությունըՙ որպես ներկայի: Սա մթագնում է թուրքական պետական գործելաոճում տեղ գտած (հարաբերությունների) շարունակականության եւ խզումների բարդ, բայց շատ կարեւոր հարցը:
Ժամանակագրական հաշվարկներով, ճիշտ է, հայերի, քուրդերի, ալեւիների եւ մյուս խմբավորումների հանդեպ պետական բռնությունների չափերն ու գործադրության եղանակները տարբեր են եղել, սակայն նրանք բոլորն էլ երկրի ժխտողական քաղաքականության զոհերն են: Մինչ Հայոց ցեղասպանության եւ քուրդական ինքնության պաշտոնական ժխտման փաստերը բարձրաձայնվել են միջազգային մակարդակներով, ալեւիների հանդեպ գործադրված բռնությունների (օրինակՙ Դերսիմի ցեղասպանությունըՙ 1938-ին) ժխտումը միայն վերջերս է սկսել ուշադրության արժանանալ Թուրքիայում:
Ժխտողականության քաղաքականությունն ընդդեմ ոչ-թուրք, ոչ-սուննի բնակչության, վերջիններիս մոտ առաջացրել է ճանաչման, արդարության եւ հասարակական հավասարության պահանջ, բայց հարցը ոչ մի կերպ չի լուծվում, որովհետեւ ճնշված փոքրամասնությունների խնդիրները քննարկվում են մեկը մյուսից անջատ: Հաշտեցման թույլ օղակը սա է, եւ դա ո՛չ պատահական է, ո՛չ էլ քմահաճ վերաբերմունք: Իմ կարծիքով դա շարունակությունն է ազգայնամոլական այն գաղափարախոսության, որի ջատագովները բռնությամբ են վերաբերվել նման խնդիրներին:
Փոքրամասնությունների խնդիրները միմյանցից առանձնացնելը ժամանակի ընթացքում այնքան է խորացել, արմատացել, որ նույնիսկ ներկայիս թուրք մտավորական-քննադատների մոտ է այն նշմարվում, եւ դա նպաստում է իշխանավորների քաղաքականությանը:
Քուրդերի անտեսումը թուրք-հայկական հաշտեցման գործընթացումՙ վառ ապացույցն է վերոնշյալի: Չնայած քուրդական կազմակերպություններ եւ անհատ մտավորականներ տարբեր ձեւերով եւ առիթներով ճանաչել են Հայոց ցեղասպանությունը, նրանց այդ վերաբերմունքը գրեթե չի արձանագրվում կամ ներառնվում տարբեր մակարդակների քննարկումներումՙ լինեն դրանք Թուրքիայում, թե այլուր: Իսկ դա նպաստում է ոչ միայն քննարկումնրեի թերի լինելուն, այլեւ հաշտության այլընտրանքային մոտեցումների անտեսմանը: Ի հակադրություն Թուրքիայի քաղաքացիական հասարակության նախաձեռնություններին (ինչպես, օրինակ, 2005-ին Բիլգի համալսարանում տեղի ունեցած կոնֆերանսը, 2008-ի ներողություն խնդրելու արշավը, եւ 2010-ից սկսած ապրիլքսանչորսյան հիշատակությունները Թաքսիմ հրապարակում) քուրդ ակտիվիստները առաջ են քաշում Ցեղասպանության պաշտոնական ճանաչման, հողային փոխհատուցման եւ արդարության վրա հիմնված հաշտեցման միտված այլ պահանջներ:
Թուրք մտավորականները, որոնք թուրք-հայկական հաշտեցման մասին են բարձրաձայնում, սովորաբար փոխհատուցման եւ արդարության հարցերը խոչընդոտ են համարում եւ սփյուռքահայ կազմակերպություններին են մեղադրում դրանք առաջ քաշելու համար: Միջնորդի դեր ստանձնած այդ անձնավորությունները հաշտեցման գործընթացում ընտրում են խորամանկ մոտեցում ցուցաբերելՙ փորձելով օգնել պետությանը եւ հասարակությանը դուրս գալու կոշտ ժխտողական քաղաքականության արդյունքում առաջացած թնջուկից: Փոխանակ քուրդերի եւ հայերի պահանջները պաշտպանելու, նրանք կառավարության պաշտոնական դիրքորոշմանն են հետեւում եւ արդարությունն ու ճշմարտությունը ստորադասում պետության եւ հասարակության շահերին: Մինչդեռ քուրդ մտավորականները չեն մտածում, թե Թուրքիայի հասարակությունը պատրա՞ստ է, թե՞ ոչ նման բարեփոխումների: Նրանց հաշտեցման նախաձեռնությունները ձեւավորվում են այն բռնությունների եւ անարդարությունների հիման վրա, որոնց ենթարկվում են: Կայսրությունից հանրապետության անցման շրջանում նրանց վերաբերմունքը պետության հանդեպ փոխվել է: Եթե կայսրության ժամանակ հավատարիմ հպատակներ լինելով մասնակցել են հայերի դեմ կատարվող բռնություններին, ապա այսօր դարձել են հանրապետության ներքին թշնամիները, այսինքն կատարողներից վերածվել են զոհերի: Մեծապես ձեւափոխվել է նաեւ քուրդ հասարակության մտածելակերպը հիմնված ավելի արդար եւ ժողովրդավարական տեսլականի վրա: Դրանով է պայմանավորված նաեւ Հայոց ցեղասպանության վերաբերյալ նրանց գործողությունների բովանդակությունը, որը զգալիորեն տարբեր է թուրքական պետական գործողությունների բովանդակությունից: Նշվածի լավագույն օրինակ է քուրդ մտավորական Բերզան Բոտիի արարքը: Սղերդցի գրող Բոտին 11 տարի ազատազրկված է եղել Դիյարբեքիրում որպես քաղբանտարկյալ: 1991-ին ազատ է արձակվել: Իր գյուղի եւ Հայոց ցեղասպանության պատմությունը ուսումնասիրելիս նա բացահայտել է, որ իր ընտանիքի հողատարածքը ժամանակին ասորիներին է պատկանել: Իր նախնիները նրանցից բռնագրավել են 1915-ի Ցեղասպանության ժամանակ: 2007-ին նա քուրդական առցանց պարբերականի իր սյունակում հրապարակայնորեն հայտարարեց, որ իր ընտանեկան կալվածը վերադարձնելու է իր տերերին: Պարզելուց հետո, որ տերերից ոչ մեկը ողջ չէր մնացել, նա որոշեց ունեցվածքը փոխանցել Հոլանդիայում գործող ասորական «Սեյֆո կենտրոնին», որն աշխատանքներ է տանում ասորիների ցեղասպանությունը ճանաչելի դարձնելու ուղղությամբ: 2008-ի հոկտեմբերն փոխանցումը կատարվեց, եւ 2009-ի մայիսին Շվեդական խորհրդարանում Բոտիի եւ ասորական կազմակերպության ներկայացուցիչների ներկայությամբ պաշտոնապես վավերացվեց: Սա պատմական օրինակ էր արդար հաշտության եւ անկեղծ ներողության:
Ի հակադրություն դրան թուրքերի նախաձեռնած ներողության արշավը սկզբում արժանացավ համաշխարհային որոշակի ուշադրության, սակայն հետագայում սուր քննադատությանՙ իր սահմանափակ հնարավորությունների համար: Ի դեպ, այնտեղ չէին շված «ցեղասպանություն» բառը եւ զոհի ինքնությունը: Տեքստում գրված էրՙ «բոյուկ ֆելակետ», որը «մեծ աղետ» է նշանակում:
Իհարկե, բառեզրերից բացի մտավորականների եւ քաղաքացիական հասարակության դիրքորոշումն է կարեւոր արդարության եւ փոխհատուցման պահանջների հանդեպ:
Մեկ այլ նախաձեռնություն, որ պատշաճ ուշադրության չի արժանացել Դիյարբեքիրի Սուրբ Կիրակոս եկեղեցու վերականգնումն է 2009 թվին: Ծրագիրը իրականացվեց տեղի քուրդական մարմինների եւ Հայոց պատրիարքարանի համատեղ ջանքերով, ինչը բացահայտորեն հակադրվում է 2007-ին Ախթամար եկեղեցու կառավարական վերանորոգման աշխատանքներին:
2004-ին երկու երկարամյա ակտիվիստներիՙ Օսման Բայդեմիրի եւ Աբդուլլահ Դեմիրբաշի ընտրությունը համապատասխանաբար Դիյարբեքիրի եւ Սուրի քաղաքապետի պաշտոններում շատ բան փոխեց այդ շրջանում: Հայկական անցյալը սկսեց վերականգնվել: Փողոցների անունների կողքին հայտնվեցին հայերեն թարգմանություններ: Ավելին, եկեղեցու վերանորոգման աշխատանքների ժամանակ հայտնաբերված հայերին պատկանող բոլոր իրերն ու վավերագրերը հանձնվեցին Հայոց պատրիարքարան: 2011-ին եկեղեցին վերաբացվեց պաշտոնապես որպես աղոթավայր:
Ախթամարի վերականգնումը հզոր հակազդեցության արժանացավ հայկական շրջանակներում: Հենց սկզբից վարչապետ Էրդողանը հայտարարեց, որ դա կատարվում է «Ցեղասպանության միջազգային պահանջները» դիմագրավելու նպատակով, այսինքն կատարվածը «գործիք» դարձրեց, որպեսզի հնարավոր լինի շարունակել ժխտման քաղաքականությունը:
Սրանք փոքր արտահայտություններն են հաշտեցման եզրեր գտնելու քուրդական այլըտնրանքային ջանքերի: Անշուշտ սա չի նշանակում, որ բոլոր քրդերն են կողմնակից այս դիրքորոշմանը: Կան նաեւ ժխտողական մոտեցում ցուցաբերողներ, հատկապես հողային փոխհատուցման հարցի վերաբերյալ: Այնուամենայնիվ կատարված ջանքերը լրացնում են այն բացը, որ գոյություն ունի Թուրքիայի կառավարական շրջանակների առաջ քաշած հաշտության գործընթացներում:
Հաշվի առնելով քուրդերի վերջին շրջանի պատմությունը, զարմանալի չէ, որ նրանց ջանքերը հաշտության բնագավառում հիմնված են արդարության վրա: Կատարածուներից զոհերի կարգավիճակում հայտնված քուրդերը վերագնահատում են իրենց ինքնությունը եւ արդարության հասնելու իրենց ճանապարհը կապում նաեւ հայերի եւ այլոց ճակատագրերի ճանաչման հետ:
Զարմանալի է, սակայն, այն, որ այդ ջանքերը անտեսվում են ոչ միայն հաշտեցման գործընթացի հայ եւ թուրք մասնակիցների, այլեւ գործընթացին հետեւող այլազգիների կողմից:
Դա, իմ համոզմամբ, հարցին համապարփակ մոտեցում չցուցաբերելու արդյունքն է: Խնդիրները տարանջատելը հաշտության գործընթացը փակուղի են առաջնորդել, առաջ մղելով հակամարտությունն ու ժխտողականությունը: Դա նաեւ նշանակում է չտեսնել այն սահմանափակումները, որ ներկան առաջադրում է ինչպես անցյալին, այնպես էլ ապագային:
Խմբ. կողմից.- Համեմատության համար առաջարկում ենք ընթերցել կամ վերընթերցել «Ազգ»ի 2015 թ. հոկտ. 2 եւ նոյ. 20-ի համարներում լույս տեսած պրոֆ. Նիկոլայ Հովհաննիսյանի «Քրդերի մասնակցությունը հայերի ցեղասպանությանը. Քրդական գործոնը Արեւմտյան Հայաստանի հարցի լուծման հայկական հայեցակարգում» վերնագրով հոդվածը, որը ամիսներ առաջ լույս տեսավ առանձին գրքովՙ Ռամկավար Ազատական կուսակցության հրատարակությամբ եւ որի թուրքերեն թարգմանությունը լույս կտեսնի շատ շուտով:
