Ստորեւ թարգմանաբար ներկայացնում ենք առաջին հեռախոսազրույցի պատճենը՝ վերջերս համաշխարհային տնտեսության զարգացման բնագավառում երկու այլ տնտեսագետների հետ Նոբելյան մրցանակի արժանացած հայազգի Տարոն Աջեմօղլուի հետ: Հարցազրույցը վարողը Ադամ Սմիթն է, Նոբելյան մրցանակների շնորհման կոմիտեի լրատվական ներկայացուցիչը, որ պարգեւի հայտարարությունից անմիջապես հետո կապվել է հայազգի գիտնականի հետ:
Ուշադիր ընթերցողը կարող է մտովի զուգահեռներ անցկացնել Աջեմօղլուի եւ գործընկերների մշակած տեսության ու մեր երկրում շարունակաբար տիրող իրավիճակի միջեւ, մասնավորաբար՝ ինստիտուտալիզմի բացակայության, ժողովրդավարության հետընթացի, աղքատության բարձր տոկոսի եւ մեկ շնչին ընկնող ցածր եկամուտի (հնա) վերաբերյալ:
– Ողջույն, Տարո՞նն է ինձ հետ խոսում:
– Այո, Ադամ, դո՞ւք եք:
– Այո, բազում շնորհավորանքներս:
– Շնորհակալություն: Հրաշալի է ձեզ հետ խոսել: Ապշեցուցիչ նորություն էր:
– Ենթադրում եմ չափազանց զբաղված եք, բայց կարծում եմ այսօրը պետք է որ յուրահատուկ լինի ձեզ համար:
– Ճիշտ եք: Բազում հեռախոսազանգեր եմ ստանում:
– Որտեղ՞ էիք, երբ լուրը ստացաք:
– Իրականում Աթենքում եմ հիմա: Ավարտել էի դասախոսությունս եւ մամուլի ասուլիսներս ու բարձրացել էի հյուրանոցի իմ սենյակը: Պատշգամբում էի, երբ էլ. նամակ ստացա Պեր Քրուսելից, որ ինձանից հեռախոսահամարս էր ցանկանում ճշտել: Մտածեցի, ինչ-որ կարեւոր բան է պատահելու: Քիչ անց զանգահարեցին գրասենյակից…
– Լավ լուրը հաղորդելու եւ միաժամանակ ըմբոշխնելու պատշգամբից երեւացող գեղեցիկ տեսարանը:
– Ճիշտ այդպես: Ռիվիերայի հրաշալի տեսարանը, չնայած այդ ժամանակ արդեն սենյակումս էի՝ տարված մտքերով, թե արդյոք ի՞նչ են հաղորդելու:
– Առաջինը ո՞ւմ հայտնեցիք ձեր լավ լուրը:
– Դե, իրականում կնոջս չէի կարող հայտնել, քանի որ նա Բոստոնում քնած պետք է լիներ այդ ժամին: Մամուլի ասուլիսից հետո էլ զանգեցի, բայց նա դեռ քնած էր: Իրականում նրա հետ ընդամենը քիչ առաջ խոսեցի:
– Պետք է որ չափազանց ուրախացած լիներ:
– Այո, հրճված էր:
– Իհարկե: Մարդիկ արդեն բավական ժամանակ է, ինչ խոսում էին այն մասին, որ արժանի ես այդ մրցանակին: Մտածո՞ւմ էիր, որ կգա այդ պահը:
– Գիտեք, մարդ չի մտածում նման բաների մասին: Կարելի է անշուշտ երազել, բայց չակնկալել նման բաներ: Ուղղակի հրաշալի երեւույթ է:
– Ձեր աշխատանքներում դուք կենտրոնացել եք հիմնականում բարեկեցության, բարգավաճման հասնելու ինստիտուցիոնալ լծակների, դրդապատճառների ե՛ւ հարուստ, ե՛ւ աղքատ երկրների տարբերությունները պարզաբանելու խնդիրների վրա: Դա էլ մեզ ստիպում է մի պահ կանգ առնել եւ խորհրդածել այդ տարբերությունների մասին: Ձեզ ապշեցնո՞ւմ է այն տարբերությունը, որ գոյություն ունի հարուստ եւ աղքատ երկրների միջեւ:
– Իհարկե ապշեցնում է: Այդ պատճառով էլ աշխատում եմ դրա հետ կապված խնդիրների բացահայտմամբ: Գիտեք, երբ սկսեցի տվյալներ քաղել եւ ընթերցել այլ գիտնականների կատարած աշխատանքները 1990-ական թվականներին, երբ ավարտում էի ատենախոսությունս Լոնդոնի տնտեսագիտության եւ քաղաքագիտության հաստատությունում, սկսեցի հետաքրքրվել այդ թեմաներով, քանի որ եթե մի երկիր 50 տոկոսով ավելի հարուստ է, քան մեկ այլ երկիր, կարելի է միգուցե ասել, որ դա բնական է, որովհետեւ այդ երկիրն ունի բնական ռեսուրսներ կամ նման այլ առավելություններ, բայց մեր ներկա՝ իրար հետ սերտորեն կապակցված աշխարհում եւ գլոբալիզացիայի պայմաններում, ոչ մի բնական բան չկա մեկ շնչի հաշվով եկամուտի եռապատիկ, քառապատիկ կամ հնգապատիկ տարբերությունների մեջ:
– Կարելի՞ է ինչ-որ բան ասել, թե ինչու որոշ երկրներ խրված կամ թվում է թե խրված են աղքատության մեջ:
– Այո, Ջիմ Ռոբինսոնի եւ Սայմոն Ջոնսոնի հետ իմ աշխատանքներում փորձում ենք բացահայտել դա տնտեսական զարգացման անմիջական պատճառները գտնելու միջոցով: Տարբերություններ գտնելու, օրինակ, կրթության, օգտագործելի իրերի արդյունավետության, ձեռքի տակ գտնված մեքենաների քանակի եւ այլ կարեւոր գործոնների մեջ: Հետո մի շերտ էլ խորանալով հայտնաբերում ես, որ ինստիտուցիոնալ գործոններն են վճռական դեր կատարում: Իհարկե, ուրիշ գործոններ եւս ազդում են մարդկային կապիտալի եւ արդյունավետության վրա, բայց ինստիտուտները, հատկապես ինստիտուցիոնալ ամբողջ համակարգը ամենավճռորոշն է: Կարող եք, անշուշտ, հարցնել, թե ի՞նչն է ստիպում երկրներին ունենալ լավ կամ վատ ինստիտուտներ, որոնց էլ նրանք կառչած մնում են: Սրանք այն թեմաներն են, որ մենք փորձում ենք հետազոտել, հասկանալ, թե ժողովրդավարության ո՞ր ձեւն է նախընտրելի եւ ինչո՞ւ բռնատիրությունը կամ այլ վատ վարչակարգերը շարունակում են գոյատեւել: Մեր թիմը նաեւ փորձում է այդ ինստիտուցիոնալ տարբերությունների գաղութատիրական սկզբնավորությունը պարզաբանել, որովհետեւ գաղութատիրական այդ փորձառությունը, որ սկիզբ է առել մոտ 500 տարի առաջ, իրականում վերափոխիչ բնույթ է կրել աշխարհի երկրների մոտավորապես կեսի կամ ավելի քան կեսի համար: Այն իսկապես փոխել է այդ երկրների ինստիտուցիոնալ ամբողջ համակարգը: Ավելին ասեմ, այնպես չէ, որ բոլոր երկրների համար մեկ ձեւաչափ է գործում:
Գաղութատիրական ժամանակաշրջանում այնքա՜ն շատ տարբերակներ կային եւ այդ ինստիտուտները ամենատարբեր պատճառներով են խորապես արմատացել: Դրա համար էլ մենք ջանք չենք խնայում ուսումնասիրելու եւ վերլուծելու այդ բոլոր պատճառները: Միակ գործոնը, որի վրա կենտրոնացանք սկզբում (հետագայում ուշադրություն դարձրինք նաեւ այլ, օրինակ` բնակչության խտության եւ այլ հանգամանքների վրա), հիվանդությունների միջավայրն էր, որը բնորոշ չէր եվրոպացիներին, եւ նրանք իմունիտետ չունեին դիմագրավելու այդ հիվանդությունները: Մենք փորձեցինք այդ ուղիները բացահայտելով հասկանալ, թե ինչպես է այդ միջավայրը ազդում եվրոպացիների գաղութատիրական ջանքերի եւ նրանց երկրներում տարբեր ինստիտուցիոնալ համակարգեր ստեղծելու գործընթացների վրա, որոնք էլ իրենց հերթին ձեւավորել էին նրանց տնտեսական առաջխաղացումները 19-րդ եւ 20-րդ դարերի ամբողջ ընթացքում:
– Բնական մի գործընթաց, որն էլ չափազանց արդյունավետ դաշտ ստեղծեց հետազոտությունները շարունակելու համար, այնպես չէ՞:
– Այո, շնորհակալություն այդ խոսքերի համար:
– Այդ բոլորից բխում է մի կարեւոր հարց. ինչպե՞ս է ինստիտուտների կազմավորումը հետագայում նպաստում դրանց արդյունավետ աշխատանքին: Եզրակացությունն այն է, հատկապես մեր այսօրվա աշխարհում, որտեղ ժողովրդավարության մասին շատ ենք խոսում, որ ժողովրդավարությունը բացարձակորեն անհրաժեշտ պայման է կառուցելու համար այդ ինստիտուտները: Բայց, իհարկե, սա բավական պարզունակ ձեւակերպում է:
– Այո, պարզունակ է այն իմաստով, որ ժողովրդավարությունը երկնքից չի ընկնում: Դա խստագույնս դժվար գործընթաց է, որի հաստատումից հետո անհրաժեշտ է պահպանել այն մերօրյա արդյունաբերական արագ զարգացող աշխարհում, որտեղ քաղաքագետներից շատերը կարծում են, թե ժողովրդավարությունը ապահով եւ անվտանգ ձեռքերում է եւ չի կարող երբեւէ վտանգված լինել: Մինչդեռ, արի ու տես, որ բոլորովին էլ այդպես չէ: Այն իրոք վտանգված է եւ գտնվում է ամենացածր մակարդակում, ոչ միայն Մ. Նահանգներում, այլ ամբողջ արեւմտյան աշխարհում: Ժողովրդավարությունը նշանակում է ստեղծել ժողովրդավարական քաղաքացիություն: Դա համերաշխություն, ներդաշնակություն եւ միմյանց հետ հաղորդակցություն է նշանակում: Նաեւ նշանակում է ընդունել պարտությունը, գնալ զիջումների, ներել, խոսել, բանակցել եւ հասկանալ դիմացինին: Այս բոլորը դժվար իրագործելի բաներ են եղել եւ ե՛ն ներկայիս: Դրանք առավել դժվար են դառնում խլրտումների ժամանակ, որի մեջ, ինչպես գիտեք, ապրում ենք: Սոցցանցերը, ինչ խոսք, որոշակի դեր խաղում են այստեղ:
– Այո, ձեր նորագույն աշխատանքը, հատկապես Սայմոն Ջոնսոնի հետ տեխնոլոգիաների դերի վերաբերյալ, թե ո՛վ է կառավարում դրանք, եւ թե ո՛վ է շահում դրանցից, խոսում է հենց դրա մասին: Սա մեզ արհեստական բանականությունից վախենալու փաստի առաջ է կանգնեցնում: Դուք ինչի՞ց եք վախենում ամենաշատը:
– Դե, շատ բաներից: Բայց ամենաշատը, երեւի, ժողովրդավարությունը կորցնելուց: Վստահ եմ, որ ժողովրդավարությունը շատ լավ համակարգ է: Ուինստոն Չերչիլն ասում էր, որ դա լավագույն համակարգն է, որը մեզ հնարավորություն է տալիս դիմագրավել խլրտումների ժամանակաշրջանները: Ես մտահոգ եմ, որ ժողովրդավարությունը բավականաչափ պահպանություն չի գտնում մեր օրերում: Ես դա համարում եմ ինքներս մեզ հասցված հարված, վնաս: Ժողովրդավարական կուսակցությունները միշտ չէ, որ առաջնորդվում են ժողովրդավարական խոստումներով, հատկապես «մաքուր» կառավարություն ձեւավորելու եւ ունեցվածքի բաժանումը տնօրինելու բնագավառներում: Բայց ես նաեւ արհեստական բանականությունից էլ եմ վախենում: Ոչ անշուշտ Ջեֆ Հինտոնի նման: Ես չեմ մտահոգվում «գերսմարդ» արհեստական բանականությունից, ընդհակառակը, վախենում եմ հիմար, անբան արհեստական բանականությունից, որովհետեւ հնարավորությունները մեծ են այդտեղ: Եթե մենք ճիշտ չօգտագործենք այն, կարծում եմ (ա) կորսված հնարավորություն կլինի եւ (բ), որն ավելի վատն է, կծառայի հետագա անհավասարությունների սրացմանը, եւ դրանից էլ ժողովրդավարության թուլացմանը` որոշ դերակատարների մեքենայությունների հետեւանքում: Սա, իր հերթին, կնպաստի երկշերտ հասարակության առաջացմանը, որից մենք արդեն տառապում ենք:
– Շնորհակալ եմ ձեզանից հետաքրքրական զրույցի համար: Կարծում եմ, դեռ առիթը կունենանք դարձյալ խոսելու այս բոլորի մասին: Ուզում եմ ավարտելուց առաջ խոսենք այն մասին, որ թեեւ աշխատում եք երկրների տարբերությունները հայտնաբերելու ուղղությամբ, սակայն դուք ինքներդ տարբեր երկրների, մի տեսակ, խառնուրդ եք…
– Այո, իսկապես որ…
– Հայկական անցյալ ունեք, ծնվել եք Թուրքիայում, իսկ այժմ ապրում եք Միացյալ Նահանգներում:
– Ավելացնեմ, կրթությունս էլ ստացել եմ Մեծ Բրիտանիայում:
– Հրաշալի խառնուրդ:
– Ես հպարտ եմ իմ ստացած բազմակողմանի ժառանգության համար եւ երջանիկ եմ, որ հնարավորություն եմ ունեցել սովորելու ամենատարբեր մշակույթներից:
– Կարծում եք, առիթը կունենա՞ք տոնելու ձեր հաղթանակը, թե՞ ամբողջ օրը միայն հեռախոսազրույցներով եք անցկացնելու:
– Իհարկե, տոնելու եմ: Հիմա Աթենքում եմ, բայց վաղը առավոտյան թռնելու եմ Բոստոն եւ երեկոյան իմ ընտանիքի հետ կնշեմ այս իրադարձությունը:
– Անչափ շնորհակալ եմ ձեզանից: Հաճելի էր խոսել ձեզ հետ:
– Շնորհակալություն Ձեզ, ցտեսություն:
– Ցտեսություն, Տարոն:
Անգլ. բնագրից թարգմանեց ՀԱԿՈԲ ԾՈՒԼԻԿՅԱՆԸ
Հ.Գ.- Տարոն Աջեմօղլուն տնտեսաագիտության դասախոս է Մասաչուսեթսի տեխնոլոգիական ինստիտուտում (MIT): Ժամանակին արժանացել է հեղինակավոր «James Bates Clark Medal» շքանշանին, որ շնորհվում է 40-ից ցածր տարիքի տնտեսագետերին: Նախնական կրթությունը ստացել է Կ. Պոլսի Ունջյան վարժարանում: Հայրը՝ Գեւորգ Աջեմյանը (Աճեմյան) հայտնի իրավաբան էր, պոլսահայ պարբերականներում հոդվածների ու պատմվածքների հեղինակ, մայրը՝ Իրմա Աջեմյանը՝ սիրված գրող:
