ԱՐԱՄ ՍԱՖԱՐՅԱՆ, քաղաքական վերլուծաբան, բանասիրական գիտությունների թեկնածու
Շաբաթվա սկզբում հայտնի դարձավ, որ Թուրքիայի էկոնոմիկայի նախարար Նիհաթ Զեյբեքչին ավստրալական Սիդնեյ քաղաքում տեղի ունեցած G20 երկրների առեւտրի նախարարների հանդիպման շրջանակներում հանդես է եկել Մաքսային Միության հետ ավելի սերտ համագործակցության նախաձեռնությամբ: ՌԴ տնտեսական զարգացման նախարար Ալեքսեյ Ուլյուկայեւի խոսքերով, քննարկվել են «հնարավոր համագործակցության, այդ թվում եւ Մաքսային Միության եւ Թուրքիայի միջեւ ազատ առեւտրի գոտու ձեւավորման ձեւերը: Պայմանավորվածություն է ձեռք բերվել ստեղծել համապատասխան աշխատանքային խումբ եւ սեպտեմբերին սկսել այդ հնարավորությունների եւ հեռանկարների առավել մանրամասն քննարկումը»:
Ղազախստանի ներդրումների շահավետության հետազոտության գործակալության ավագ վերլուծաբան Տալգատ Մուսաբեկովի կարծիքով, դա հանդիսանում է «Ղազախստանի համար դրական ազդանշան ինչպես ղազախական արտահանողների համար սպառման շուկայի պոտենցյալ ընդլայնման պատճառով, այնպես էլ Ռուսաստանի եւ Բելառուսի հետ ազատ առեւտրի գոտում վեկտորների եւ ուժի կենտրոնների մեծացման տեսանկյունից: Այնպիսի հզոր խաղացողի առկայությունը, որպիսին է Թուրքիան, որն ավելի համադրելի է Ռուսաստանի հետ տնտեսությունների չափով, քան Ղազախստանի, հնարավոր է, ավելի լայն տարածք կբացի Ղազախստանի զորաշարժի համար բանակցային գործընթացում»:
Իր հերթին «Ֆինամ» ռուսաստանյան ներդրումային հոլդինգի վերլուծաբան Անատոլի Վակուլենկոն կարծում է, որ Թուրքիայի հայտարարությունները Մաքսային Միության նկատմամբ հետաքրքրության վերաբերյալ կրում են ավելի շուտ մարտավարական, քան ռազմավարական բնույթ: Թուրքիան տեւական ժամանակ եւ առանց հաջողության փորձում է մտնել Եվրոպական Միություն, բայց եվրոպացիները անընդհատ թուրք գործընկերներին կերակրում են «նախաճաշերով»: Ի դեմս Մաքսային Միության հայտնվում է մի այլընտրանք, որով թուրքերը կսկսեն վախեցնել եվրոպացիներին:
Թուրքիան Եվրոպական Միության թեկնածու պետություն է եւ վաղուց ունի նրա հետ ասոցիացված կարգավիճակ: Ռուսաստանը աշխարհի յոթ կամ ութերորդ տնտեսությունն է: Թուրքիանՙ տասնվեցերորդը կամ տասնյոթերորդը: Աշխարհի երեք խոշորագույն ուժային կենտրոններըՙ ԱՄՆ, ԵՄ եւ Չինաստանը ունեն յուրաքանչյուրը Ռուսաստանից ութ անգամ ավելի մեծ տնտեսական ներուժ: Հենց այդ պատճառով էլ նախկին ԽՍՀՄ փլուզումից հետո տեւական ժամանակ այդ ուժային բեւեռներըՙ հատկապես առաջին երկուսը Ռուսաստանին չեն վերաբերել իբրեւ ինքնուրույն աշխարհաքաղաքական եւ աշխարհատնտեսական խաղացողի: Ինչ վերաբերում է Մաքսային Միության հետ Թուրքիայի հարաբերությունների սերտացման հնարավորությանը, ապա այս խնդիրը հանկարծ կամ միանգամից ի հայտ չի եկել:
Ռուս վերլուծաբան Անդրեյ Չեբոտարյովը հայ-ղազախական հարաբերություններում զգայուն համարվող հարցերը թվարկելիս հիշեցրել է, որ դեռ 2012թ. հոկտեմբերի 23-ին Մինսկում գումարված Բարձրագույն Եվրասիական Տնտեսական Խորհրդի նիստում նախագահ Նուրսուլթան Նազարբաեւն առաջարկել է ընդունել Թուրքիան Մաքսային Միություն: Իր առաջարկությունը նա հիմնավորել է այն հանգամանքով, որ «տվյալ խոշոր տնտեսություն ունեցող երկրի մասնակցությունը դրականորեն կանդրադառնա ՄՄ աշխատանքի վրա, ինչպես նաեւ Արեւմուտքում կհանի կասկածենրը, թե Ղազախստանը, Բելառուսը եւ Ռուսաստանը ուզում են վերստեղծել ԽՍՀՄ»: Նույն հարցին Ղազախստանի նախագահը կրկին վերադարձավ հունիսի 5-ինՙ մեկնաբանելով թուրքական Բոդրում քաղաքում անցած թյուրքալեզու պետությունների համագործակցության խորհրդի չորրորդ գագաթաժողովի արդյունքները: Նա, մասնավորապես, ասել է, որ ԵԱՏՄ բաց է այլ պետությունների անդամակցության համար եւ Թուրքիան կարող էր ապագայում դառնալ տվյալ միավորման ասոցիացված անդամ: Հետաքրքրական է Ա. Չեբոտարյովի եզրակացությունը. «Ակնհայտ է, որ նման հարցադրումը պատահական չէ: ԵԱՏՄ-ին Հայաստանի սպասվող միացումը քաղաքական առումով ամենաշատը ձեռնտու է Ռուսաստանին եւ կնպաստի նրա ազդեցության ընդլայնմանը միության շրջանակներում: Այդ պայմաններում Թուրքիայի ԵԱՏՄ հնարավոր մուտքը թույլ կտար Ղազախստանին ի դեմս նրա ունենալու պոտենցյալ դաշնակից փոխադարձ շահերը պաշտպանելու եւ միմյանց սատարելու համար Միության մյուս գործընկերների հետ հարաբերություններում: Թուրքիայիՙ Հայաստանի հետ անմիջական հարեւանությունը կարող էր նպաստել այս հարցի դրական լուծմանը: Դրա հետ մեկտեղ կան մի շարք «բայց»-եր, որոնք արգելակում են Ղազախստանի նախագահի քննության ներկայացված գաղափարի իրականացմանը: Մասնավորապես Թուրքիայի անադամակցությունը ՆԱՏՕ-ին եւ նրա բարդ հարաբերությունները Հայաստանի հետ»:
Վերլուծաբանների շրջանում հետաքրքրություն եւ մեկնաբանություններ առաջացրած այս նոր իրադրությունը, ուղղակիորեն եւ առաջին հերթին մեր երկրի շահերին վերաբերելով, խնդիր է դնում հասկանալ, իմաստավորել եւ նախապատրաստվել իրադարձությունների նման զարգացմանը: Իսկ որ այդ իրադարձությունները կարող են ընթանալ ոչ թե մեկ (միակ), այլ մի քանի ուղղություններով, նույնպես հասկանալի է: Ստորեւ ներկայացնում ենք երկու սցենար, մեկը «լավատեսական», մյուսըՙ «հոռետեսական»:
«Լավատեսական» սցենար
Մաքսային Միության զարգացման նախորդ երկու տարիների ցուցանիշներն այնքան նշանակալից են եղել, որ աշխարհի բազմաթիվ երկրներում ցանկություն է առաջացել ՄՄ-ի հետ հարաբերությունները զարգացնելու ճանապարհով հումքային ռեսուրսների վրա դուրս գալու լրացուցիչ հնարավորություններ ստանալու: Եթե Թուրքիան, հակառակ Արեւմուտքի հորդորների, որոշի շատ սերտացնել հարաբերությունները ԵԱՏՄ-ի հետ, պատճառաբանելով դա Ռուսաստանի հարավում, Հյուսիսային եւ Հարավային Կովկասում իր տնտեսական ազդեցությունը մեծացնելու ցանկությամբ, ապա դա լրացուցիչ խթան կհանդիսանա Հարավային Կովկասում ռուս-թուրքական համագործակցության նոր ձեւերի ի հայտ գալու համար: Հիշեցնենք, որ Վրաստանի տարածաշրջանում ամենաազդեցիկ տնտեսական գործընկերը հենց Թուրքիան է: Ադրբեջանի համար Թուրքիան բացի ազդեցիկ տնտեսական գործընկեր լինելուց գլխավոր ռազմաքաղաքական դաշնակիցն է: Եթե Թուրքիան լրջորեն զգա Ռուսաստանի եւ նրա դաշնակիցների հետ տնտեսական փոխշահավետ հարաբերությությունները ասոցիացման մակարդակի բարձրացնելու անհրաժեշտությունը, ապա միանշանակորեն կարելի է ասել, որ նա կհորդորի թե Վրաստանին, թե Ադրբեջանին նույնպիսի ասոցիացված հարաբերություններ ունենալու ԵԱՏՄ-ի հետ: Թե որքանով կբավարարի Ռուսաստանի տնտեսական ներուժը նման բաց եւ պարզեցված տնտեսական համագործակցություն ունենալու Հարավային Կովկասում, առայժմ դժվար է ասել: Բայց իրադարձությունների նման զարգացման հնարավորությունն ավելի խորը իմաստ է տալիս այն տեղեկություններին, թե Թուրքիան ուղիներ է փնտրում արդեն այս աշնանը հայ-թուրքական սահմանը վերաբացելու եւ հայ-թուրքական օրակարգի կնճռոտ հարցերին ինչ-որ լուծումներ տալու համար: Այս դեպքում Հայաստանը կանգնում է եթե ոչ սպառնալիքների, ապա նոր մարտահրավերների առաջ: Օրինակ, կարեւորագույն օրակարգային հարց է դառնում հայ-թուրքական դիվանագիտական հարաբերությունների հաստատումը, դեսպանատների եւ հյուպատոսարանների փոխանակումը, որովհետեւ առանց դիվանագիտական ներկայության երկու երկրների քաղաքացիների զանգվածային բնույթ ստացող տեղաշարժերը բացված սահմանով կարող են ուղղակի անկանխատեսելի հետեւանքներ ունենալ: Ուզում եմ հիշեցնել, որ հայ-թուրքական երկխոսության սառեցումը հետին պլան մղեց քաղաքագիտական եւ տնտեսագիտական շրջանակներում սկսված հետազոտությունները տնտեսական օգուտների եւ առաջացող ռիսկերի գնահատման վերաբերյալ: Այնպես որ սեպտեմբերի սկսվելիք Թուրքիայի երկխոսությունը Ռուսաստանի եւ ԵԱՏՄ-ի հետ նորից օրակարգի հարց պետք է դարձնի ստեղծված իրավիճակի գիտական եւ մասնագիտական գնահատման հարցերը:
«Հոռետեսական» սցենար
Արեւմուտքի եւ Ռուսաստանի փոխհարաբերությունները թեւակոխել են սառը պատերազմի փուլ: Ինչքան էլ որ տարբեր երկրների փորձագետները հորդորում են ավելի չսրել իրավիճակը, որովհետեւ պատժամիջոցները բումերանգի տեսք կարող են ստանալ, առայժմ Ռուսաստանի նկատմամբ Արեւմուտքը միայն խստացնում է իր վերաբերմունքը: Այս հանգամանքներում ՆԱՏՕ-ի անդամ Թուրքիային դժվար թե թույլ տան մի այնպիսի փոխշահավետ համագործակցություն սկսել ԵԱՏՄ-ի հետ, որի արդյունքում Եվրոպայի տնտեսական վնասների կողքին Թուրքիան սկսի բուռն զարգացնել էժան ներկրված վառելիքի եւ հումքի վրա հիմնվելիք իր արտադրությունները: Հետեւաբար Թուրքիային կարող է արվել ինչ-որ մի լրացուցիչ շռայլ առաջարկություն նրան ԵԱՏՄ-ի հետ ասոցիացվելուց հեռու պահելու համար գոնե այս փուլում: Այն, որ նույնիսկ այս ալիքի վրա Թուրքիային Եվրոպական Միություն չեն ընդունելու, պարզ է շատերի համար: Ուրեմն ի՞նչ է լինելու այն բոնուսը, որը Թուրքիային հեռու կպահի Ռուսաստանի հետ մերձենալուց:
Արեւելյան եւ արեւմտյան վերլուծաբանների շրջանում կարծես միակարծություն կար այն հարցում, որ Արեւմուտքի հետ Ռուսաստանի աշխարհաքաղաքական բախման հիմքում հայտնվել են քաղաքակրթական արժեքները, իսկ բախման գիծն անցնում է Բելառուսից մինչեւ Կենտրոնական Ասիա: Կարծես գիտակցվում է նաեւ այն հանգամանքը, որ Հարավային Կովկասը այդ բախման գծի ամենադյուրազգաց հատվածն է դարձելՙ նկատի ունենալով լարվածության աճը Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության եւ մյուս հակամարտությունների շուրջ: Եթե տնտեսական համագործակցությունը զարգացնելու տրամադրություններին փոխարինելու գան առճակատումն ուժեղացնելու միտումներ, ապա հակամարտությունների նոր բորբոքումը կարող է միանգամայն կանխատեսելի եւ իրատեսական դառնալ: Բայց պետք է հասկանալ, որ այդ բորբոքումը չի լինելու, օրինակ, միայն Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության գոտում, այլ ատելության բռնկման ալիքները կարող են տարածվել հարեւան երկրներում, նույնիսկ բավականին հեռու: Այնպես որ մի բան է քաղաքականությունը կաբինետներում ծրագրավորելը, ուրիշ բան է ժողովուրդների իմաստությունը եւ ինքնաոչնչացման քայլերից հեռու մնալու հավաքական բնազդը:
Անշուշտ այս սցենարները շատ ընդհանուր են եւ իրադարձությունների գործնական զարգացումը կարող է ընթանալ ոչ թե այդ ուղիներից յուրաքանչյուրով, այլ պարունակել երկու սցենարների բազմաթիվ կետեր: Սա նույնպես աշխարհաքաղաքական խոշոր ու տարածաշրջանային խաղացողների քայլերից ու մոտեցումներից է կախված լինելու: Ամեն դեպքում, Եվրասիական Տնտեսական Միությանը Հայաստանի ապագա անդամակցությունն այնպիսի նոր իրավիճակներ է ստեղծում, որը ստիպում է տարածաշրջանի գործերով շահագրգռված բոլոր խաղացողներին լրացուցիչ աշխուժություն դրսեւորելու:
