ԷԼԵՈՆՈՐԱ ՄԿՐՏՉՅԱՆ
Հաշվարկային միավորները արժույթ չեն, այլ արդյունավետ գործիքՙ միջազգային հարաբերություններում արժույթների փոխարժեքների տատանումներից առաջացող հետեւանքները մեղմացնելու համար
Վերջերս ԶԼՄ-ներում եւ սոցիալական ցանցերում շատ է քննարկվում ԵՏՄ տարածքում հաշվարկային միավոր (կարճՙ ՀՄ) ներդնելու գաղափարը: Թեմայի արդիականությունը հաշվի առնելով` ներկայացնում ենք ամփոփ նկարագիր, թե ինչ է ՀՄ-ն եւ ինչպես է այն օգտագործվում:
ՀՄ-ն գույքի, ծառայությունների, ակտիվների, պարտավորությունների, եկամտի կամ ծախսերի արժեքի չափման միավոր է:
Յուրաքանչյուր առեւտրային հարաբերություններում արժեքի որոշումը անհրաժեշտ գործառույթ է: Սովորաբար, պետության ներսում որեւէ գույքի արժեքը չափելիս օգտագործվում է տեղական արժույթը: Սակայն միջազգային հարաբերություններում, հատկապեսՙ եթե խոսքը մի քանի պետությունների հարաբերությունների մասին է, միայն մեկ երկրի արժույթի վրա հույս դնելը եւ դրանով չափելը ռիսկային է: Եթե այդ արժույթն արժեզրկվեց, ապա պարտավորության չափն էլ փաստորեն կփոփոխվի:
Պարզ օրինակՙ ռիսկերն ու մեխանիզմը պատկերացնելու համար. մի անձ պարտքով փող է տրամադրել ԻՔՍ արժույթով: Պարտքը կազմել է 100 ԻՔՍ, որը այդ պահին հավասար էր 100.000 դրամի: Հինգ տարի հետո եկել է փողը հետ վերցնելու պահը, եւ հանկարծ ԻՔՍ արժույթը արժեզրկվում է, եւ այդ պահին 100 ԻՔՍ-ը հավասար է դառնում ընդամենը 40.000 դրամի:
Իսկ եթե պարտավորությունը հաշվարկվեր մի քանի արժույթներո՞վ: Օրինակՙ պարտավորության 40%-ը լիներ ՀՀ դրամով, 40%-ըՙ ԱՄՆ դոլարով եւ միայն 20%-ըՙ ԻՔՍ-ով: Այդ ժամանակ փողը հետ տալու պահին կստացվեր, որ արժեզրկվեց միայն պարտքի 20%-ը:
ՀՄ-ի ներդրման ժամանակ հենց դա էլ կատարվում է. ստեղծվում է «արժույթների զամբյուղ»ՙ բաղկացած մի քանի արժույթից, որոնցից ամեն մեկը ունի իր «մասնաբաժինը» մեկ ՀՄ-ում (ինչպես որոշեցինք մեր օրինակումՙ 40%, 40%, 20%): Սովորաբար մասնաբաժինները որոշվում են ըստ արժույթների երկրների ՀՆԱ-ի, կամ ըստ այդ արժույթիՙ միջազգային առեւտրում ունեցած դերի:
ՀՄ-ն օգտագործվում է միայն հաշվարկներ իրականացնելիս, ուղղակի չափ նշելու համար: Այն արժույթ չէ եւ չունի թղթադրամ կամ մետաղադրամ: Այն վճարման միջոց չէ: Թեեւ հաշվարկը կարող է վարվել ՀՄ-ով, վճարման պահին այն կոնվերտացվում է որեւէ արժույթի, որպեսզի հնարավոր լինի իրականացնել վճարումը:
ՀՄ-ները օգտագործվում են հատկապես այն ժամանակ, երբ խոսքը պետությունների միջեւ հարաբերությունների մասին է: Թերեւս ամենահայտնի օրինակը Արժույթի Միջազգային Հիմնադրամն է (ԱՄՀ կամ IMF):
ԱՄՀ-ն միջազգային կազմակերպություն է, որը ստեղծվել էր երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո պետությունների փոխարժեքերը կայունացնելու եւ միջազգային վճարումները դյուրին դարձնելու նպատակով: ԱՄՀ-ն իրեն անդամակցող երկրներից անդամավճար է գանձում, սակայն այն պահում է եւ հաշվարկում ոչ թե որեւէ մեկ արժույթով, այլՙ ՀՄ-ով, որը կոչվում է SDR (Special Drawing Rights) : Այն կազմված է աշխարհի առաջատար չորս արժույթների զամբյուղիցՙ ԱՄՆ դոլար, եվրո, բրիտանական ֆունտ ստերլինգ եւ ճապոնական յեն (շուտով հնարավոր է նաեւ միանա չինական ռենմինբին): SDR-ում այդ չորս արժույթների «մասնաբաժինները» վերանայվում են ամեն հինգ տարին մեկ, որպեսզի դրանք համապատասխանեցվեն համաշխարհային տնտեսության զարգացումներին:
ՀՄ-ի այլ օրինակ է Եվրոմիությունում մինչեւ եվրոյի ներդնումը օգտագործվող հաշվարկային միավորըՙ ECU-Ն: Այն մոտ 20 տարի օգտագործվել է ԵՄ անդամ պետությունների կողմից որպես լիարժեք արժեքի չափման միավոր: Այն արժույթ չէր հանդիսանում եւ օգտագործվում էր միայն անկանխիկ հաշվարկների ժամանակ: ECU-ն հաշվարկվում էր հետեւյալ կերպ. Եվրոպական Կոմիտեն յուրաքանչյուր ԵՄ անդամ-պետության արժույթի համար որոշում էր ՀՄ-ում մասնակցության չափՙ կախված ԵՄ տնտեսության մեջ այդ պետության դերից: Այնուհետեւ օրական կտրվածքով յուրաքանչյուր արժույթի մասնաբաժինը բազմապատկվում էր այդ իսկ արժույթի տվյալ պահի դրությամբ ԱՄՆ դոլարի փոխարժեքի չափով եւ յուրաքանչյուր արժույթի համար ստացված արդյունքները գումարվում էին: Դա մեկ ECU ԱՄՆ դոլարային արժեքն էր:
ECU-ն օգտագործվում էր ինչպես պետությունների միջեւ հարաբերություններում, այնպես էլ մասնավոր ոլորտում: Միջազգային ֆինանսական գործարքներում այն օգտագործելն ավելի հարմար էրՙ առանձին անդամ-պետությունների արժույթների արժեզրկումից խուսափելու նպատակով: Ներդրումների շրջանակում եւս նպատակահարմար էր օգտագործքել ECU-ն, քանի որ այն հնարավորություն էր տալիս հիմնվել ամբողջ ԵՄ տնտեսության կայունության վրաՙ առանձին մեկ անդամ-պետության արժույթի փոխարեն:
Այսօր էլ միջազգային առեւտրում ներգրավված անձինք եւս գերադասում են իրենց ռիսկերը մեղմացնել: Որպես կանոն գործարքները կնքվում են համեմատաբար կայուն արժույթներովՙ ԱՄՆ դոլար, եվրո եւ այլն: Ոմանք այդ արժույթների փոխարեն ընտրում են ՀՄ-ի մեկ այլ հետաքրքրական օրինակՙ WOCU-ն: WOCU-ն ՀՄ է, որի արժութային զամբյուղը բաղկացած է աշխարհի քսան առաջատար պետությունների (G-20) արժույթներից: Արժույթների «մասնաբաժիններն» էլ որոշվում են համաշխարհային տնտեսությունում պետությունների դերին համապատասխան: G-20 պետությունների արժույթների ամբողջությունը համեմատաբար ավելի կայուն չափանիշ է, քան որեւէ մեկ արժույթՙ առանձին վերցված:
WOCU-ն լայնորեն կիրառվում է միջազգային առեւտրում: Խոշոր առեւտրային կազմակերպություններ եւ ֆինանսական կառույցներ իրենց հաշվարկներում օգտագործում են WOCU-ն, որպեսզի խուսափեն առաջացող ռիսկերից: Օգտագործվում են նաեւ ֆինանսական գործիքներՙ նոմինացված WOCU-ով: Բանկերը պահում են WOCU հաշիվներՙ միմյանց հետ հարաբերությունները հաշվարկելով այդ ՀՄ-ով:
Ինչ վերաբերում է ԵՏՄ-ում ՀՄ-ի ներդրմանը, եթե այն ընդհանրապես ներդրվի, ապա կազմված է լինելու անդամ-պետությունների արժույթների զամբյուղից: Ճիշտ էՙ դեռ պարզ չէ, թե ինչպիսին է լինելու ՀՄ-ն, ինչպես եւ որ դեպքերում է այն օգտագործվելու. ՀՄ ներդնելու հնարավորությունը դեռ նոր պետք է քննարկվի եւ բանակցվի: Սակայն համարվում է, որ տնտեսական ինտեգրման հարցում նոր ՀՄ-ն կաջակցի ԵՏՄ անդամ-պետությունների արժույթների փոխարժեքների կտրուկ տատանումների վնասից խուսափելու հարցում թե՛ պետությունների միջեւ հարաբերություններում եւ թե՛ միջազգային ձեռնարկատիրական հարաբերություններում:
