Երեսուն տարի առաջ, 1992 թվականի մայիսին, Շուշիի ազատագրման համար ընթացող հատուկ գործողությունների նախօրեին, Իրանի նախագահ Ռաֆսանջանիի միջնորդությամբ Թեհրանում եռակողմ բանակցություններ էին ընթանում՝ ՀԱՄԱՏԵՂ ՀԱՅՏԱՐԱՐՈՒԹՅԱՆ տեքստի շուրջ պայմանավորվածություն ձեռք բերելու համար:
Հայկական պատվիրակությունը գլխավորում էր նախագահ Լեւոն Տեր-Պետրոսյանը, Ադրբեջանինը՝ ԱՀ նախագահի պաշտոնակատար Յաղուբ Մամեդովը:
Անշուշտ, Հայաստանի համար պատմական համարվող թեհրանյան հանդիպումներից հուշերով գերբեռնված հայկական պատվիրակության յուրաքանչյուր անդամ ականատեսի իրավունքով պատմությունը վավերագրելու սեփական մոտեցումն ու «ձեռագիրն» է ունեցել: Սակայն, խաղաղարար միջնորդի առաքելությունն ստանձնած ԻԻՀ նախագահ Ռաֆսանջանիի՝ եռակողմ բանակցությունների մասին հուշերը նույնպես պատմական անցքերը վեր հանելու առումով բացառիկ արժեք են ներկայացնում:
Թարգմանաբար ներկայացնում ենք 2017 թվականին մահկանացուն կնքած Իրանի էքս-նախագահ Ռաֆսանջանիի հուշագրությունների՝ Իրան-Հայաստան-Ադրբեջան եռակողմ բանակցություններին վերաբերող հատվածը, որը ներառում է 1992 թվականի մայիսի 7-ից 23-ը:
Հինգշաբթի, 1992 թ. մայիսի 7
Մինչեւ կեսօր ավարտին հասցրեցի ընթացիկ գործերս: Հյուրերին վերաբերող խնդիրներով զբաղվելու համար չեղարկեցի բոլոր կողմնակի հանդիպումներս: Առավոտյան ժ 11.00-ին ինձ մոտ եկան երկու պատվիրակությունները՝ թե՛ ազերիները,՛ եւ թե՛ հայերը: Պաշտոնական եւ ընդլայնված հանդիպումների համար նախատեսված աշխատանքներին առավել սահուն ընթացք տալու նպատակով, տեւական ժամանակ զբաղվեցինք նախնական բանակցություններով: Պարզվեց, որ Ադրբեջանի ու Հայաստանի նախագահներ Մամեդովն ու Տեր-Պետրոսյանը մինչ այդ չէին հանդիպել, բայց հեռախոսային կապով շփվելու առիթներ ունեցել էին:
Հանդիպումը տեղի ունեցավ «ավազանի» նախասրահում: Մենք տեղավորվեցինք կլոր ավազանի շուրջը: Ես նստել էի երկու նախագահների մեջտեղում: Սկզբում ընդհանուր ձեւակերպումներով ես խոսեցի առճակատումների պատճառած վնասների ու խաղաղության առավելությունների մասին: Հետո քննարկման նյութ դարձրինք երկու կողմերի ստորագրման համար նախապատրաստված փաստաթղթի տեքստը: Ընդհանուր գծերով կար համաձայնություն, բայց որոշ ձեւակերպումների ու դրույթների շուրջ տարակարծություններ առաջացան:
Հայկական պատվիրակությունն ավելի համակարգված էր աշխատում, ու ենթարկվում նախագահին, բայց ադրբեջանական պատվիրակության անդամների միջեւ կար տարաձայնություն: Նույնիսկ ոմանք աշխատում էին խոչընդոտներ հարուցել իրենց ղեկավարի համար, կամ էլ իրանական միջնորդությունը տապալելու փորձեր էին անում: Այդպիսին էր, օրինակ, Ադրբեջանի արտգործնախարարը:
Առանձին դրույթների շուրջ համաձայնության գալուց հետո, ազերիները նենգադուլի էին ենթարկում կատարված աշխատանքը: Ի վերջո, ստիպված եղանք առանձնանալ, որի արդյունքում ոչ լիարժեք համաձայնություն ձեռք բերվեց: Այնուհետեւ ներկայացանք պաշտոնական հանդիպմանը: Իմ, ինչպես նաեւ կողմերի պաշտոնական ու ընդհանուր ելույթներից հետո, առանձնացրեցինք փաստաթղթում զետեղելու համար նախատեսված դրույթները:
Կեսօրից հետո՝ ժ. 3.00-ին, քննարկումներն ավարտելուց հետո, պայմանավորվեցինք ստորագրմանը ներկայացվող հայտարարության տեքստի նախապատրաստումը հանձնարարել երեք կողմերի փորձագետներին:
Բոլորը հեռացան հանգստանալու: Ես էլ լքեցի հանդիպման վայրը՝ նամազ անելու, ճաշելու, հանգստանալու եւ գրասենյակային աշխատանքներս ավարտին հասցնելու նպատակով:
Հանգստից հետո ադրբեջանական պատվիրակությունը ներկայացավ բանակցությունների երկրորդ փուլին: Նրանք պիտի Մեշհեդ մեկնեին, բայց հայտնեցին, որ հրաժարվում են նախատեսված ծրագրից, ու փոխարենը՝ ցանկություն ունեն նույն օրը վերադառնալ Ադրբեջան:
Բանակցություններն ընթացան փաստաթղթի վերջնական տարբերակի շուրջ: Պարզվեց, որ նրանց փորձագետները կասկածահարույց ձեւակերպումներ են մտցրել:
Նախ, ստորագրեցինք Իրանի ու Ադրբեջանի միջեւ համագործակցության երկկողմ փաստաթղթեր: Ադրբեջանցիներին 500 միլիոն դոլարի վարկ տրամադրեցինք՝ իրանական ապրանք գնելու նպատակով:
Հրադադարի շուրջ տեղի ուենցած քննարկումներն անավարտ մնալու պատճառով, ադրբեջանական կողմին առաջարկեցինք գիշերել Թեհրանում՝ հայկական կողմի հետ խնդիրները կրկին համաձայնեցնելու նպատակով:
Երեկոյան նամազից հետո, հայերը եկան, ու մենք վերսկսեցինք բանակցությունները: Սակայն, ադրբեջանական կողմի նոր առաջարկությունների պատճառով արդյունքի չհասանք: Ընդհանուր ուղղորդումներից հետո, փորձագետներին հանձնարարեցինք պատրաստել տեքստի վերջնական տարբերակը: Ազերիները վերադարձան իրենց կեցավայրը, իսկ մենք, հայկական կողմի հետ պաշտոնական արարողությունների ընթացքում, լրագրողների ներկայությամբ, ստորագրեցինք երկկողմ բնույթի փաստաթղթեր:
Այնուհետեւ ներկայացանք ընդունելությանը: Տիկինս՝ Էֆֆաթն էլ, տիկին Տեր-Պետրոսյանի պատվին նավթի նախարարության հյուրատանն էր ընդունելություն կազմակերպել: Ընթրիքի սեղանին Հայաստանում տիրող իրավիճակի մասին բազմաթիվ հարցեր տվեցի: Նրանց հարաբերությունները ռուսների հետ վատ չեն, եւ հակառակ մյուսների, Ռուսաստանի ապագայի նկատմամբ լավատես են: Զինտեխնիկայի վերաբաշխման ժամանակ բավարար չափով մասնաբաժին ստանալու հույսեր ունեն: Սիրիայի հետ էլ լավ հարաբերություններ են զարգացնում: Նրանց խնդիրները կապված են վառելիքի, սննդամթերքի ու աշխատատեղերի հետ: Հայերի թույլ կողմը Ադրբեջանի հետ հաղորդակցական ուղիների փակ լինելն է, որի համար էլ ձգտում են խաղաղության: Երկու պատվիրակությունների հետ պայմանավորվածություն ձեռք բերվեց հաջորդ օրն առավոտյան ժ. 8.00-ին ներկայանալ համատեղ հայտարարության ավարտական տեքստն ստորագրելու եւ հաստատելու համար:
Ուրբաթ, 1992 թ. մայիսի 8
Առավոտյան նամազից հետո կիսատ մնացած գործերս ավարտին հասցրեցի, որպեսզի Թուրքմենստան մեկնելուց անկատար գործեր չունենամ: Առավոտյան ժամը ութին ԱԳ նախարար դոկտոր Վելայաթին եկավ ու զեկուցեց փորձագետների կատարած աշխատանքի մասին: Պարզվեց, մինչեւ կես գիշերվա ժ 3.30, առանց որեւէ արդյունքի, բանակցել են:
Առավոտյան ժամը 8:15 երկու պատվիրակությունների անդամները ներկայացան նախատեսված հանդիպմանը: Մեկ ժամ բանակցելուց հետո, վերջապես տեքստի շուրջ համաձայնության եկանք: Կարեւոր կետերն էին՝ համաձայնություն մեկշաբաթյա հրադադարի շուրջ, գալիք շաբաթվա ընթացքում Իրանի հատուկ բանագնացի այցելությունը հակամարտության գոտի, եւ, Հայաստանի ապաշրջափակումը (բացառությամբ ռազմամթերքի), ինչպես նաեւ՝ Ղարաբաղի ներկայացուցիչների հետ բանակցությունների կարգը:
Պաշտոնական եւ հրապարակային արարողությունների ժամանակ ստորագրեցինք եռակողմ փաստաթուղթը, որին հետեւած մամուլի ասուլիսի ժամանակ իմ կարճ ելույթից հետո, մեկնեցի օդանավակայան: Սովորականի պես, անձամբ հյուրերին չուղեկցեցի, քանի որ երկու նախագահների հետ առանձին օդանավակայան մեկնելու դեպքում շատ ժամանակ կկորցնեի:
Հյուրերից ավելի շուտ հասա օդանավակայան: Առաջինը, մամուլի ասուլիսից հետո, ադրբեջանցիներին հրաժեշտ տվեցի: Հետո պատրաստվում էի հրաժեշտ տալ Սպահան մեկնող հայաստանցի հյուրերին: Նախապես Հայաստանի պատվիրակությանն առաջարկել էի այցելել գորգերի թանգարան, որպեսզի արարողությունների համար ժամանակ շահեմ:
Նախքան համատեղ հայտարարության ստորագրումը, Բաքվից զանգահարել էր Ադրբեջանի վարչապետը, եւ Բաքվում մեր դեսպան Նահավանդիանին տեղեկացրել, որ առավոտյան հայերը մի քանի ուղղություններով հարձակվել են Շուշիի վրա, եւ առաջ են շարժվում: Նա խնդրել էր, որ ես հայերի հետ խոսեմ՝ նրանց առաջխաղացումը կասեցնելու համար:
Օդանավակայանում լուրը հայտնեցին Մամեդովին: Խոստացա շտապ միջոցներ ձեռնարկել, որպեսզի բախումները դադարեցվեն: Խոսեցի հայերի հետ: Մի քիչ կարկամեցին, ասելով, որ անտեղյակ են: Նրանք ենթադրում էին, որ հավանաբար ազերիներն են նախահարձակ եղել: Հայկական պատվիրակությունը անմիջապես հեռախոսակապ հաստատեց Երեւանի հետ, ու պահանջվեց դադարեցնել ռազմական գործողությունները: Բախումների փաստը հաստատվեց, սակայն՝ ոչ ներկայացված ծավալներով:
Նրանք խիստ զարմացած ու հիացած էին իմ համբերատարությամբ, որ կարողացել եմ մասնակցել երկարատեւ ու հոգնեցուցիչ բանակցություններին, ու ինձ հաջողվել էր նրանց հակասական տեսակետները մոտեցնել:
Բանակցությունների ընթացքում պահը հարմար էի գտել, ու մեջլիսի երկրորդ շրջանի ընտրություններին մասնակցելու համար գնացել էի Իմամ Խոմեյնիի մզկիթն ու, հյուրերին ճամփելուց հետո, միայն կարողացել էի տուն վերադառնալ:
Շաբաթ, 1992 թ. մայիսի 9
Առավոտյան Ադրբեջանի նախագահի պաշտոնակատար Յաղուբ Մամեդովը հեռախոսով բողոքեց Շուշիում ռուսների հարձակման համար, եւ խնդրեց, որքան հնարավոր է շուտ հրադադարի ուղղությամբ քայլեր ձեռնարկեմ: Աշխաբադից հեռախոսով խոսեցի ՀՀ նախագահ Տեր-Պետրոսյանի հետ: Նա էլ, իր հերթին մտահոգվեց, ու խնդրեց բանագնաց Մահմուդ Վաեզիին շտապ գործուղել հակամարտության գոտի:
Կիրակի, 1992 թ. մայիսի 10
Մահմուդ Վաեզիին, միջնորդական առաքելությունից բխող գործառույթներն իրականացնելու նպատակով, գործուղեցի Ադրբեջան ու Հայաստան:
Շաբաթ, 1992 թ. մայիսի 23
Երեկոյան Ազգային անվտանգության գերագույն խորհրդում քննարկեցինք Ղարաբաղին, հայ-ադրբեջանական առճակատմանը, Նախիջեւանին, Աֆղանստանին ու Արաք քաղաքում տեղի ունեցած իրադարձություններին վերաբերող հարցեր: Պայմանավորվեցինք ընդունել Նախիջեւան եւ Հայաստան դիտորդ ուղարկելու առաջարկը: Համաձայնության եկանք օգնել Ադրբեջանին՝ մինչ թեհրանյան խորհրդաժողովի իրավիճակին վերադառնալու պահանջով դիմել Հայաստանին:
ԳՐԻԳՈՐ ԱՌԱՔԵԼՅԱՆ
Իրանում ՀՀ նախկին դեսպան
Լուսանկարում. ձախից աջ՝ Յաղուբ Մամեդով, Ռաֆսանջանի, Լեւոն Տեր-Պերտոսյան, կողքին՝ Գրիգոր Առաքելյանը՝ թարգմանչի պաշտոնով:
