Նկարչուհու եւ նրա ամուսնու տունն ինքնին արվեստի գործ է
«Financial Times»-ի աշխատակից Վանեսա Նիքոլսոնը եւ լուսանկարիչ Ստեֆան Գիթհալերը այցելել են Արշիլ Գորկու դստեր առանձնատուն ու հրատարակել ընդարձակ անդրադարձ (2023 թ. մարտի 31), որի թարգմանությունը կրճատումներով ներկայացնում ենք ստորեւ:
50 տարի է անցել այն օրվանից, երբ ես վերջին անգամ երկար արահետով բարձրացա դեպի այն տոսկանյան ագարակը, որտեղ նկարիչներ Մարո Գորկին եւ Մեթյու Սփենդերը ապրում եւ աշխատում են 1968 թվականից ի վեր: Քանդակված հազվադեպ ֆիգուրներով ընդմիջվող լորենիները հայացքս ուղղում են դեպի նոճիներով օղակված հին շենքը, որտեղ մեզ դիմավորում է մի սիրամարգ՝ շլացնելով իր կապտականաչ համազգեստով:
Քանդակագործ, նկարիչ, գրող Մեթյուն հայտնվում է տան կողմից. բարձրահասակ, ճերմակահեր, նա մեկնում է ձեռքը ողջույնի համար: Ես եկել եմ Մարոյից հարցազրույց վերցնելու՝ կապված Լոնդոնի Long & Ryle ցուցասրահում նրա առաջիկա հետահայաց ցուցադրության հետ, որը հաջորդ շաբաթ նշանավորելու է նրա ծննդյան 80-ամյակը, սակայն ես նաեւ տեղյակ եմ, որ ամուսինների միջեւ ձեւավորվել է կայուն ստեղծագործական համագործակցություն: 78-ամյա Սփենդերը հոյակապ է գրել իր կնոջ աշխատանքի մասին եւ օրվա ընթացքում նրանք բարեսրտորեն կատակում են: Երկուսն էլ կարող են լինել կտրուկ եւ զգոն, իսկ Մարոն հաճախ զինաթափելու աստիճան ուղղամիտ է:
«Մեր ուշագրավ հատկանիշն այն է,- ասում է նա, երբ նստած ենք խոհանոցում, նախկին ախոռում,- որ մեզ հաջողվում է ապրել գյուղում, առանց որեւէ մեկի հետ սիրային հարաբերություններ ունենալու, մենք գրեթե ոչ ոքի չենք տեսնում ու 62 տարի միասին ենք: Այդ հարցում մեզ օգնել է գիշերային մեկ շիշ գինին…»
Զույգի՝ բոհեմական արիստոկրատիայի համարումն անվիճելի է: Մարոն ամերիկահայ նկարիչ Արշիլ Գորկու դուստրն է, Մեթյուն հայտնի բանաստեղծ եւ քննադատ սըր Սթիվեն Սփենդերի որդին է, եւ չնայած այն պնդմանը, որ նրանք «գրեթե ոչ ոքի չեն տեսնում», այս տանը եղել են ճանաչում ունեցող գրողներ, նկարիչներ, դերասաններ եւ կինոգործիչներ: Բեռնարդո Բերտոլուչին այն օգտագործել է որպես ոգեշնչման աղբյուր իր «Խուսանավող գեղեցկություն» ֆիլմի համար: Զույգի ավագ դուստրը՝ Սասկիան, խեցեգործ է, կրտսեր դուստր Կոզիման՝ կինոռեժիսոր եւ պրոդյուսեր:
Այս տան հաստատուն դրվածքը հատկապես ոգեշնչող է, եթե հաշվի առնենք Մարոյի մանկության անապահովությունը: 1948 թվականին, երբ նա հինգ տարեկան էր, նրա հայրն ինքնասպան է լինում: Մարոյին իր կրտսեր քրոջ՝ Նատաշայի հետ վեց ամսով ուղարկում են, ինչպես ինքն է ասում՝ «որբանոց Շվեյցարիայում»: Երեխաներն այնուհետեւ բաժանում են Եվրոպայի եւ Ամերիկայի տարբեր ընտանիքների եւ դպրոցների միջեւ: Մարոն ի վերջո ապաստան է գտնում Լոնդոնի ֆրանսիական լիցեյում (այն Մարոյին շատ էր դուր գալիս), ապա հաջորդեց Սլեյդի Գեղարվեստի դպրոցը, որը նա ավարտում է 1965 թվականին:
Մարոն միշտ ցանկացել է նկարել: Նա հիշում է, որ շատ վաղ տարիքից գունավոր թղթեր էր կտրատում եւ խաղում կավիճներով: «Հայրս ասաց, որ ես նկարիչ եմ ծնվել: Նա ընդհանրապես չէր ուզում, որ ես դպրոց գնայի, նա ուզում էր, որ ես նկարեմ, եւ երբ ես երեքուկես տարեկան էի, ունեի մի փոքրիկ մոլբերտ եւ փոքրիկ Winsor & Newton ներկեր: Ինձ թույլ էին տալիս նկարել նրա կտավների հետեւում, բայց ես, ըստ երեւույթին, բավականին էգոցենտրիկ երեխա էի եւ փորձում էի նկարել դիմացի կողմից, ինչից հետո հայրս ինձ դուրս էր վռնդում արվեստանոցից»:
Սյուրռեալիստներ Ռոբերտո Մատան եւ Անդրե Բրետոնը, երկուսն էլ Արշիլ Գորկու շրջապատից, Մարոյին ուսուցանել են մեկ այլ մոտեցում. «գույներն ուղղակի կտավի վրա քսել առանց հստակ գաղափարի՝ ինչպես ուզում ես ու ինչպես քեզ դուր է գալիս, իսկ հետո տեսնել այն, ինչ կտեսնես»:
Երբ նրանք 55 տարի առաջ գնեցին Սիենայից դեպի հյուսիս կես ժամ հեռավորության վրա գտնվող ագարակատունը, այն ավերված էր, իսկ ներքեւի հարկում կենդանիներ էին ապրում: Ավելի պարզունակ, բայց ավելի աղքատ ժամանակներ էին: Եզները դեռ օգտագործվում էին հողի մշակման համար, ձիթապտղի այգիները խաղողի այգիներից շատ էին, մեքենաներ գրեթե չկային: Լքված ֆերմերային տները ցիրուցան էին եղած գյուղով մեկ, իսկ հողը էժան էր, բայց անտեսված: «Ըստ երեւույթին, այստեղ հսկայական տանձենիներ են աճել, որոնք հրաշալի պտուղներ են տվել, բայց դրանք բոլորը կտրված էին», – ցավով նշում է Մարոն: «Ամայի տեղ էր: Այդ ժամանակվանից մենք մոտ 4000 ծառ ենք տնկել»: Քաղաքից հեռու կյանք ստեղծելու, հողի հետ կապվելու տրամադրվածություն կար: «Ես շատ ժամանակ եմ ծախսել բանջարեղեն կտրատելու վրա», – ասում է Մարոն: Հոսանք գրեթե չկար, պլաստիկից իրեր չկային, իսկ շորերը լվանում էին բլրի ներքեւի շատրվանում:
Այդպիսի ապրելակերպը ներառում էր եւ դեռեւս ենթադրում է հնարավորինս շատ ինքնուրույն պատրաստություն ու վերամշակում: Խոհանոցի լվացարանը բերվել է Ֆլորենցիայի Կարեջի հիվանդանոցի դիահերձարանից, դրա տակի փայտե դռները, ինչպես եւ տան կահույքի մեծ մասը պատրաստել է Մեթյուն: Ուտելիքը մատուցվում է Մարոյի ստեղծած գեղեցիկ ջնարակապատ թրծակավե ափսեների վրա, որոնք նրա բնորոշմամբ «եկեղեցական, արեւելյան, հայկական» են: Սալօջախի հետեւում սալիկապատ պատն է, որը նա ձեւավորել է 1986 թվականին: Իր կոմպոզիցիոն գծերով յուրաքանչյուր սալիկ ունի սեփական մոտիվը, ուստի դրանք ինքնուրույն միավորներ են, բայց նաեւ հանդիսանում են ամբողջի մի մասը:
Գույնը եւ նախշը ներթափանցում են մյուս սենյակները՝ զարդարելով պատերն ու կահույքը: «Այնքան էլ նախշեր չեն,- ուղղում է Մեթյուն՝ դառնալով Մարոյին,- դրանք քո նկարի շարունակությունն են, բացառությամբ…»: «…դրանք զարդանկարներ են»,- ասում է Մարոն, եւ երկուսն էլ ծիծաղում են:
Ներկված սյուները խաչվում են իրական հեծանների հետ, ու ավելի հիշեցնում են Պոմպեյի տներն ու վիլլաները, քան Բլումսբըրի Չարլսթոն ֆերմերային տունը: Սենյակներում առարկաները խառնվում են ասես Ալադինի միջազգային գանձերի քարանձավում՝ հնդկական մահճակալ, անգլիական նախշերով անկողնու ծածկոցներ, հունական բարձիկներ, եգիպտական ալաբաստրե ծաղկամաններ, աֆրիկյան ջայլամի ձու: Եվ միշտ հատուկ է ուշադրությունը դեպի յուրօրինակը: Դղյակի բաղնիքի զուգարանը, ինչպես բացատրում է Մարոն, «Պապական այն գահի կրկնօրինակն է, որը պատկանում էր Բոնիֆացիոս VIII-ին, երբ նա բանտարկված էր Անանյիում…»:
Եվ յուրաքանչյուր պատուհանից երեւում է Տոսկանայի անարատ բնությունը: Մեթյուն նշում է, որ Մարոն նկարել է յուրաքանչյուր սենյակից բացվող տեսարանը, ներառյալ բիդեի վերեւի պատուհանից երեւացողը:
Մարոյի դիմանկարներում հղումներ կան Հին վարպետներին, բայց սյուժեները ձեւախեղված են, այնպես որ Մանեի Օլիմպիան դառնում է մերկ սեւամորթ տղամարդ, Օլիմպիայի սեւամորթ ստրուկը վերածվում է արտոնյալ սպիտակամորթ տղայի, իսկ «Սասկիան ճոճվող ձիուկի վրա» (1981թ.) հիշեցնում է Վելասկեսին, այն պատկերում է Մարոյի ավագ դստերը՝ ֆլամենկոյի զգեստով՝ տեղական բնապատկերի ֆոնին: Մենք տեսնում ենք լրիվ գունապնակ՝ կարմիր, կանաչ, դեղին, շագանակագույն, վարդագույն եւ կապույտ:
Մարոն խոսում է այն խթանիչ զգացողության մասին, որն առաջանում է, երբ նա նայում է գույնին՝ այն «նման է քորի» երկու ձեռքի ափերում: «Ես նկատել եմ, որ տարեց նկարիչները կարծես թե պարզեցնում են եւ գործածում ավելի վառ գույներ, քանի որ նրանց աչքերն այնքան էլ լավ չեն տեսնում: Ավելի շատ գույն են ավելացում»: Նա ասում է, որ առաջիկա հետահայաց ցուցադրությունը իր համար մեծ պատիվ է. ապրիլի 5-ին նա դառնում է 80 տարեկան, թեեւ «ես նույն մարդն եմ, ինչպիսին եղել եմ հինգ տարեկանում»: Նա ավելացնում է. «Ես հիմա ունեմ այն, ինչ ուզում էի դեռ այն ժամանակ՝ ներկեր եւ անշեղ ճամփա իմ հուզական լանդշաֆտի միջով»: Շրջելով՝ մենք կանգ ենք առնում նրա վերջին, դեռեւս անվերնագիր նկարի մոտ, որը ոգեշնչված է Հայաստան կատարած ուղեւորությունից: «Հորս ծննդավայրը», – ասում է նա եւ համաձայնում է, որ այս անվանումը պետք է մնա:
…Ֆլորենցիա վերադառնալու ճանապարհին մտածում եմ այն մասին, թե ինչպես Մարո Գորկին, հավատարիմ մնալով իր արվեստին, կարողացել է այդպիսի հաջողությամբ ստեղծել ընտանիք եւ տուն, այն, ինչ նրան պակասել է մանուկ ժամանակ: Նա թողել է իր հետքը ու դա արել է ճիշտ կերպով:
Անգլերենից թարգմանեց ԱՇՈՏ ԳՐԻԳՈՐՅԱՆԸ
Գլխավոր լուսանկարում՝ Մարո Գորկին իր հարավակողմ ստուդիայում. ձախ կողմում «Իմ հոր ծննդավայրը» (2023) նկարն է, աջ կողմում՝ «Սասկիան ճոճվող ձիուկի վրա» (1983) նկարը:
