Շումերական հայտնի «Երկրագործական հրահանգներ» արձանագրությունն Արմեն Դավթյանն ընթերցել է հայերենի հիման վրա. շումերերենը վաղնջահայերենն է

«Հայերեն-շումերերեն ընդհանրությունների բառարան» գրքի հեղինակ Արմեն Դավթյանը հանդես է եկել նոր գրքով՝ «Շումերների երկրագործական ուղեցույցը հայերեն է» ,որտեղ հեղինակը հայերեն է ընթերցում աշխարհի շումերագետների շրջանում հայտնի շումերերեն սեպագիր արձանագրությունը՝ «Երկրագործի ուղեցույցը» : Ըստ գրքի նախաբանի Արմեն Դավթյանն այդ արել է ՝ առաջնորդվելով Յակոբ Գրիմի պատմական մեթոդի սկզբունքներով, որոնք աշխարհի լեզուների մեջ միայն հայերենի բացառիկ հնարավորությունների շնորհիվ հնարավոր են՝ շումերերեն եւ հայերեն գրավոր տեքստերում եւ բառարաններում պահպանված ընդհանրությունների պատմական քննությամբ: Դրա շնորհիվ այս աշխատության մեջ, ինչպես Գրիմի հետազոտություններում, պատահականություններն ու սխալները մեթոդաբանորեն հանգեցված են նվազագույնի:

Ընդհանրությունների ուսումնասիրությունը Ա. Դավթյանն սկսում է շումերական տվյալ տեքստում առկա 5 դարձվածքի քննությամբ, որոնք չորս հազարամյակ եւ ավելի վաղեմություն ունենալով՝ պահպանել են փոխաբերական նույն ընկալումները եւ շարունակում են ընկալվել նաեւ արդի հայերենում: Դարձվածքներից հետո գալիս են բառերի եւ արմատների, բառակազմական եւ բառահարաբերական ձեւույթների ստուգաբանություններ, հնչյունաբանական եւ հնչյունափոխման բացահայտումներ: «Ներկա աշխատությամբ Արմեն Դավթյանը, խստորեն պահպանելով պատմահամեմատական լեզվաբանության շուրջ 200-ամյա գիտական նվաճումների լավագույն ավանդույթները, համակարգային ստուգաբանության միջոցով հասել է գիտական այնպիսի արդյունքների, որոնք իր նախորդ աշխատատությունների հետ միասին ավարտում են հայ-շումերական լեզվական ընդհանրությունների բնույթի գնահատումը՝ որպես հայոց լեզվի պատմական փուլեր, իսկ շումերերենը՝ որպես գրավոր լեզվի զարգացում ապրած վաղնջահայերենի պատմական շրջան եւ անցում կատարում այդ պատմականորեն կարեւոր բացահայտման տարածմանն ակադեմիական շրջանակներում»,- գրել է գրքի խմբագիր, լեզվաբան, բանասիրական գիտությունների թեկնածու Հրաչիկ Հակոբջանյանը:

Գրքի հեղինակային առաջաբանում արդեն Արմեն Դավթյանն ասում է, թե աշխատանքը շումերական հայտնի տեքստի՝ «Երկրագործական հրահանգների» ընթերցման նոր փորձ է եւ գրքում առաջին անգամ մեկ ամբողջական եւ ծավալուն շումերական տեքստը կարդացվում է հայերենի հիման վրա: Քանի որ անհնար է մի լեզվով գրված տեքստը կարդալ մեկ այլ լեզվով, ապա պարզ է, որ մեզ համար շումերերենն ու հայերենը տարբեր լեզուներ չեն:

Հեղինակը, լեզվի պատմական շրջանների լեզվաբանական բնութագրումները մի փոքր ճշգրտելով նշում է, թե շումերերեն ասելով հասկանում է վաղնջահայերենը՝ հայերենի վաղնջական վիճակը, մ.թ.ա. 4-րդ հազարամյակի սկզբից մինչեւ մ.թ.ա. 9-րդ դարը, ելնելով այն կանխավարկածից, որ շումերերենի եւ հայերենի պարագայում խոսքը մեկ եւ միեւնույն լեզվի գոյության տարբեր փուլերի մասին է, այսինքն՝ շումերերենը մ.թ.ա. 4-3-րդ եւ մասամբ 2-րդ հազարամյակների հայերենն է, հայոց լեզվի այն ժամանակվա վիճակը, ճիշտ ինչպես գրաբարը հայոց լեզվի վիճակն է արտացոլում մոտավորապես 5-11-րդ դարերում: Ըստ Ա. Դավթյանի՝ այս տեսության հիմքում հազարավոր բառերի, բառապաշարի, հնչյունաբանության նույնությունն է շումերերենում ու հայերենում, ինչպես նաեւ աստղագիտական, մաթեմատիկական, երկրագործական, մշակութաբանական, կրոնական ու այլեւայլ տերմինների նույնությունը:

Վարկածը համակողմանի ստուգելու ամենահուսալի ուղին էլ շումերերեն տեքստի ընթերցումն է հայերենի հիմքի վրա: Արմեն Դավթյանի ընթերցմամբ բազմիմաստ բառերի իմաստային համընկնումները հայերենի հետ առավել ճիշտ են արտացոլում բնագիրը: Միայն մեկ տեքստում Դավթյանը հայտնաբերել է հինգ դարձվածք, որոնցից երեքն այսօր էլ կենդանի են հայերենում, ու այդ դարձվածքների հայերեն իմաստների օգտագործումն է միայն ճշգրտություն հաղորդում շումերական տեքստին. աչք կարկառել, միտ դնել, հոնքերը կիտել, խաղ ու պար, հոգ տանել: Այսինքն՝ հայոց լեզուն անցյալից բավական փաստական նյութ է պահել շումերերենի հետ համեմատվելու համար: Բնականաբար՝ վաղնջահայերենը հետագա փուլերում փոխվել ու փոփոխվում է , բայց անճանաչելի չի դարձել:

Աշխատանքը մի քանի գլուխ է ներառում: Առաջին գլխում զուգահեռաբար քննվում են շումերերենի եւ հայերենի հնչյունաբանական օրինաչափությունները, ճշգրտելով շումերերենի հնչյունների հարուստ գունապնակը, որն անհնար է արտահայտել լատինատառ, ի տարբերություն մեսրոպատառ շումերերենի: Երկրորդ գլխում քննվում են ընտրված տեքստի բոլոր շումերերեն բառերն ու դրանց հայերեն տարբերակները՝ իրենց տողերի համատեքստերում. եթե բառի հայերեն ժառանգորդը չի պահպանվել կամ հեղինակը դա չի գտել՝ արվում է համապատասխան պարզաբանում, ընդ որում՝ զուգահեռ քննվում է մինչ այժմ այս արձանագրությունն ընթերցած մի այլ գիտնական Միգել Սիվիլի յուրաքանչյուր լատինատառ տողը՝ անգլերեն թարգմանությամբ եւ Ա. Դավթյանի մեսրոպատառ ընթերցումը: Երրորդ գլխում տեքստի ամբողջական ընթերցումն աղյուսակի տեսքով է տրվում, իսկ չորրորդում բերվում են տեքստում առկա բոլոր բառերի ցանկերը եւ շումերերեն-հայերեն ընդհանուր բառերի վիճակագրությունը, շումերերեն-հայերեն բառային ընդհանրությունների քանակը եւ որակը:

Շումերերենի հնչյունական տեսքը վերականգնելու բանալին

Շումերերեն բառերի հնչյունական տեսքը մեզ է հասել աքադական տրանսկիպցիաների միջոցով (շումերերենը մեզ է հասել աքադական վանկագրով), իսկ դա նշանակում է, որ շատ դեպքերում բառի արտասանությունն աղավաղված է, քանի որ շումերերենի հնչյունային համակարգը հարուստ է աքադականի համեմատությամբ: Եւ շումերերեն բառերի հնչյունական տեսքը վերականգնելու բանալին, ըստ լեզվաբան Արմեն Դավթյանի, տալիս է հայերենը: Հնչյունաբանական զուգահեռներ տանելով՝ հեղինակը հանգում է այն եզրակացության, որ շումերերեն-վաղնջահայերենի, գրաբարի եւ արդի հայերենի քերականությունների զուգահեռ քննությունը բացառիկ ծառայություն կմատուցի հայոց լեզվի պատմությանը եւ այդպիսի քննությունը չի ուշանա, իսկ տվյալ աշխատությունը միայն ակնհայտ, բացահայտ նույնություններն է զննել:

Ամբողջական մեկ տեքստը հայերենով կարդալը ոչ միայն գիտական առումով է հետաքրքրական, այլեւ մի քանի հազար տարվա հնության կենցաղային խրատի մակարդակով. «Վարող եզը /լծկանը/ պետք է փոխլծկան ունենա», «Եզը եզանը (կապող) տոռը պետք է լինի թուլլ», «Արորոը արորով պիտ փոխարինվի», «Գործդ բարձիթողի մի արա», «Հիմա , երբ երկնքի աստեղրը ձեռ են տված /ձեռնտու են, հարմար են/», «Աչք-ունքդ մի կիտիր /աշխատ/ուժ-տավարը մի 10 անգամ/շարունակ/ արտ հանելու համար», «Հացահատիկ կրող-շալակավորներդ հարկ է 30 գին ստանան», «Բեռնասայլիդ տավարին կեր սնուցիր», «Զգաստ մեկին դիր ենթակա» եւ այլն:

Տեքստում օգտագործված է 247 բառ, որոնցից 232-ը հայերենում կա, 15-ը չի հայտնաբերված: Հայերենում հայտնաբերված եւ շումերերենի հետ զուգադրված բառերն այս մեկ տեքստում կազմում են ընդհանուր բառամթերքի 93,92 տոկոսը:

Տեքստում առկա հայերեն 232 բառերից դասական լեզվաբանությունը բնիկ հայերեն է համարում (այսինքն՝ հնդեւրոպական արմատներից բխած) 107-ը: Հայերեն բառերի 46,12 տոկոսը, ըստ Ջահուկյանի եւ Աճառյանի, բնիկ հայերեն են համարվում: Այս մեկ տեքստում վկայված հայերեն բառերից 20-ը համարվում են փոխառնված կամ ենթաշերտային բառեր, որոնք այդ տեքստի բառամթերքի 62 տոկոսն են միայն, իսկ դրանց հայտնաբերումը շումերերենում պարտադրում է վերանայել նախկին ստուգաբանությունները, որոնք հնացած պատկերացումների արդյունք են: Բացի այդ՝ տեքստում անհայտ ծագման բառերի թիվը 105 է (տվյալ տեքստի 45,25 տոկոսը), դա էլ ցույց է տալիս, որ այդ բառերը գոյություն են ունեցել շումերերենում եւ չեն կարող ուշ շրջանի փոխառություն լինել: Այս վիճակագրությունն էլ պայմանական է, որովհետեւ հայերեն բառերի շատ ստուգաբանություններ հուսալի չեն:

Այս տեքստը գրի է առնվել մ.թ.ա. 18-17-րդ դարերում, բայց ավելի հին բնագրի արտագրությունը կամ վերաշարադրանքն է, ասել է, թե այնտեղ գործածված բառերը գրառելու պահին չեն ծագել եւ ամենահամեստ հաշվարկներով այդ բառերը մեզանից հեռու են առնվազն 4 հազար տարով: Եւ ուրեմն աշխարհում չկան, չեն եղել, եւ չեն կարող լինել երկու տարբեր լեզուներ, որոնք 4 հազար տարվա տարբերությամբ դրսեւորում են 90 տոկոսից ավելի բառային նույնություն-ընդհանություն՝ մեկ կամայական տեքստի մեջ, ընդ որում՝ ոչ միայն բառերի, այլեւ երկանդամ դարձվածքների նույնությամբ:

Շումերներն իրենց երկիրը կոչում են Kalam, որտեղ պետք է տեսնել Գեղ, Գեղամ,, Գեղ-արք-ունի լեռնանուն-տեղանունները եւ Հայկի թոռ Գեղամ նահապետի անունը:

Ուսումնասիրությունից քաղեց՝ ՄԱՐԻԵՏԱ ԽԱՉԱՏՐՅԱՆԸ