Հայաստանի մայրաքաղաքները, ի թիվս Հայաստանի այլ քաղաքների, եղել եւ մնում են հետազոտողների ուշադրության կենտրոնում: Հրատարակվել եւ հրատարակվում են արժեքավոր աշխատություններ, լուսանկարների ալբոմներ, գիտական հոդվածներ, երբեմն էլ անցկացվում են գիտաժողովներ:
Երեկ տեղի ունեցավ «Հայաստանի մայրաքաղաքներ» գրքի առաջին մասի շնորհանդեսը, որը նվիրված է Վանին: Ժողովածուն ամփոփում է Վան քաղաքի հիշատակության 2865-ամյակին նվիրված միջազգային գիտաժողովի նյութերը:
Գիրքը տպագրվել է ծագումով վանեցի, մոսկվայաբնակ անանուն գործարարի միջոցներով, որտեղ տեղ են գտել ավելի քան երեք տասնյակ հետազոտողների հոդվածներ` նվիրված առավելապես Վան քաղաքի, ինչպես նաեւ Վասպուրական աշխարհի պատմության, բնակչության, կենցաղի, ժողովրդական բանահյուսության, 1915 թ. ինքնապաշտպանության եւ այլ հիմնախնդիրներին:
Ժողովածուի գլխավոր խմբագիրը հնագիտության եւ ազգագրության ինստիտուտի առաջատար գիտաշխատող, ազգագրագետ Հարություն Մարությանն «Ազգ»-ի հետ զրույցում ասաց. «Ժողովածուում ներառված են 32 գիտնականների աշխատանքներ, գիրքը տպագրվել է 500 տպաքանակով: Ցանկացողները կարող են ձեռք բերել «Վասպուրական» հայրենակցական միությունից` 5000 դրամով, սակայն գրքի ինքնարժեքը 7000 դրամ է»: Ժողովածուի գլխավոր խմբագիրն ասաց նաեւ, որ ցանկանում են հաջորդ ժողովածուն հրատարակել Արմավիր մայրաքաղաքի մասին: Անդրադառնալով գրքի անգլերեն թարգմանության վերաբերյալ հարցին, Հ. Մարությանը ցավով նշեց. «Թարգմանչական դպրոցը մեզ մոտ դեռ այդքան զարգացած չէ, որ կարողանանք որակյալ եւ ոչ թանկ գներով թարգմանել: Դժվար է նյութը ճիշտ ներկայացնել օտարազգի ընթերողին»:
Ազգագրագետն ընդգծեց, որ տեղի ունեցած գիտաժողովին հնչել են զեկուցումներ ինչպես Հայաստանից, այնպես էլ ԱՄՆ-ից, Իրանից եւ Ֆրանսիայից: Հ. Մարությանը ցանկանում է, որ հարյուրամյակին ընդառաջ հաջորդ գիտաժողովն անցկացվի Վանում:
Գիտաժողովին հնչած եւ «Հայաստանի մայրաքաղաքները» ժողովածուում հոդվածի ձեւով տեղ գտած ուսումնասիրություններում ընթերցողը կգտնի բազմաթիվ նորություններ, հայտնի իրողությունների նորովի մեկնաբանություններ: Ժողովածուն չի հավակնում համընդգրկունության, քանի որ այն մեկ գիտաժողովի ընթացքում հնչած ելույթների մեծագույն մասի հանրագումարն է միայն, մինչդեռ Վանին եւ Վասպուրականին նվիրված բազմաթիվ արժեքավոր հրապարակումներ կան, ոչ քիչ թվով էլ անտիպ աշխատություններ:
Ժողովածուի համահեղինակներից է նաեւ բանագետ Արմեն Սարգսյանը, որը գրքում ներկայացրել է վանեցիների անեկդոտ-զվարճապատումները` 150 արխիվային նյութերից եւ գրառումներից. «Ներկայացրել եմ վանեցիների ոգին, տոկունությունը այլ տեսանկյունից: Այժմ էլ շարունակվում են պատմել վանեցիների անեկդոտները-զվարճապատումները, եւ ապագայում դրանք պատմվելու են նաեւ իրենց հայրենիքում` Վանում: Ժողովածուում ներկայացրել եմ վանեցիների զվարճապատումների առանձնահատկություններն ու ինքնատիպությունը, ինչպես նաեւ ժլատապատումները: Նման ժողովածու շատ հազվադեպ է հրատարակվում եւ այն եկավ հաստատեց, որ ունենք լավ մասնագետներ, գիտնականներ, սակայն միջոցների պակասության պատճառով չենք կարողանում հրատարակել: Իսկ այս դեպքում այն հրատարակվեց բարերարի միջոցով, որ չցանկացավ իր անունը հրապարակել»:
Իսկ ազգագրագետ Սվետլանա Պողոսյանը ժողովածույում անդրադառձել է Վասպուրականի զարդահամալրին. «Շատ եմ կարեւորում կատարված այս աշխատանքը, մասնավորապես` գլխավոր խմբագրինը: Այս ժողովածուն կարեւորում եմ, քանի որ նրանում համակողմանիորեն ներառված են Վանի պատմությունը, բնագիտությունը եւ մշակույթը: Ներկայացրել եմ Վասպուրականի զարդահամալիրի յուրահատկությունները, գաղափարական ընդհանրությունները: Վասպուրականի զարդահամալիրը շատ ինքնատիպ է` ե՛ւ գլխի հարդարանքը, ե՛ւ գոտկազարդը, ինչպես նաեւ ձեռքի եւ ոտքի զարդերը»:
Վանի եւ վանեցիների մասին կան բազմաթիվ բնութագրումներ, որոնց մի մասը ճիշտ է, մյուսները` վիճարկելի: Սակայն պետք է ապրած լինել Վանում համոզվելու համար ժողովրդական ամենահյտնի բնորոշումներից մեկին` «Երկնքում` դրախտ, երկրի վրա` Վան»: Սակայն մի առթիվ էլ Նշան Պեշիկթաշլյանը ասել է. «Վանեցին անձուլելի, անպատուաստելի, անբաղադրելի է, սակայն իբրեւ հայ: Եթե օր մը բոլոր հայերը օտարանան, վանեցին է, որ հայ պիտի մնայ յաւիտեան ու կենդանի պիտի պահէ հայութիւնը: Այս պարագան վանեցին ինքն ալ գիտէ լռելեայն»:
