ԱՐԱՄ ՍԱՖԱՐՅԱՆ, քաղաքական վերլուծաբան, բանասիրական գիտությունների թեկնածու
Բոլոր հիմքերը կան հայտարարելու, որ Եվրասիական Տնտեսական Միությանը Հայաստանի միանալու մասին պայմանագիրը փաստացի ստորագրման համար պատրաստ կլինի մինչեւ սեպտեմբերի 10-ը: Ավարտվել են պայմանգրի վերաբերյալ տնտեսական եւ տեխնիկական համաձայնեցումները եւ հիմա, այլեւս, որեւէ համաձայնեցում տեղի չի ունենում: Ստորագրմանը ներկայացնելիք փաստաթղթերն այժմ գտնվում են Ռուսաստանի, Ղազախստանի եւ Բելառուսի կառավարություններում, որտեղ անցնում են սահմանված կարգով համաձայնեցման փուլը: Ոչ մայիսի 29-ին հաջորդած շրջանում, ոչ էլ այժմ ստորագրման ենթակա փաստաթղթերի առնչությամբ Հայաստանի առջեւ քաղաքական խնդիրներ չեն հարուցվել: Այս տեղեկատվությամբ մեր վերլուծականը սկսելու անհրաժեշտությունն զգացինք, որովհետեւ վերջին շրջանում ԵԱՏՄ-ին Հայաստանի անդամակցության պայմանագրի ստորագրման ձգձգմումը անդամակցության հակառակորդները փորձում են օգտագործել Հայաստանի ներսում ներքաղաքական լարվածությունը մեծացնելու եւ ստեղծված անորոշության մթնոլորտում կողմնորոշումների միջեւ պայքարն ու առճակատումը բորբոքելու նպատակով: Ստորեւ փորձենք վերլուծել այն իրավիճակը, որն առարկայորեն գոյություն ունի Հայաստանում եւ մեր շուրջը աշխարհաքաղաքական նախապատվությունների եւ աշխարհաքաղաքական ու քաղաքակրթական առճակատումների պայմաններում:
Ինչպիսի՞ն են հայաստանյան հասարակության աշխարհաքաղաքական նախապատվությունները
Իմ գործընկեր, սոցիոլոգ Սամվել Մանուկյանը պնդում է, որ անցած տասը տարիների ընթացքում Հայաստանի հասարակության, ամբողջությամբ վերցված կողմնորոշումային նախապատվությունները էական փոփոխության չեն ենթարկվել: 2000-ականների սկզբից մինչեւ այսօր հայաստանցիների ճնշող մեծամասնությունը դրականորեն է տրամադրված դեպի Ռուսաստանը եւ հանդես է գալիս հայ-ռուսական բազմաբնույթ հարաբերությունների ամրապնդման օգտին, այդ թվում ԵԱՏՄ-ին Հայաստանի լիարժեք ինտեգրման օգտին: 2000-ական թվականներից սկսած հայկական, ռուսական, եվրոպական եւ ամերիկյան տարբեր կազմակերպությունների պատվերով եւ տարբեր սոցիոլոգիական կենտրոնների նախաձեռնությամբ իրականացված հարցումները միաբերան վկայել են, որ վերոհիշյալ տեսակետի օգտին է հայաստանցիներիՙ ամենահամեստ հաշվարկներով երկու երրորդից ավելին: Բոլորովին վերջերս «Գելափ ինթերնեշընլի» անցկացրած հարցումը ցույց տվեց, որ Ռուսաստանի արտաքին քաղաքական կուրսը պաշտպանում է հայաստանցիների 80 տոկոսը: Օրեր առաջ «Սոցիոմետր» սոցիոլոգիական ծառայության կողմից անցկացված հարցումները հաստատեցին, որ հայաստանցիների մոտ 70 տոկոսը կողմ է ԵԱՏՄ-ին անդամակցությանը: Հետաքրքրական է, որ այդ կենտրոնի ղեկավար Ահարոն Ադիբեկյանի վկայությամբ վերջին շրջանում Ռուսաստանի նկատմամբ համակրանք ունեցողների թիվը նույնիսկ աճել է 10 տոկոսով:
Այն, որ շարքային քաղաքացիները Հայաստանում եւ Ռուսաստանում ունեն միանգամայն առողջ եւ քաղաքական իրավիճակին համարժեք պատկերացումներ Եվրասիական ինտեգրման գործընթացի հարցում, վկայել է, մասնավորապես, Հասարակական կարծիքի ուսումնասիրման համառուսաստանյան կենտրոնը: Ըստ նրա հարցումների, ռուսաստանցիների 45 տոկոսը դրական է վերաբերվում Հայաստանի անդամակցությանը ԵԱՏՄ-ին, ինչն ամենաբարձրն է հետխորհրդային տարածքի պետությունների նկատմամբ վերաբերմունքի ցուցանիշերում: Օրինակ, Ադրբեջանի անդամակցության հեռանկարը իրական եւ դրական է գնահատել նույն հարցման մասնակիցների միայն 23 տոկոսը, մյուս երկրներն ունեն ավելի ցածր ցուցանիշ: Հասարակական այս տրամադրությունները նկատի ունենալով է, որ հուլիսի 1-ին Ռուսաստանի դիվանագիտական կորպուսի հետ հանդիպման ժամանակ նախագահ Վլադիմիր Պուտինը հայտարարեց, որ Հայաստանը ԵԱՏՄ անդամ կդառնա շատ մոտ ապագայում: Ղազախստանի արտաքին գործերի նախարարը հայտարարել է, որ դա գուցե տեղի ունենա հոկտեմբերին Մինսկում կայանալիք ԵԱՏՄ բարձրագույն խորհրդի նիստում: Պարզ է, որ այս տեղեկությունները որքան հանգստացնում են ինտեգրման կողմնակիցներին, այնքան մտահոգում, ինչու չէ, նաեւ զայրացնում են ինտեգրման հակառակորդներին: Անցած ամիսների ընթացքում, երբ սեպտեմբերի 3-ից հետո սկսեց բանակցվել ՄՄ-ին եւ ԵԱՏՄ-ին Հայաստանի անդամակցության հարցը, ռուսաստանցի եւ հետխորհրդային տարածքի քաղաքագետները, վերլուծաբաններն ու տնտեսագետները շատ ջանքեր թափեցին, որպեսզի Եվրասիական ինտեգրման գործընթացի հասարակական եւ քաղաքական քննարկումները դուրս չգան կառուցողական ծիրից եւ ավելորդ առիթ չտան Ռուսաստանի «կայսերապաշտական թաքնված նկրտումների» կամ Խորհրդային Միության մասնակի վերականգնման փորձերի մասին հակառակորդ ճամբարների քաղաքական գործիչներին ու քաղաքագետներին խոսելու: Սակայն իրադարձություններն առարկայորեն զարգացան այլ ճանապարհով, եւ Ռուսաստանի ու Եվրոպայի միջեւ ռազմավարական գործընկերային հարաբերությունների ձեւավորման քայլերի փոխարեն այսօր մենք գործ ունենք ուկրաինական ճգնաժամի պատճառով աշխարհի խոշոր ուժային բեւեռների միջեւ աշխարհաքաղաքական եւ քաղաքակրթական բախման հետ:
Կարելի՞ է արդյոք Հայաստանը հետ պահել Մայդանը կրկնելուց
Քաղաքակրթությունների բախման եւ նորագույն աշխարհաքաղաքական առճակատումներն ուսումնասիրող քաղաքագետները համաձայն են, որ Ուկրաինայում ճգնաժամի պատճառը արեւմտյան կաթոլիկա-բողոքական քաղաքակրթության եւ ուղղափառ-ռուսական քաղաքակրթության միջեւ քաղաքակրթական առճակատումն է: Հայաստանում մի քանի հրապարակումներ են եղել այն մասին, որոնք տեսական մակարդակով փորձել են հիմնավորել այն իրողությունը, թե հետխորհրդային տարածքի վեց պետություններն էլ հայտնվել են արեւմտյան եւ ռուսական շահերի բախման եզրագծում: Հենց դրանից էլ արվել է գործնական եզրակացություն, որ այդ երկրներից յուրաքանչյուրում աշխարհի խոշորագույն բեւեռների շահերի առճակատումը կարող է հանգեցնել կա՛մ ներքաղաքական լարվածության աճի, կա՛մ սառեցված հակամարտությունների նոր բռնկման: Իսկ այստեղից էլ հայաստանցի շատ վերլուծաբաններ զգուշավոր եզրակացություններ են անում այն մասին, թե աշխարհաքաղաքական կողմնորոշումների միջեւ հակասությունը Հայաստանում եւս կարող է աննախադեպ առճակատման պատճառ դառնալ:
ԵԱՏՄ-ին Հայաստանի անդամակցությունը նախապատրաստելու ամբողջ շրջանում ի հայտ եկավ երկու իրողություն, որի մասին առաջներում շատ խոսել ընդունված չէր: Առաջինն այն է, որ Հայաստանի բնակչության ճնշող մեծամասնությունը Ռուսաստանի հետ հարաբերությունները համարում է առաջնային կարեւորության խնդիր: Ընդ որում, արտաքին եւ ներքին քարոզչական եւ հակաքարոզչական հնարքների սիստեմատիկ կիրառման պայմաններում էլ այդ բանակը ոչ թե փոքրացել, այլ ինչպես վերեւում ցույց տվեցինք, նույնիսկ մեծացել է: Բայց մյուս կողմից պարզ դարձավ նաեւ, որ մեր հասարակության սոցիալապես ավելի ապահովված խավերի շրջանում անհամեմատ ավելի մեծ են արեւմտամետ հայացքները: Սա էլ առարկայորեն փորձում են բացատրել ոչ միայն նյութական մեծ հնարավորությունները Արեւմուտքում իրացնելու ցանկությամբ, այլեւ Խ. Միության փլուզումից հետո միաբեւեռ եւ գլոբալիստական աշխարհի պայմաններում պետական-հասարակական շինարարության ընթացքում առաջացած նոր վերնախավերի արժեքային համակարգերով: Բայց ուզում եմ նշել, որ Հայաստանում այս կապակցությամբ ինչ-որ բացառիկ կամ արտառոց բան տեղի չի ունեցել: Նույն իրողությունները, նույն ներքին բովանդակությամբ եւ շատ ավելի մեծ մասշտաբներով առկա են հենց Ռուսաստանում, որը հանդես է գալիս որպես Եվրասիական ինտեգրման լոկոմոտիվ: Միանգամայն ակնհայտ է, որ ռուսական վերնախավերի մեծ մասը աշխարհընկալման, կրթության որակի ու բովանադկության, կենցաղի ու հանգստի կազմակերպման, հասարակական հարաբերությունների ոլորտներում Խ. Միության փլուզումից հետո մեծամասամբ հակված են եղել դեպի Եվրոպական Միություն եւ ԱՄՆ: Ահա թե ինչու ռուսաստանակենտրոն քաղաքական կուրս վարելու կողմնակիցներից մեկը, հայտնի կինոռեժիսոր եւ հասարակական գործիչ Նիկիտա Միխալկովը նախագահ Պուտինին լրջորեն առաջարկում էր մտածել ռուսական վերնախավերը փոխելուն ուղղված քայլերի մասին: Հայաստանում նման խնդիր որեւէ մեկը չի բարձրաձայնել եւ եթե բարձրաձայնի էլ, առանձնապես հաջողություն չի ունենալու: Բայց ապահովել տարակարծիք վերնախավերի միջեւ նույնիսկ անհաշտ բանավեճերի պարագայում համազգային համերաշխության դրսեւորումը, թվում է, միանգամայն իրատեսական է: Ավելի պարզ ասածՙ այն, ինչից մենք հմտորեն խուսափել ենք վերջին մեկ տարում, չի կարող իրողություն դառնալ սեպտեմբերին սկսվող նոր քաղաքական սեզոնում: Հիշեցնեմ, որ այն ժամանակ հիմնական քաղաքական բուրգերի ղեկավարները իրենց կողմնակիցներին եւ հասարակությանը հորդորեցին չքաղաքականացնել ԵԱՏՄ-ին Հայաստանի միանալու հարցը: Ուրեմն թույլ չտանք այնպիսի վիճակ, երբ այս ուղեծրից իրադարձությունների ինքնաբուխ զարգացումը շեղում առաջացնի:
Արտաքին սպառնալիքների լրջության ընկալումը
90-ականների սկզբից մինչ այսօր Ադրբեջանն ու Թուրքիան ձեռք-ձեռքի տված իրականացնում են Հայաստանի շրջափակումը, որի նպատակը մեկն էՙ թույլ չտալ Հայաստանի զարգացում, ծնկի բերել մեր երկիրը եւ ստիպել մեզ Լեռնային Ղարաբաղի հարցում գնալ միակողմանի զիջումների: Իրենց բոլոր բացասական հետեւանքներով հանդերձ այդ շրջափակումներն ու ճնշումները գլխավոր նպատակներին այդպես էլ չեն ծառայել: Ադրբեջանի նախագահը շատ լավ հասկանում է, որ ԵԱՏՄ մտնելով Հայաստանը ստանում է լուրջ եւ տեւական զարգացման հնարավորություն: Դրա համար էլ չի զլանում նամակներ գրել Ռուսաստանի, Ղազախստանի եւ Բելառուսի նախագահներին:
Հրադադարի ռեժիմի հաճախակիացած խախտումները ղարաբաղյան հակամարտության գոտում գալիս են ուժեղացնելու մեր զգոնությունը եւ մեր պատրաստության մակարդակը: Թուրքիայից տեղեկություններ են հասնում այն մասին, որ այնտեղ ուզում են սահմանները բացել այս աշնանը դեռ դիվանագիտական հարաբերություններ չհաստատած: Պետք է շատ լավ հասկանալ, որ առանց դիվանագիտական հարաբերությունների հաստատման, հայ-թուրքական սահմանի բացումը կարող է պարունակել ապակառուցողական լուրջ ռիսկեր եւ դառնալ նոր միջպետական լարվածությունների պատճառ: Այս կամ այն կողմնորոշման հետեւորդները հիմա զրույցներում ու բանավեճերում փորձում են հասկանալ, որ եթե սրվի ներքաղաքական լարվածությունը եւ այն ընդունի քաոսային եւ անկառավարելի բնույթ, կհանգեցնի՞ արդյոք լուրջ ապակայունացման Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության սահմաններին կամ կարո՞ղ է հանգեցնել այլ ծանր հետեւանքների: Իմ կարծիքով դա այդպես էլ կլինի: Բայց ես գիտեմ մարդկանց, որոնք այդպես չեն մտածում: Դրա համար էլ կարծում եմ, որ ավելի լավ է բացել ազատ խոսքի բոլոր դռները, որպեսզի հասարակությունը հնարավոր վտանգների մասին իմանա ավելի շուտ, քան այդ վտանգները կդառնան իրական:
