Դեյվիդ Էբի Փեյջ (1901-1979)
Լավ, վաղուցվանից գիտենք, որ «ամեն տեղ հայ կա»: Բայց անգամ… Անտարկտիդայո՞ւմ: Պարզվում է, որ սառցապատ եւ ամայի մայրցամաքը եւս ժամանակ առ ժամանակ հայ այցելուներ է ունեցել…
Առաջին հայը, որ ոտք է դրել է Անտարկտիդայում, եղել է ամերիկահայ նկարիչ եւ գրաֆիկական դիզայներ Դեյվիդ Էբի Փեյջը (1901-1979): Նրա մասին առաջին անգամ կարդացել էի Բուխարեստի հայկական «Արաս» թերթում (2 փետրվարի, 1934 թ.)՝ «Հայ մը Հարաւային Բեւեռ» հոդվածում: Հետագայում գտա լրացուցիչ տեղեկություններ նրա մասին, թեեւ մինչ այժմ ինձ չի հաջողվել հայտնաբերել Փեյջի իրական անունը եւ հարմար լուսանկարներ: Նրա ցուցահանդեսի պաստառներից միայն մեկում աղոտ երեւում է նրա արտաքինը (տե՛ս լուսանկարը):
Աղբյուրները նշում են, որ Փեյջը ծնվել է 1901 թվականի մայիսի 15-ին, հայ ընտանիքում, Օսմանյան կայսրության Անատոլիայի շրջանում, այսինքն՝ Արեւմտյան Հայաստանում: 1911 թվականին եկել է Միացյալ Նահանգներ՝ իր հորեղբոր մոտ Ֆիչբուրգում (Մասաչուսեթս նահանգ): Արդեն 1919 թվականին Դեյվիդը դասավանդել է Բոսթոնի Գեղարվեստի թանգարանում եւ 1923-1930 թվականներին որպես կոմերցիոն նկարիչ եւ ինտերիեր ձեւավորող է աշխատել Նյու Յորքում: Խորապես հետաքրքրված լինելով բնության պատկերմամբ՝ նա մի քանի պատվեր է ստացել ստեղծելու բնություն պատկերող որմնանկարներ: 1930 թվականին «Լունա ամյուզմենթ» ընկերությունը Փեյջին հանձնարարել է նկարել աշխարհի ամենամեծ ցիկլորաման Նյու Յորքի Քոնի Այլենդում գտնվող Լունա Պարկի համար: Թեման այդ ժամանակ (1928-1930) կայացած Անտարկտիդայի ամերիկյան արշավախումբն էր, որ գլխավորել էր ծովակալ Ռիչարդ Բըրդը (1888-1957): Վերջինս գլխավորել է հինգ արշավախումբ դեպի սառցե մայրցամաք 1928-1956 թվականներին: Բեւեռախույզի ձեռքբերումները լայնորեն գրավել են լրատվամիջոցների ուշադրությունը եւ հանրության երեւակայությունը: Իր «Անտարկտիկայի համայնապատկերը» ավարտելու համար Փեյջը կապ է հաստատել արշավախմբի անձնակազմի անդամների հետ եւ ուսումնասիրել նրանց հաղորդագրություններն ու հետազոտությունների արդյունքները: Ըստ Օհայոյի պետական համալսարանի պաշտոնական կայքի՝ «Բըրդի արշավախմբի անդամները տպավորված չէին Փեյջի նախնական էսքիզներով եւ հասկացրել են նրան, որ իրենք պաշտոնապես չեն կիրառի այն ցիկլորամայում, ոչ իսկ պաշտոնապես կապ կունենան դրա հետ: Փեյջը չի հուսահատվել եւ շարունակել է հետաքրքրություն ցուցաբերել «Անտարկտիդայի գույները» պատկերելու մեջ: Քոնի Այլենդի ցիկլորաման հաջողությամբ ավարտելուց հետո նա շարունակել է աշխատել Անտարկտիդան պատկերող նկարաշարի վրա՝ օգտագործելով արշավախմբի անդամների հետ քննարկումներից ստացած տեղեկությունները, ինչպես նաեւ տարբեր օդերեւութաբանական ու գիտական աշխատանքներից քաղած տվյալները: Նա ավարտել է 13 նմանատիպ կտավ եւ արշավախմբի անդամներին հրավիրել է գալ եւ դիտել իր աշխատանքը: Երբ վերջիններս դիտելիս են եղել կտավները, Փեյջն այդ ընթացքում կատարել է յուրաքանչյուրի ածխապատկեր ճեպանկարները: Նրա աշխատանքը տպավորել է արշավախմբի անդամներին: Փեյջին ուղղված նամակում Լարի Գուլդը նշել է. «Ես չէի հավատա, որ բեւեռային շրջաններում չեղած մեկը կարող է այդքան արդյունավետ կերպով որսալ այդ անփայլ կապույտն ու հարազատ գույները, ինչպես դուք… ձեր աշխատանքն ունի հիմնովին վավերական, ինչպես նաեւ իրապես գեղարվեստական լինելու հազվագյուտ հմայքը»: Գուլդն այնքան է տպավորվել, որ Փեյջի նկարներից երկուսը ներառել է իր «Ցուրտ» գրքում (Նյու Յորք, 1931)՝ նախաբանում նշելով. «Քանի որ բառերն այնքան անհամարժեք միջոց են՝ տալու համար գույնի արտահայտությունը եւ քանի որ Դեյվիդ Փեյջն այնքան դիպուկ է պատկերել Անտարկտիկայի գույների որոշ փուլեր իր կտավներում, ես շնորհակալ եմ նրա բարեկամական հետաքրքրության համար» (https://library.osu.edu/site/antarcticcolours/exhibit-overview/):
1931-1932 թվականներին Փեյջը ճանապարհորդել եւ նկարել է Եվրոպայի, Աֆրիկայի եւ Մերձավոր Արեւելքի 28 երկրներում: 1933 թվականին նա դիմել է Բըրդի երկրորդ անտարկտիկական արշավախմբին մասնակցելու խնդրանքով՝ որպես արշավախմբի պաշտոնական նկարիչ: Մինչեւ ցուրտ կլիմայական պայմաններում լուսանկարչությունը հնարավոր կդառնար, նկարիչների համար սովորական պրակտիկա էր բևեռային արշավախմբերում հետախույզներին ուղեկցելը եւ բնանկարներ պատկերելը մատիտով, փայտածուխով եւ պաստելով: Բըրդը նախ պատասխանել է, որ նկարչի տեղ չունեն, թեեւ ինքը կցանկանար վերցնել: Փեյջը շարունակել է հետամուտ լինել արշավախմբի նկարիչ դառնալու իր երազանքին` իր «լոբիինգի» մեջ ներգրավելով անձնակազմի մի քանի անդամների եւ հանձնարարական նամակներ հավաքելով ժամանակի մի քանի հեղինակավոր անձանցից: Ի վերջո, 1933 թվականի հոկտեմբերին նա դարձել է Բըրդի Անտարկտիդայի երկրորդ արշավախմբի (1933-1935) «Գիտական անձնակազմի գունային հետազոտությունների պաշտոնական նկարիչ»: Անտարկտիդայում Փեյջը նկարել է տարբեր չափերի երփնագրեր՝ մոտ 300 մատիտանկարներ, արշավախմբի անդամների ութ դիմանկարներ՝ փայտածուխով: ԱՄՆ վերադառնալուց հետո նա մոնտաժել է Բըրդի արշավախմբի կինոխրոնիկան Հոլիվուդի «Ռիփաբլիք» ստուդիայում եւ մի շարք դասախոսություններ կարդացել արշավախմբի մասին:
1937-1938 թվականներին Փեյջը ցուցադրել է իր անտարկտիկական էսքիզները եւ նկարները Քալիֆորնիայի մի քանի պատկերասրահներում: 1942 թվականին միացել է ԱՄՆ բանակի ազդանշանային կորպուսին եւ պատրաստել է օպերատորներ Լուիզիանա նահանգում: 1943 թվականին աշխատել է որպես բեմանկարիչ հոլիվուդյան ստուդիաներում, 1947-ից 1970 թվականներին եղել է Հոլիվուդի գլխավոր կինոստուդիաների օպերատորը, թեեւ Համացանցի կինոբազայում (www.imdb.com) նրա անունը բացակայում է:
1953 թվականին Փեյջն ամուսնացել է Լյուսիլ Ջոնսոնի հետ, երջանկացել մեկ ուստրով (Դեյվիդ Ա. Փեյջ կրտսեր, ծնված 1957 թվականին) եւ մեկ դուստրով (Փամելա Փեյջ, ծնված 1958 թվականին): Փեյջը մահացել է 1979 թվականի օգոստոսի 9-ին, Բեւերլի Հիլզում (Քալիֆորնիա): 1985 թվականին Օհայոյի պետական համալսարանը ձեռք է բերել ծովակալ Ռիչարդ Է. Բըրդի աշխատությունները, որոնց մեջ կան նաեւ Փեյջի 100 պաստելային նկարներից վաթսունը: 2004 թվականին Գերմանիայի Ծովային թանգարանը եւ Բրեմերհավենի Ալֆրեդ Վեգեների ինստիտուտը 1930-ականներից հետո առաջին անգամ ցուցադրել է Փեյջի պաստելները՝ «Անտարկտիկայի գույների մոգությունը. Դեյվիդ Էբի Փեյջ» վերնագրով: Այդ առիթով լույս է տեսել Ռայնհարդ Ա. Քրաուզենի եւ Լարս Ու. Շոլի գիրքը: 2012 թվականի ապրիլ-հունիս ամիսներին նույն խորագրով ցուցահանդես է կազմակերպվել Ֆիչբուրգի արվեստի թանգարանում…
Վերջում նշենք, որ 1947 թ. ամերիկահայ մամուլի հաղորդմամբ՝ նույն ծովակալ Բըրդի՝ 1946-1947 թթ. Անտարկտիդա կատարած արշավախմբին մասնակցել է 19-ամյա հայ նկարիչ Մ. Ճերմակյանը` որպես ռադիոտեղորոշիչի (ռադար) մասնագետ: Սակայն այս մի նկարչի մասին առայժմ ոչ մի այլ տեղեկություն չենք գտել…
ԱՐԾՎԻ ԲԱԽՉԻՆՅԱՆ
Գլխավոր լուսանկարում՝ Օհայոյի պետական համալսարանի Ֆիչբուրգի արվեստի թանգարանում «Անտարկտիկայի գույների կախարդանքը» ցուցահանդեսի պաստառը:
